«ЧЫЛТЫСТАР» ААЛЛАРДАҢ СЫХЧА
15.06.2016
Хабарлар
![«ЧЫЛТЫСТАР» ААЛЛАРДАҢ СЫХЧА «ЧЫЛТЫСТАР» ААЛЛАРДАҢ СЫХЧА](/upload/iblock/133/133ad0a57827f99a5a8f9783ebfb0efd.jpg)
Марығларда аралазары пӧзік чидіглерге, чиңіске ағыладыр. Ӱгредігде, спортта, чайаачы тоғыста ӱгретчілер олғаннарны марығларда аралазарға кӧніктірчелер. Анзы, пір синде турбин, толдырчатхан тоғысты тилідер ӱчӱн иділче.
Теелбекті ідӧк спорт кӧріміне санирға чарир тіп сағынчам. Чир ӱстӱнде хайдағла теелбектер чоғыл. Нинҷе аймах нация чуртапча, анҷох чон теелбегі пар.
Хакасияда теелбекнең айғасчатхан улус пос чонының паза пасха даа нациялар теелбектерін турғысча. Пӱӱнгі кӱнде ааллардағы пос хынғанни тӧстелген чайаачы ӧмелер республика, регион паза Россия синіндегі марығ-фестивальларда пӧзік чидіглерге читчеткені ӧріндірче.
Республика ааллары аразында «Теелбектер салғағы» фестиваль-марығ ирткен. Анда Ис аалдаң «Бисеринки» ӧменің хызыҷахтары «Чон теелбегі» номинацияда І орынға турысханнар. Пу ӧменің устағҷызы Галина ИПТЫШЕВА полча. Аның тӧреен-ӧскен чирі - Ағбан пилтірі аймаандағы Томыҷах аал. Амды ол Ағбанда чуртапча, ӱс палалығ. Галина Ивановна сурығларыма нандыр пирген.
- Сірер, городта чуртап, аалдағы олғаннарнаң тоғынарға хаҷан маңнанчазар?
- Минің палаларым ӱгренчелер, очы оолғыҷаам пастағы классха чӧрче, ортын хызым - музыка колледжінде, ікінҷі курста, улии Новосибирскте архитекторға ӱгренче. Ағбанда пис кӱн чуртап алып, пятница иирде аалзар чолға сығыбысчабыс. Тынағ кӱннерінде, аалдағы арығ киинең тынып, тынанып алчазың нооза. Анзы палаларға туза. Палаларым тынанчатхан туста, мин теелбек ӧмелерінең репетициялар иртірчем, Позырахта пазох городсар айланчабыс.
- Сірер хайда ӱгренгезер ? Хореограф полчазар, неке...
- Чох, хореографха мин ӱгренмеем. 1983 чылда Ағбандағы ӱгретчілер институдынзар химия паза биология специальностьха ӱгренерге кіргем. Ікінҷі курста хыстар «Кӱн чахайағы» ӧме нименең айғасчатханын кӧріп аларға хығырғаннар. Парып, кӧріп алғам, кӧңніме кірген. Ол сыынаң андар чӧр сыххам. Пістің хореограф-балетмейстер Татьяна Сергеевна Душинина полған. «Кӱн чахайағында» тӧрт чыл теелбекнең айғазып, студент тузы пілдіртпин ирт парған.
- «Кӱн чахайағы» ӧмеде хайди чуртаазар, хайдағ чирлерҷе чӧрерге киліскен?
- Пістің уғаа ынағ ӧме полған. Сыбыра чир-чайаанзар тынанарға чӧрҷеңміс. Чорыхха пар килген соонаң, город тастынзар маңзыраҷаңмыс. Автобуста хатхы-кӱлкі, ыр-сарын чайылҷаң.
Гастрольларнаң Монголиязар чӧргебіс. Москвада «Игры доброй воли» пастағы фестиваль-марығда араласхабыс. Ӧӧнінде тӧреен чирібістің аалларынҷа чӧрҷеңміс. Аалдағы кӧрігҷі хаҷан даа чахсы удурлаҷаң, матап айа сапчаң.
- Сірер городтаң аалзар олғаннарнаң тоғынарға чӧрчезер, анзы сидіксіністіг нимес пе?..
- Теелбектер минің кӧңніме хаҷан даа кіргеннер, теелбек турғызарға хынығ, Мині Истегі культура туразынзар олғаннарнаң теелбек кружогын апарарға хығырғаннар. Алтыҷа чыл анда тоғынғам. 2002 чылда городсар кӧскем.
Халғанҷы тӧрт чыл, Ағбаннаң чӧріп, Истегі олғаннарнаң теелбектер турғызарынҷа тоғыс апарчам. Пістің кружокта олғаннар частары хоостыра кічіг, ортымах паза улуғлар группаларына чарылчалар. Кічіг группадағыларнаң тимнегліг тоғыс апарчам, олар сценаа сыхпинчалар. Улуғлары марығларда, ӱлӱкӱннерде араласчалар.
- Хайдағ фестиваль-марығларда араласхазар ?
- Чыл сай Асхыста школалар аразында «Часхы чулаттар» марығ иртірілче. Анда парчан чайаачы ӧмелер араласчалар: ырҷылар, теелбекчілер, кӧг тиріглерінең ойнапчатханнар, кибелістер хығырчатханнар... Марығ аймах синінде иртче. Пӱӱл Асхыста «Феерия танца» фестиваль иртер. Амды піс пу паза пасха даа марығларға ӧткін тимненчебіс.
Марығда аралазарда, аның оңдайын, синін піліп аларға кирек. Аалдағы олғаннар республика синінде аралазарға пастап туртухчалар. Хызыҷахтарымны «Хакасиядағы часхы» чииттер фестивальын кӧрерге Ағбанзар ӧнетін ағылғам, кем хайдағ синде посты кӧзітчеткенін кӧріп алзыннар тіп.
Ирткен 2015 чылда, тізең, «Хакасиядағы часхы» фестивальда аралазып, «Чиңісчілер» теелбекті толдырып, пастағы орын алғабыс. Че марығ алнында аалда, анаң аймах синінде таллағ ирткебіс.
- Іҷе-пабалар палалары теелбекнең айғасчатханына хайди хайчалар ?
- Олғаннарнаң тоғынып пастаанымда, іҷе-пабаларзар костюмнар тимнирге ахча чыырға кирек тіп айланғам. Олар, иңнілерін не чайхап, теелбек нимее кирек тіп, полызарға хынмааннар. Культура туразының тоғынҷылары полызиинаң сцена кип-азаан тимнеп алғабыс.
Марыға парып, пастағы орын алып алғаныбыста, іҷе-пабаларның кӧңнілері кӧдіріл парған. Аның соонаң постары, ахча чыып, ағыл пирчелер, полызарға хаҷан даа тимделер. Оларны уламох пӧзік чидіглернең ӧріндірерің килче.
Пӱӱнгі кӱнде пістің балет клазы пар. Тыхтағ тоғыстарын идіп, кӧріндестер, станоктар турғыс пиргеннер. Анзына ӧрінчебіс, кӧместең чуртазыбыс оңдайланча.
- Оолағастар теелбектенерге чӧрчелер бе?
- Ортымах группада оолағастар пар. Оларны, хығырып алып, кӧместең теелбектенерге кӧніктіріп одырчам. Пастап эстрада теелбектеріне ӱгретчем. Андағ теелбектерге хынадырлар. Ікінҷі чылы чӧрчеткеннерні национальнай теелбектер толдырарға кӧніктірчем. Пола-пола, олар чон теелбегі сілігӧк полчаттыр тіп сағын сыхчалар.
- Олғаннарны талластырчазар ба?
- Чох, кем чӧрерге хынча, прайзын алчам. Хай пірее пала кӧгні чахсы оңнап полбинча, ритмге тудын полбинча, че ол кӱстенче. Андағларны ӧменең толдырчатхан теелбекке турғысчам. Соондағы рядта турып, алнындағыларның хыймыранызын кӧрче, олардаң халбасха кӱстенче.
- Хайдағ теелбектерні паза хайдағ оңдайнаң оларны турғысчазар?
- Ӧӧнінде хакас чонның паза эстрада теелбектерін турғысчабыс. Амды хыдаттарның теелбегін тимнепчебіс. Оларның кӧглері дее, хыймыраныстары даа пасхалалча.
Хайдағ-да теелбекті турғызар алнында, ӧӧн сағыс тӧріпче - нимедеңер ол полар. Анаң килістіре кӧг тілепчезің. Соонаң хыймыраныстарны килістірерге кирек. Кӧзідімге алза, хызыҷахтардаңар теелбек. Мында олар хайдағ сіліг, хол-азахтары иптіг, ӧкерсіністіг полчатханын кӧзіт пирерге кирек. Прай сағыс-кӧріс тоғыс тузында килче, салтары, тізең, соонаң кӧрінче. Теелбек - ол олох тіл тиирге чарир. Кӧг, хыймыраныс паза кип-азах пастыра кӧрігҷее теелбектің кӧңні-сағызын читірчезің. Че, теелбекчілер хыймыраныстарны пір тике толдырар ӱчӱн, кӧп тоғынарға кирек. Хол-азах кӱстіг поларға кирек. Ӧӧнінде табырах теелбектерде кӱс киректелче.
- Жюри араласчыларының сӧстерінең, теелбектің ӧӧн сағызын пала оңнабинчатханы кӧрінче. Оларға теелбек нимедеңер чоохтирға кирек осхас...
- Аалларда ӧнетін ӱгредігліг хореографтар тоғынминчалар нооза. Мин дее специалист нимеспін. Ӧӧн тоғыстаң пос туста олғаннарнаң тоғынчабыс. Ыраххы аалларны алып алза, анда теелбектеңер ниме-де пілчеткеннер пос кӧңнінең тоғынчалар. Че олғаннарны марығларға сығарарға кирек. Андада читпестер ілезіне сығысча, тӱзедіг тоғызын апарчабыс. Ол чох, ӧс полбин, пір синде турарзың.
СӦС СОО: Аалдағы олғаннарнаң чайаачы тоғысты апарарына аймах алайаал чӧбісинінде ахча тӧлелчеткені чахсы. Ис пилтіріндегі «Чылтыс» ӧменің устағҷызы Александра Торокова ідӧк Ағбаннаң аалзар чӧрче. Олардаа махтағлығ чидіглерге читчелер. Истегі «Бисеринки» паза «Чылтыс» ӧменің олғаннары удур-тӧдір марығласчалар, пірсі пірсін ас парыбызарға кӱстенче.
Таныхтирға кирек, пӱӱл январьның соонзар «Бисеринки» ӧмедең 10 олған тиксі Россиядағы «Океан» олған лагерьінзер чӧрген. Анда Іскеркі Сибирьдегі чоннарның фольклор фестивальы ирткен. Кӧп регионнаң делегациялар чыылысханнар. Пістіңнер Хакасияның теелбектерін, кип-азаан турыстығ кӧзіт пиргеннер.
Галина Иптышеваның холында теелбектенген олғаннар, пукиректі тастабин, устарын ӧскірчелер. Олар «Кӱн сузы» ансамбльның паза пасха даа ӧмелернің араласчылары полчалар. Аймах хазналарда Хакасияның культуразын турыстыра кӧзітчелер.
Автор :
Чоохтасхан Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде