ПЁТР ВОРОНИН: «ААЛЛАРНЫҢ, ААЛ ХОНИИНЫҢ ТИЛIЗI – ӰЛГӰ ОРГАННАРЫНЫҢ ПIРГЕ ТОҒЫЗЫ»
Ӧӧркі Чӧп. Хакасия парламентінің аал хонии политиказынҷа, ас-тамахча паза чирнең тузаланарынҷа комитет кнезі Пётр Ворониннең депутаттың паза комитеттің тоғызынаңар чоохтасчабыс
– Пётр Иванович, Cірер Ағбанда чуртапчазар, Шира аймаанда тӧреезер, че ӧӧркі Чӧп депутадына 18-ҷі табығ округынҷа табылғазар, ол Асхыс аймааның чардығы. Ноға пу округты таллап алғазар?
– 1979 чылда, Новосибирсктегі кооператив садииның институдын тоозып, мин Хакасиязар айланғам. 1980 – 1985 чылларда Калининнің адынаң тоғысчы кооперативтің кнезі полып тоғынғам, 1985 – 1989 чылларда – аймахтың толдырығлығ комитедінің быт полызығларын пирҷең устанызының пастығы. Аннаңар Асхыс аймаа мағаа чағын, мин анда істеніс чолымны пастаам, 10 чыл тоғынғам. Чуртағҷылар мині таныпчалар, аймах мағаа ідӧк таныс. Шира аймаанда, тізең, мин тӧреем, Азах Сӧӧттегі 8 чыллығ школа соонаң Ширадағы ортымах ӱгредігліг школаны тоозыбызып, армияа парыбысхам. Ӱгредиим тоозып, паза андар айланмаам.
1989 чылда мині Хакас облазының быт полызығларын пирҷең пірігізі пастығының орынҷызына турғызыбысханнар. Анаң ол устаныстың пастығы полыбысхам. Ол тустаң пасти Ағбан городта тоғынчам паза чуртапчам. Хакас Республиканың министрлер чӧбінде тоғынғам, ис-пай чыындызының кнезі, экономиканың хазна комитедінің кнезі полғам. 1997 чылдаң сығара мин коммерческай банктарда іcтенгем.
2013 чылда «Единая Россия» партиядаң Хакасияның ӧӧркі Чӧбінің 18№ табығ округынҷа депутатха кандидатха сығарға хығырғаннар. Ол округка кірче Асхыс аймааның прай 10 аал-поселок чӧбі: Писхамҷы, Палыхтың суғ, Пирікчул, Тӧӧ пазы, Ӱс чул, Кызлас, Асхыс чоғархы, Ис, Пуланның кӧл, ӧӧк пилтірі. Халған тӧрт аал чӧбі: Асхыс, Паза, Пилтір ааллар паза Асхыс поселок – 19№ табығ округына кірчелер.
2018 чылда олох округта мин Хакасияның ӧӧркі Чӧбінің пір мандаттың округынҷа депутатха табылғам, «Единая Россия» партия пічиинҷе – Геннадий Канзычаков. Ӏди піс пу округнаң ікӧлең тоғынчабыс.
– Ӱн пирген чуртағҷылар Cірерге хайдағ чахығлар пиргеннер? Тӧрт чыл аразына оларның хайзын пӧгіп алдыңар?
– Пӱӱнгі кӱнде ӧӧркі Чӧпте депутаттар, мин чіли, тӧреміл паза тӧреміл нимес тоғынчатханнарын пілерге кирек. Табығҷыларнаң тоғасcа, аймах-пасха чахығлар пирілче. Ӧӧн чардығы ӱгредіг, хазых хайраллиры, культура учреждениелерінің тоғызын чахсыландырарына, аалларны иптиріне паза пасхазына теелче. Олар ідӧк тиксі саринаң пӧгілчелер, федеральнай кіннің, республиканың паза орындағы бюджеттернің полызиинаң. Пістің округ чуртағҷыларының чуртазына теелчеткен прай сурығлар хайыға алылчалар, піc олардаңар пілчебіс, аал-поселок чӧптерінің пастары піccер айланчалар, піc оларнаң палғалыс тутчабыс паза республика синіндегі ӱлгӱ органнарынаң палғалызарға полысчабыс.
Пістің муниципальнай пӱдістернің пастары прайзы пілче: орындағы пос устаныс пазының тоғызын толдырарға паза чуртағҷыларның чуртазын чахсыландырарға федеральнай паза республика программаларында ӧткін аралазарға киректелче. 2019 чылдаң пасти Тӧӧ пазы поселок, Ӱс чул, Ис, Ӧӧк пилтірі аал чӧптері «Аалларның тиксі тилізі», «Городтағы осхас истіг оңдайлар тӧстирі» хазна программаларының араласчылары полчалар.
Пілдістіг, табығҷыларнаң тоғазығ тузында олағай чуртағҷыларның айланыстары кірче: хайда-да чарытхынаң сидіксініcтер пар, мал хадарарынаң сурығ турча, фермерлер ӧӧнінде чуртағҷыларның пойли чӧрчеткен маллары оларның от сапчаң чирлерін, хыраларын типсепчеткеніне хоптанчалар. Халғанҷы сурығ пӱӱнгі кӱнде тиксі Хакасияда турча, мал саны чылдаң чылға ӧсче, малны оттирға сығарып ӧскірері тиліпче нооза, олар хазаада турбинчалар. Хойлар чыл ибіре чазыда чӧрчелер, маллар, аттар ідӧк. Прай ла кресен-фермер хоныхтарының чирлерін сиденнеҷең оғдай чоғыл.
Геннадий Степановичнең тоғазығ иртірчетсебіс, сурығлар имнег тураларынзар айланарынҷа сидіксініcтерге теелчелер, ол санда республика синіндегі. Чуртағҷылар табырах имнег полызии автомобильлерін аларға, ФАП-тарны, участоктағы имнег тураларын тыхтирға сурынчалар.
Пу кӧстеглерҷе халғанҷы чылларда улуғ тоғыс апарылча. Пістің табығ округында даа, тиксі республикада даа.
– Сірер ідӧк аал хонии политиказынҷа, ас-тамахча паза чирнең тузаланарынҷа комитетнең ікінҷі хығыртың устапчазар. Комитет тоғызынаңар чоохтап пиріңер?
– Аал хонии политиказынҷа, ас-тамахча паза чирнең тузаланарынҷа комитет хайығда тутчатхан паза ӱзӱрчеткен сурығлар санына кірчелер Хакасияның аал хонии промышленнозының тилізінҷе право ӧзенін тӧстепчеткен сурығлар. Піс аймах кӧcтеглерге теелчебіс. ӧӧн сурығ – бюджеттеңер. Таныхтирға сағынчам, 2013 чылнаң тиңнестірзе, тиксі санны кӧрзебіс, піс 1 миллиард салковайдаң 2 миллиард азыра салковайлығ бюджетке сыхчабыс. Ол син ахча 2023 чылға республика бюджедінеңер закон проектінде таныхтал парған. Кӧрілген ахча аал хонии ниме-ноозын сығарчатханнарға хабазарға тиксі парбинча, анда ідӧк федеральнай программаларда аралазарына ахча кӧрілче. іди Хакасия «Аалларның тиксі тилізі» хазна программазында ӧткін араласча. Аалларда школалар, культура туралары, ФАП-тар пӱдірілче. Кӧзідімге, 2022 – 2024 чылларда Асхыс аймаанда тиксі 1,7 миллиард салковай тузаланылар, Таштып аймаанда школалар пӱдіриине чарым миллиард салковай позыдылар, Алтай аймааның кінінде, Хубачарда, 1000 орынға кӧрілген школа турғызылар.
Ол республика правительствозының паза ӧӧркі Чӧптің, ол санда пістің комитеттің, пірге тоғыс салтары. Пу программаларда аралазар ӱчӱн, піс право пічіктерін тимнепчебіс, бюджетте хозар ахчаны кӧр салчабыс. Пу программаа ахча аймах бюджеттердең позыдылча: федеральнай бюджет 99 процентін пирче, республика паза муниципальнай бюджеттер – халған процентті. Ағаа хоза анда бюджеттегі нимес ахча кӧрілерге кирек. Аның ӱчӱн муниципальнай пӱдістер пастары нандырчалар: хайди пу тоғыстарға орындағы идінҷектерні тартып аларлар, ол син ахчанаң олар полыс поларлар. Россияның аал хонии министерствозы, проекттерні паалапчатса, пу кӧзідігні пастағылар санында кӧрче. Проектті чуртасха кирерге бюджеттегі нимес ахча хай син кӧп хозылар, ідӧк ол пӧзік паалалар, салтарында аны федеральнай синде чарадарлар.
Піс хайығда тутчатхан паза пір кирек закон проекттері – ол Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозына кірчеткен мал имнеҷең департаменттің тоғызына теелчеткен законнар. Аның бюджеді министерствонинаң хада кӧрілче. Аның алнында уғаа нандырығлығ кӧcтеглер турча, уламох республикада мал саны ӧсчеткенде. Піске республика синінде тымолардаң тоғыр профилактика тоғыстарын турыстыра иртір турары киректелче. Хорғыс чох поларға кирек, аннаңар пістің «Ветеринариядаңар» закон тоғынча.
Ӏдӧк мал имнеҷең служба «Аң-хустарға нандырығлығ хайардаңар паза Россия Федерациязының алынҷа закон акттарына алызығлар кирердеңер» 498-ФЗ№ законны чуртасха кирері ӱчӱн нандырча. Ағырсымның сурығ. Полған на аймахтың кӱн суриинда турча. Ээзі чох чӧрчеткен адайлар саны хызырылбинча, маллар даа хадарылбинча. Піс ол законны иптепчебіс. Тоғыстарға, тізең, асхынах нимес ахча позыдылча. 2018 чылда 12 миллион салковай позытхан ползабыс, 2022 чылда 44 миллион салковай парыбысхан, 2023 чылға піс 82 миллион салковай кӧр саларбыс. Ноға? Сылтағ чох хазырланчатхан адайларны приютта тударға кирек. Алында адай туттырған паза таңмалаттырған полза, аның хазыр полчатханын муниципальнай пӱдістің комиссиязы таныхтирға кирек. Аннаңар ахча алындағы чыллардағызынаң кӧп кӧрілче.
Хакасия пазының пастаанынаң ӧӧркі Чӧп Россияның Хазна Думазынзар андағ аңнарны чох идердеңер закон сығарҷаң пастағнаң сыххан. Пілдістіг, ағаа ағырта итпин, гуманитарнай кирексініcтерге тудынып. Пістің алныбысча тӧӧй закон проектінең сыхханнар Самара, Астрахань областьтарының закон сығарҷаң думалары, че пастағларыбысха удур парбинчалар. Хайығ айландырчам, Хазна Думазынзар регион парламентінең сығарылчатхан закон проектінің позының «чолы» пар: закон сығарчатханнар чӧбінің чарадиин алып алғабыс, ам Россия правительствозының чарадии киректелче, ол чох закон проекті ӱзӱрілбес. Орғах айынаң сығара аны сағыпчабыс.
Пӱӱл пастағы чарым чыл аразына ла комитет 6 федеральнай законға хабасхан, Россия субъекттерінің ӱс закон сығарҷаң пастаанаң чарасхан паза пір закон сығарҷаң пастағ Хазна Думазынзар ызыл парған (ээзі чох адайлардағар).
Піс кӧп хайығ айландырчабыс республиканың дача пірігістерінің тилізіне. іди «Единая Россия» партияның «Хакасияның дачалары» проекті чуртасха кирілче. Ағаа бюджетте ахча ідӧк республиканың аал хонии паза ас-тамах министерствозы пастыра пирілче. Мин ідӧк дача пірігіcтерінің тиліc проекттерін паалирынҷа комиссияа кірчем. 2022 чылда піс 22 проект кӧргебіс. Артыхтарын таллап алғабыс. Кӧрілген ахча тооза позыдылған. Дачадағылар ол ахчаа чарытхы, суғ тартырчалар, ӧрттердең хорғыс чох оңдайлар тӧстепчелер паза пасха сурығларны пӧкчелер, ӧӧнінде ол дача тутчатханнар пос кӱзінең пӧк полбас сурығлар. 2023 чылда бюджетте пу проектке 20 миллион салковай кӧріл парар.
Комитет ідӧк ікі республика законының чуртасха кирілчеткенін хайығда тутча: «Алынҷа категориялығ чуртағҷыларға Хакасия чирлерінде чир участоктарын тикке пирердеңер», анда льготалығ читі категория чарадыл парған паза «ӱс паза аннаң даа кӧп палалығ чуртағҷыларға Хакасия чирлерінде чир участоктарын тикке пирердеңер». Пу законнар чир хайызығларына теелчеткен законнар алысханы хоостыра нааҷылалчалар, пічіктерге, оңдайларға кирексініcтер алыстырылча.
– Комитетке кӧп депутат кірче бе?
– Пістің комитетке тӧрт кізі кірче. Олар прайзы аал хониинаң палғалыстығлар: Владимир Николаевич Санников – «Целинное» ООО устағҷызы, Шира аймааның пір мандаттың округының депутады, Василий Артурович Вагнер – Орджоникидзе аймааның пір мандаттың округының депутады паза Андрей Сергеевич Шашев – алюминий заводының тоғынҷызы паза Саяногорск чуртағҷызы, депутатха ЛДПР пічиинең табылған. Прайзы ӧткін тоғынча. Піс Хакасияның аал хонии паза ас-тамах, ис-пай паза чир хайызығлары, финанстар, экономика тилізі министерстволарынаң тӱзімніг палғалыс тутчабыс.
– Пётр Иванович, аал хониина позыдылчатхан ахча сині ӧскірілгенін санға алза, аның тузазын кӧрчезер бе?
– Я, аны мин не нимес кӧрчем, аал чуртағҷылары кӧрче. Саннарны алза, мал пазы хозылча, ол санда інектер, аттар, хойлар саны. Піс бюджет ахчазына тилирге кӧстепчебіс нооза. Кӧзідімге, піс хойны ит заводынзар сатхан ӱчӱн фермерге 1 килограмм ӱчӱн 25 салковай хоза тӧлепчебіс. Тӧлліг хой ӧскірчеткен хоныхтар тӧстир ӱчӱн, хойларны арған оңдайнаң тӧллендіреріне ахча позытчабыс. Хакасияда «Ермак» агрохолдинг, «Мустанг» ООО, Поздняковтың кресен-фермер хонии, тӧллiг хойларны ӧскiрiп, тоғынчалар.
– Сірер партияның кӧстеене теелгезер. Хоза таныхтаҷаң ниме пар ба?
– Я, піс «Хакасияның дачалары» проекттеңер чоох апарғабыс. Ӏкінҷілес чох, аал хонии тилізіне теелчеткен прай сурығларға «Единая Россия» партияның фракциязы хабасча, аның араласчылары олаңай ла чараспинчалар, хабазарға киректелчеткенін оңарчалар. Тиксі парламент депутаттарының ӱн пирчеткенін кӧрзе, ідӧк хабазығ парын таныхтирға кирек.
– Пётр Иванович, Сірер табылғаннаң сығара тӧрт чыл ирт парды. Алнында – наа табығлар чылы. Хайдағ пӧгіннер турғысчазар?
– Я, 2023 чыл табығлар чылы полар, Хакасия пазы паза ӧӧркі Чӧп депутаттары табыларлар. Минің пӧгіннерімнеңер чоохтирға ирте. Пӱӱнгі кӱнде уламох. Улуғлар чӧбінің кнезі полчатханымда, минзер чардыхти мобилизацияҷа сурығлар кӧп кірче, кізілер кӧні паза аал пастарынҷа айланчалар. Хайығ киректепчеткен сурығлар пар. Аннаңар 2022 чылны иптіг тоозыбызарға кирек, 2023 чылның кӧрік-хосхар айларында пілдістіг полар.
– Пётр Иванович, чоохтазығ ӱчӱн алғыс ползын.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |