Тӱзімніг тоғызыбыс ӧрініс ағылҷаң
27.12.2023
Статья
Геннадий Кичеев наа кибелістерін хығырча
«Таң Солбанына» – 50 чыл. Чайаачы кӧңніліг чииттернің литература пірігізі 1973 чылда октябрь айда хайда паза хайди тӧстелгеннеңер хоос чоох аннаң андар узарадылча
(Пасталғаны 93 №-де)
Чалахай тынағлар
Аал хонии тоғынҷызын тохтадып алып, Салбых кӱргензер орта парчабыс па тіп сурастырчабыс. Итсе, улуғ кізінең улуғларыбыс чоохтасчалар. Сынап таа, чоғар кӧдірілҷең чолдаң иртіре ойлада халтырбыс. Нандыра айланып, кічіг арах кӧрімніг обаа тастар хыринҷа сол саринзар парарға кирек полтыр. Анда машиналар чолы чахсы кӧрінче бе, таң.
Мына тилекейге саблығ орын. Аның хыринда тохтабызып, кӧмес чӧптескебіс, піди чарат салғабыс: пастап Оғлах тағзар сых пар килерге, ңандыра айланза, мында стол салыбызарға, От инезін азырабызарға. Ағбанзар парчатса, сағынған сағыс хоостыра ӱр нимеске дее Порсых холда полып аларға.
Піске, чииттерге, Оғлах тағ ниме полҷаң. Сала чӱгӱрікнең сыхпинчабыс. Паза ла кӧрзебіс, улуғ частығларыбыс кӧместең-кӧместең соона халып одырчалар. Іди тың ӧктемненерге чарабас. Аннаңар Яков Ивановичтең аны-мыны сурастырғлапчатхан полып, оларны тынандырчабыс. Ученай кізі, пу тағны читі кірести чӧр салған позы, хынығ-хынығ тылаастар, хазыр чаалазығлар хас-хаҷанғыда парҷаң полғаннаңар ипти чоллап сыхса, ахсыларыбыс асхлап салып, пір сӧс тее иртірбин тыңнапчабыс.
Мына тағның тигейі. Хайдағ айдас сіліг кӧрім. Ибіре нинҷе дее харахсын – тоспинчазың. Тағ идеенде Хызылчар талайы чалбах чайылча. Аннаңар піреезі, кӧңні-чӱреен чабыра пас полбин, ізептерінең блокноттар сығарғлап, табырахха хайдағ-да танығлар пазарға маңнанча. Соонаң, анзын кем пілер, пірее чалахай кӧңніліг кибеліс алай пурунғы тустаңар тирең сағыстығ чоох пазыл парар, хығырығҷыларға ӧрініс сыйлир.
Инглепчебіс. Ибіре харахсынарға маңнанчабыс. Хайдағ хайхастығ сілігзің, тӧреен чирібіс! Аннаңар даа чайаачы кӧңніліг улус синнеңер кӧглирін тохтатпинча. Сала даа ікінҷілес чоғыл, оларның санына пістің дее арабыстаң піреезі хозылыбызар. Хоости пазылған сӧстерні килістіре чізілдірерге, хығырығҷыларға махтадарға кӧнік парғабыс. Че пу хоос литературазар пастағы ла хаалағларыбыс нооза. Соонаң алынҷа чыынды-книгалар чарыхха сығар турарға тыынарбыс.
Яков Иванович тиксі Салбых кӱргеннең таныстырған соонда, кӧк от тӧзене, чазағлығ стол ибіре одырғлабысхабыс. Улуғларыбыс мындағ тусха килістіре хыйға сӧстер чоохтанғаннар, От инезін азырап, іліг ілгеннер. Анаң пӱӱнгі тузалығ чорыхтаңар хынығ чоохтазығ пасталыбысхан. Улуғларыбыс хан-пиглерібістің илбек чазызында муңарлап чыллар мының алнында чуртаан пурунғыларыбыстаңар ундар даа сиберли чоллап парчатсалар, чииттерібіс тее сым одырбинчалар, чоох-чаахха уғаа килістіре ара кірібісчелер, сағыстарынаң ӱлесчелер.
Салбых кӱргензер уғаа тӱзімніг чӧр килген соонда, ӱр дее тус ирткелекте, кемнің-де тӧреен кӱнін таныхтирға амғы «Орбита» орныхчатхан чирзер чӧргебіс. Ағбанның кічиҷегес азырығының хазында уғаа истіг одырып, кӧгліг тынанып алғабыс. Андада Валентина Татарова прайзын чапсытхан – институт соонаң Аршаннар аалында ӱгретчі полып тоғынчатхан чиит кибелісчі піcнең хада тынанып аларға ӧнетін килтір. Итсе, «Таң Солбанына» сыбыра чӧрҷең.
Пістің абахайларыбыс
Хыстар санынаң «Таң Солбанына» прайзынаң пурун Валентина Тюкпиекова чӧр сыххан. Сырайында ачыныстығ сипкіліг иптіг позыҷағы улуғ магазинде садығҷы полған, кибелістер пасчаң.
Аның соонда Виктория Карамашева чӧр сыххан. Ол ас саннығ шор чонның кип-чоохтарын, нымахтарын орыс тіліне айландырарға харасчаң. Пастағы курста ӱгренчеткендӧк, істезігліг тоғыснаң айғазарға тартылчатханын сизінгебіс. Амды ол филология наукаларының докторы, профессор, хоос литература сурығларының істезігҷізі, кӧп книгаларның авторы полча.
Пӱӱнгі кӱнде ол чыллардағы иргі сомнарны кӧрглепчетсем, Мария Чочиеваны, Галина Таскаракованы, Ирина Цареваны, Валентина Татарованы паза даа пасхазын танып алчам. Ноға-да оларның прайзы ла ӧӧнінде кибелістер пасчаңнар. Михаил Еремеевич оларны уламох тың кӧӧктіріп одырҷаң, махтап салыбысчаң. Анаң, пірее хазыр ӱзӱріг тузында піске матап арах «салдадып» алзалар, андох харах частарын чысхлаҷаңнар. Че ӱрге нимес. Пазох ла чӱрек хайылдыра кӱлімзірезіп пастабысчаңнар. Пістің арабыста тарыныс-тартыс полбаҷаң.
Эк, кӧмес саба пазыбыстырбын, абахайларыбыстың прайзы ла кибеліснең айғасхан тіп. Имҷілер училищезін тоозып, кӧмес тоғынған соонда Ағбандағы ӱгретчілер институдынзар кірібіскен Людмила Костякова чоохтар пасчаң, «Таң Солбанына» сыбыра чӧрҷең. Ағаа хоза, Валентина Татарова пірее хати хоости пазылған чоохтарын ӱзӱріге сығар турҷаң.
Пірее хати пос тілінең сыхчатхан газета пастыра постарыбыстың чайаачы тоғыстарыбыснаң хығырығҷыларны таныстырып, теестегі ӱзӱріглер хайди хынығ иртчеткеннеңер махтаныбыссабыс, имҷілер паза ӱгретчілер училищелерінің абахайлары чапсыхха кил парҷаңнар. Піске уламох хынығ полҷаң оларның алныларында ӧткін хылыхтарыбысты, хыйға сағыстарыбысты кӧзіт пир турарға. Прайзыбыс таа чиитпіс, хоных хонғалахпыс. Ноға таныспаҷаң.
Михаил Еремеевич, піссер ачых-чарых кӧңніліг кӧріп, холына чатхан алҷаң, кӧӧленіс кӧглерін ойнап, сіліг ӱнінең ипти тахпахтап пастаҷаң. Хаҷанох кӧнік парғабыс, чатхан ӱні истілзӧк, піске тус тохтап парғанға тӧӧй пілдірҷең. Кеен-кеен кӧрімніг аалҷыларыбыс таа аның нымзах ӱніне саңай аптадып, саблығ писательдең харах албиныбысчаңнар.
Аймах чоллар
Чайаачы тоғыснаң айғазып, пединституттың халых-чарыдығлығ чуртазында аралазарға, маңат тынанып ал турарға маңнанҷаңмыс. Кибелістерібіс, чоохтарыбыс «Ленин чолы» газетада, «Ах тасхыл» альманахта сыххлап пастабысханнар, аймах тоғазығларда аралас сыххабыс. Пір сӧснең чоохтаза, сабланыс ниме полчатханын сизініп, аның тадиина пастарыбыс таа кӧмес айланыбысчаң.
Че пірсінде Михаил Еремеевич пісті саңай алаң астырған – Москвадағы М.Горькийнің адынаң Литература институдының тілбестег пӧлиинзер Хакасиядаң тӧрт кізіні ӱгренерге алчатханнаңар хығыртығ килтір. Кем андар парарға сағынча, ибзер парып, іҷе-пабаларыңнаң хада чӧптезіп аларға кирек тидір. Позы прайзыбыссар сыныхти-сыныхти кӧрче.
– Артых кізі табыл парза чи? – литература пірігізінің тӧстегҷізі полып, тик нимес ле сурыбыстым улиибыстаң.
Позым, тізең, мині хайди даа Москвазар ызарға киректер тіп сағынчам, сала даа ікінҷілебинчем. Че Михаил Еремеевичтің амыр ӱннең чоохтанған сӧcтері, мині ле нимес, прайзын даа саңай алаң астырған полар. Аннаңар хахап парған харахтарнаң удур-тӧдір кӧріс сыххабыс – ноға?
– Толя, син Москвазар парбинчазың. Піске мында кирек поларзың, – сырайындағы ӧрчіліг кӱлімзіресті чох итче улиибыс.
Пазым тӧбін тӱзірібіскем. Пір дее ниме піл полбадым. Аннаңар даа хости одырчатхан арғыстарым, сыбыхтап ала, Михаил Еремеевич ноға іди хылынча тіп сурчатханнарында, иңнілерім не хыймырат салғам. Оңарылыстығ, оларның піреезі мағаа киртінмеен, хайдағ-да чазыттығ чӧптезіг ит салған поларлар тіп сағын салған, неке. Че андағ чоохтазығ полбаан.
Ол даа сылтағнаң полбас па, хаҷан оол-хыстар тарасхлапчатханда, Михаил Еремеевич мині халарға чахаан. Ӧӧн чоохтазығ ам на пасталар тіп сағыныбысхам. Позым пазымны тӧбін тутчам, улиибыстың чарадии кӧңніме кірбинчеткенін кӧзідерге харасчам. Олох арада ниме чоохтирын сағыпчам.
– Сағаа институт тоозарға ікі ле чыл халды, сыдас парыбызарға кирек. Мында пӧзік ӱгредіг алып аларзың. Кӧмес тоғынған соонда Литература институдының аспирантуразынзар ӱгренерге ызарбыс. Ікінҷі пӧзік ӱгредииң полар, – амыр ла чоохтан чӧрче Михаил Еремеевич, устай парғаныма хайығ айландырбин. – «Таң Солбанын» тӧстеп алғазың. Амды ол иң кӱс тузына кірібісті. Пу тоғысты тохтатпасха кирек. Синнең пасха аны пик холда тутчаң кізі пір дее кӧрбинчем.
Ик-ик, хайдар айландыр парыбысты хоос литературадағы «кірӧстеен пабабыс». Чиит кізі полардаң, улуғ арахтар даа мындағ тадылығ сӧстернің хармағына оой ла хаап парар, позып аларға хараспас. Аннаңар мин дее паза тоғырланминыбысхам, сым на одыр тастабысхам. Анаң ӱгренерге парыбызар тӧрт кізінің орнына пасхазын табардаңар чоохтас сыххабыс.
Ол чыл кӱскӱзін Москвазар ӱгренерге тӧрт кізі чӧрібіскен: Виктория Карамашева, Николай Тюкпиеков (сол ады Пугочаков), Илья Топоев паза Сергей Карачаков. Олар 1982 чылда институт тоосханнар, Ағбанзар айлан килгеннер.
Хынығ тоғазығлар
Хайди тидірлер, тілеен кізее пірееде оң полча. Мында кирек андағох оңдайнаң парыбысхан. Москвада ӱгренчеткеннернің орнына наа кізілер табылғаннар. Кибелістер пасчатхан Владис Кичеевтің хада тӧреен туңмазы Геннадий чӧр сыххан, позының сіліг пазылған чайаачы тоғыстарынаң прайзыбысты чапсытхан паза ӧріндірген. Пола-пола килгенде, ол рубаилер пазар полыбысхан. Уламох хандыра нооза.
Мындағ ниме таныхтирға кирек: «Таң Солбаны» тӧстелгеннең сығара аның тоғызынаңар ӧнетін танығлар пазыл турған. Мині пірдеезі кӱстебеен, позымның кӧңнімнең чапсынғам ол оой нимес тоғысха. Пастап олаңай ла 12 листтіг тетрадьта пасчаңмын. Ӱзӱріглер, тоғазығлар уғаа хынығ, пірее хати хазыр оңдайда даа иртчеңнер. Аннаңар Михаил Еремеевич мағаа ікі чоон тетрадь ал пирген. Иргі тетрадьтарны оларға хоза чапсыр салғабыс – кем-де ходыра тартхлап алтырҷых. Че чоон ікі тетрадьха толдыра пазарға кӧмес ле маңнанмин халғам. Пастап хазна сыныхтағлары харығ пол парғаннар. Институт тоосханда, тоғын сыххам. Анаң армияа чӧрібіскем.
Че мында Пыдырах аалдағы ортымах школада тоғазығ хайди хынығ, тузалығ ирткеннеңер, кӧмес тее полза, искір пирерге чарадыбыстым. Редакцияның машиназынаң чӧргебіс. Анда, тізең, Таштып аймааның ӱгредіг пӧлии сыныхтағ иртірчеткен полтыр. Орындағы ӱгретчілер сым-туйуххан на пастырыс чӧрчелер, пісті сууласпасха сурынчалар.
– Пыдырахсар Хакасияның саблығ писательлері кӱннің сай чӧрчелер бе? Ноға піс нандыра айланарға кирекпіс? Сыныхтағнаң кем устапча? Амох сыхсын піссер, – суулапчам мин.
Хайдағ-да поғда кӧрімніг ипчі сых килді. Піссер сыныхти-сыныхти кӧрглепче. Оңарылыстығ, пірдеезібісті таныбинча. Ол сынап таа саблығ писательлер чиде салдылар тіп сағынған осхас. Николай Доможаковты, Михаил Кильчичаковты, Иван Костяковты паза даа пасхазын сағаан одыр. Мында, тізең, пулғах сырайлығ чииттер ле турғлапчалар.
– Мині танирға кирексер. Тарбағаннаңмын. Валентина Татарова ӱр ниместе ле Москвадаң айлан килген, анда чоо махтатхан. Пу табанны Новосибирсксер ӧнетін хығырғаннар, – оңнығ ла табалдыр парбинчам, арғыстарымны махтапчатхан туста.
Анаң ағаа оңарыларға даа пирбин, тоғыстарыбысты піріктірібізерге чӧптеп сыхтым. Таштып аймаандағы ӱгредіг пӧлии Хакасияның писательлерін тоғазыға постары хығырған полыбысчалар, олғаннар анзына хайди ӧрінгенін килістіре пас саларға сыданарзар, йа, тіп, маңзырат сыхтым. Іди полбаза, орындағы пастыхтар тоғазығ даа иртірерге чаратпааннар тіп, нандыра айланза, суум-саам даа кӧдірілібізердеңер сизіндірчем.
Тоғазығ пасталыбысханда, олғаннар полардаң, ӱгретчілер дее, сыныхтағҷылар даа саңай ойда парғанҷа хатхырыс сыхханнар. Піс, тізең, пірсі пірсінең артых чоохтанарға харазып, саңай ээн-кӧӧн парчабыс. Андағ хынығ, ачых-чарых кӧңніліг, олох туста ӱгредігліг тоғазығ аның соонда илееде ӱр полбаан осхас.
Михаил Еремеевичтің ухаанҷыланғаны соонаң толған, мин Москвадағы М.Горькийнің адынаң Литература институдында ӱгренгем. Че аспирантурада нимес, аның Пӧзік литература курстарында ікінҷі дипломны алғам. Минің алнымда андар Хакасиядаң кірерге харасханнарох, че оң полбин турған. Аннаңар чир-суғҷыларыма андар чол асханыма хайди поғдархабас.
«Таң Солбанына» чӧргеннернің прайзы даа алныларында турғысхан ӧӧн пӧгіннерін толдыр салғаннар, чайаачы тоғыс оларға ӧрініс паза сабланыс ағылған. Хайзыбыстың даа онар артиинаң книга полар. Сыйыхтар даа асхынах нимес. Хакас литературазын тилідеріне хозымыбыс парох. Улуғ даа тирге чарир. Чайаачы кӧңніліг чииттер пірігізінең Россияның Писательлер пірігізіне 9 кізі алылғаны даа махалығ кӧзідім тіп паалирға чарир.
Анатолий Султреков
Сом Хакасиядағы писательлер пірігізінің архивінең
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы