Ойын соонаң Чыл пазы ӱлӱкӱн пайрамни азылған. Ипподромның улуғ ачығында чыылысхан чонзар Хакасия пазы Валентин Коновалов алғыс­тас сӧс­терiнең айланған:

– Хакасияның аарлығ чуртағҷылары! Сiрернi хакас чонның ӧӧн ӱлӱкӱнi Чыл пазынаң алғыстапчам! Пу пайрамның тархыны илбек, че амғы рес­публикада ол 1994 чылдаң сығара алғым таныхталча. Чыл пазы – часхының паза наа чуртастың тании! Ол хакас чонның чахсы кибiр-чозахтарынаң тиксi республиканы пiрiктiрче. Пiстiң ӧбекелерiбiстiң киртiнiзiнең, Ӧӧркi чайааннар хысхызына пу чирдең парыбысчаңнар, часхызын, тiзең, кӱннiң пастағы сустарынаң хада нандыра айлан килҷеңнер. Анзына ӧрiнiп, чон ӱлӱкӱн иртiрҷең, удур-тӧдiр сыйласчаң паза От инені азыраҷаң. 

Пӱӱн пiс Наа чылны таныхтапчабыс. Аннаңар прайзы удур-тӧдiр чахсы чуртас алғазалар. Пiс хада-пiрге хын­ған Хакасиябыстың тилiзi ӱчӱн прай тоғыстарны толдырарбыс. Чыл пазынаң!

Регион пазы В.О.Коновалов, хакас культураны хайраллапчатхан паза тилiтчеткен ӱчӱн, алынҷа алғызын Чыл пазы ӱлӱкӱннiң тӧстегҷiлерiне паза хакас чонның Улуғлар чӧбiне читiрген, iдӧк прайзына пик хазых, часка, амыр чуртас алғаан.

Пӱӱл Чыл пазы Культура тоғынҷызы кӱнiнде таныхталған. Аннаңар культурада тоғынчатхан специалисттер Хакасия пазының холынаң пӧзiк сыйыхтар алғаннар. Саяногорск городтың «Визит» культура ӧргезiнiң ус­тағҷызы Галина Вайсбергке, культура киреене ӱр чыллар улуғ хозым ағылчатхан ӱчӱн, «Хакасияның iстенic сабланызы» медаль читiрiлген. Iдӧк республиканың саблығ писательлерi «Хакасияның чон писательi» пӧзiк аттар алғаннар. Оларның санында «Хакас чирi» газетаның пӧлiк редакторы Анатолий Султреков сыйыхтатхан.

Iдӧк республикада Хакасия культуразының саблығ тоғынҷыларының саны хозылды. Оларның аразында пӧзiк аттар Асхыстағы олған искусство школазының ӱгретчiзi Мария Миндибекова паза «Хуртуйах тас» му­зей-заповедниктiң хойнындағы М.Е.Кильчичаковтың адынаң литера­ту­ра музейiнiң устағҷызы Надежда Боргоякова алғаннар.

Регион пазы Валентин Коновалов iдӧк культурада тiспен тоғынчатханнарға Аарластығ пiчiктер читiрген. Пу пӧзiк сыйыхтарның ээлерi «Ӱлгер» ансамбльның артизi Айима Амзаракова, Л.Р.Кызласовтың адынаң чир-суғ ӱгренҷең музейнiң наука тоғынҷызы Эдуард Киргинеков, «Хуртуйах тас» музей-заповедниктiң экскурсоводы Татьяна Топоева, Харатас городтың библиотека тоғынҷызы Анна Тортомашева паза пасхазы полыбысханнар.

Алғыстас сӧстерiне республикада­ғы хакас чонның Улуғлар чӧбiнiң кнезi Пётр Воронин хозылған:

– Чыл пазы чоннар аразындағы ынархасты тыытча, Хакасияда чуртапчатхан чоннарны пiрiктiрче. Пiс чӧптiг чуртапчабыс. Наа чыл часкалығ ползын! Прайзы амыр, пай, истiг хоныхтығ, пик хазыхтығ полыңар!

Анаң Пётр Иванович паза хакас чонның Улуғлар чӧбiнiң президиумы республиканың чуртас-экономиказына улуғ хозым ағылчатхан турыстығ чуртағҷыларға «Чыл кiзiзi-2022» аарластығ аттар пиргеннер.

Иң пурнада пӧзiк сыйых Асхыс аймаандағы имнег туразының хирургия пӧлиинiң акушер-гинекологы Игорь Арчимаевке адалған. Игорь Александрович пылтыр апрель айда Украинадағы ӧнетiн чаа операциязына пос кӧңнiнең парыбысхан. Ол Луганск Чон Республиказының чуртағҷыларын имнепче. Аның ӱчӱн матыр имҷi ЛНР пазының чарадиинаң «За заслуги перед Отечеством II степени» медальнаң таныхтатхан, Россия президентiнiң чарадии хоостыра – Мужество орденiнең. И.А.Арчимаев ам даа Украинадағы ӧнетiн чаа операциязында араласча, аннаңар «Чыл кiзiзi-2022» орден аның хонғаны Валентина Михайловна Арчимаеваа пирiлген.

Асхыс аймаандағы Чоғархы Тӧӧ аалдағы пасталығ школа ӱгретчiзi Юрий Васильевич Боргояков «Чыл кiзiзi-2022» пӧзiк сыйых алды. Ол аймах марығларда сыбыра араласча паза хайди даа чиңiсчi полыбысча.

Ӧрт ӱзiрҷең Николай Венарьевич Иптышев ирткен чылда часхызын Пуланнығ кӧл, Сафьяннар, Ӧӧк пилтi­рi аалларға паза Хааң кӧл станцияа хор­ғыс ағылчатхан улуғ ӧрттi ӱзiрерiнде махачы араласхан. Аның улуғ опыды ӱчӱн пылтыр июнь айда Катанов аал хыринда тимiр чол хазындағы чазы ӧртi чох идiлген. Махачы хылыхтығ Николай Иптышевке «Чыл кiзiзi-2022» ат пирiлген. 

Кӧп палалығ сӧбiрелер хаҷан даа аарласта! Iҷе-пабалар палаларын, ӧс­кiрiп, чон аразына турыстығ кирер­ге прай кӱстерiн салчалар. Бог­рад ай­маан­дағы Пӧзiк хас аалның чуртағ­ҷызы Татьяна Петровна Доможако­ва iҷе-пабазы хайии чох алай ӧкiс хал­ған иркелернi ӧскiрче. 2022 чылда аның сӧбiрезiне ӱс наа пала хозылған. Пӱӱнгi кӱнде Татьяна Петровна тоғыс палаа чағбан чӱректiг, нымзах холлығ iҷе полча. Пiр палаҷах кинек. Ол­ған­нар школада чахсы ӱгренчелер, халых чуртаста ӧткiн араласчалар, ма­рығларда сыйыхтығ орыннар алча­лар. Татьяна Доможакова «Чыл кi­зiзi-2022» атха турысхан.

Шира аймаандағы Палты кӧл аалның чуртағҷызы Ирина Турдалиева 2011 чылдаң сығара пала алып ӧскiрче. 2022 чылда аның ынағ сӧбiрезiне ӱс ирке хозылған. Пӱӱнгi кӱнде Ирина Гавриловна сигiс паланың iҷезi полча. Ол позы тӧрiткен iкi палазын чон аразына кир салған. Аның палалары аймах синiндегi кӧг марығларында чи­ңiсчi полыбысчалар, школада чахсы ӱгренчелер. Сӧбiре регион пазының, Хакасияның пала праволарынҷа уполномоченнайның паза аймах си­нiндегi алғыстас пiчiктерiн тӧремiл алча. Амды Ирина Турдалиева «Чыл кiзiзi-2022» аарластығ ат алды.

Пӧзiк ат iдӧк Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимна­зияның хакас тiлi паза литература ӱг­ретчiзi, Россия писательлерi пiрiгiзi­нiң кiзiзi Татьяна Казанаеваа пирiлген. 2022 чылда Татьяна Фёдоровна Россияның «Алтын муң» ӱгретчiзi санына кiр парған. Тоғызында пӧзiк чидiглерге читчеткен ӱчӱн, Россияның просвещение министерствозының премиязын алған. Т.Ф.Казанаеваның ӱгренҷiлерi регион паза Россия синiндегi, чоннар аразындағы марығларда тӧремiл араласчалар паза чиңiсчi полыбысчалар.

Спорт киреенең айғасчатханнарның аразында «Чыл кiзiзi-2022» пӧзiк ат Саяна Васильевна Казыгашеваа пи­рiлген. Ол «Центр спортивной подготовки спортивного комплекса Хакасии» автономнай учреждениенiң боксча пiрiктiрiлген команданың ӧӧн тренерi полча. C.В.Казыгашева – боксча Россияның чоннар аразында­ғы класстығ спорт узы, Россияның пис хати вице-чемпионы, Европадағы чем­пионаттың кӱмӱс призёры (2014 чыл), Бакуда ирткен Европа ойыннары­ның хола призёры (2015 чыл), Хыдатта ирткен Тиксi тилекей чаа ойыннары­ның кӱмӱс призёры (2019 чыл), Тилекей чемпионаттарының iкi хати араласчызы. 2022 чылда Саяна Казыгашева Хакасияның иң чахсы спорт­сменi, Россияның вице-чемпионы, боксча Россия чемпионадының кӱмӱс призёры, чайғы спорт кӧрiмнерiнҷе тиксi Россия спартакиадазының хола призёры полыбысхан.

Iдӧк Чыл пазында СССР-ның спорт узы, Таштыптағы спорт школазының олаңай кӱресче тренерi Юрий Николаевич Тюмерековха «Чыл кi­зiзi-2022» ат пирiлдi. 2022 чылда аның 10 ӱгренҷiзi спорт кӱрезiнҷе Хакасияның пiрiктiрiлген командазына кирiлген, Мария Тюмерекова – Россияның пi­рiктiрiлген командазына. Мария – чоннар аразындағы класстығ спорт узы, Россиядағы, Европадағы паза ти­лекейдегi марығларның кӧп хати чи­ңiсчiзi. Юрий Николаевич Тюмереков чоннар аразындағы класстығ спорт узы, Россияның спорт узы, Россияның кӧп хати чемпионы Семён Уксековтың пастағы тренерi полча.  

Пылтыр махачы хылыхтығ поли­ция прапорщигi Яков Олегович Мис­триков чиит хыстың чуртазын ал хал­ған. Iдӧк чыл тооза 12 сайбағ паза 72 админис­тративнай сайбағ iлезiне сығарған. То­ғызы хоостыра июньнаң октябрьға теере Алтынзархы Кавказта служба ирткен. Тiспен тоғынчатхан ӱчӱн, ол Россия МВД-зының «Отличник полиции» кӧксiне хазанҷаң танығнаң паза Россия МВД-зының «За отличие в службе» III паза II степень медальларынаң таныхтатхан. Чыл пазында, тiзең, «Чыл кiзiзi-2022» пӧзiк ат алды.

Iдӧк «Чыл кiзiзi-2022» танығның ээзi республиканың ӧӧн библиотеказының тоғынҷызы Эльвира Торокова полыбысхан. Эльвира Ильинична пылтыр Сойан-алтай киндезiнiң регионнар аразындағы ӱлӱкӱнiн иртiрерге ӧткiн хабасхан. Хакасиядаң пасха, анда хонҷых Алтай паза Тыва респуб­ликалар араласханнар. Хакас тiлiнең пазылған «Акун» драманы паза «Хакасский фольклор» библиография указательiн чарыхха сығарарға тим­неен.

Ширадағы культура туразының тоғынҷызы, Россия писательлерi пiрiгiзiнiң кiзiзi, «Алтынай» ипчiлер лигазының Шира аймаандағы пӧлии­нің кнезi Надежда Фрузороваа «Чыл кiзiзi-2022» ат пирiлген. Надежда Ла­заревна олған садынзар чӧрчеткен ир­келернi хакас тiлiне ӱгретче паза орындағы чуртағҷыларны чатханнаң ойнирға кӧнiктiрче.

Пии аймаандағы Маткичiг аалның Культура туразының устағҷызы Изольда Ивановна Чебодаева «Чыл кi­зiзi-2022» атха турысхан. Ол хакас чон­ның культуразын паза кибiрлерiн хай­раллирына паза тилiдерiне кӧп кӱс сал­ча, аймах паза республика синiндегi ма­рығ-фестивальларда тӧремiл араласча.

Алғыстастар паза сыйыхтастар соонаң Хакасия пазы Валентин Коновалов, хакас чонның Улуғлар чӧбiнiң кiзiлерi паза республиканың аймах-городтар пастары От инені азырааннар паза пай хазыңа чаламалар палғааннар.

Чыл пазы пайрамға полған на муниципальнай пӱдiс позының хакас ибiҷеен чазиры кибiрге кiр парған. Пӱӱл iдӧк аймах-городтарның ибiҷектерiнiң ээлерi ӱлӱкӱн аалҷыларына хынығ ойыннар иртiргеннер, татхыннығ ас-тамахнаң сыйлааннар паза кӧ­зiдiге сығарылған сiлiг сувенирлерiнең чапсытханнар.

– Ағбан городтың хакас ибiҷеен пiс ах хозанға чарыт салғабыс. Иб iстiнде анда-мында чаҷыннаң идiлген хозанахтар чазын салғаннар. Нинҷе аңыҷахты таап алзаңар, анҷа часка полар пу чыл, – чоохтапча Ағбандағы «Чародей» клубтың устағҷызы Анас­тасия Ананьевна Саражакова. – Тасхар олғаннарға ӱтертiстер иртiрчебiс. Палалар «Пӱӱр паза хозанахтар» ойынны хынып ойнапчалар. Анда хозанахтарға уйаларынзар кире ойлирға маңнанарға кирек. Хайзы маңнанмаан, аны пӱӱр чiп салча. Хозанахтарның уйалары обручтар полчалар. Iдӧк олғаннар «Хакас чирi» газетаның ребустарын чыыпчалар.

Ағбандағыларның пай столында хан, нымырттығ талған, капусталығ пирогтар, хворост, тоғылах яблахнаң ит, тустаан капуста, айран амзап кӧ­рер­ оңдай полған. Стол ӱчӱн волонтёр хыстар Дарья Арыштаева паза Ксения Тохтобина нандырғаннар.

Асхыстағы хакас ибiҷекте iдӧк аал­ҷылар толдыра полғаннар. Улуғ хайыныс аразында Асхыстағы культура туразының тоғынҷызы Дина Алексеевна Смышляева пайрамға ниме ағылғаннарын чарыт пирген:

– Кӧзiдiг тимнирге тееннер, аннаңар пiс аймахтағы ус холлығларның сувенирлерiн ағылғабыс. Хакас кӧклӧлернi «Хуртуйах тас» музей ағылған. Андар туристтер кӧп килче, аннаңар устар постарының тоғыстарын садыға музейзер кир салчалар. Пу кӧзiдiге Ағбан город чуртағҷызы Елена Фирсованың кӧклӧлерiн сығар салдыбыс. Мин чiбекнең хоостаан сiлiг тоғыстар паза поғолар ағылғам. Пӱӱл пай хазыңны ағылғабыс. Кiзiлер андар чаламалар палғапчалар. Столда саңай хакас чонның чиизi: хан, чарбалығ ӱгре, талған, потхы. Аны пiске Асхыстағы культура туразының ас-тамах тимнеҷең устары тимнеп пиргеннер.

Шира аймаандағы хакас ибiҷектiң иркiнiн алтаан аалҷыларны Азах Сӧӧт аалдағы «Таныҷах» ансамбльның артисттерi удурлааннар.

– Пiстiң Шира аймаа кӧллерге пай, аннаңар кӧзiдiгнi кӧллерге чарытчабыс. Алтын холлығ ус Яков Янгулов, сiгеннең хайхастығ тоғыстар чайап, кӧзiдiгнi ӧнетiн тимнеп пирген. Аның тоғызы Хозан чылына чарыдылча, – теен Азах Сӧӧттегi культура туразының устағҷызы Вера Александровна Арыштаева. – Сценада хозанахтардаңар ойын кӧзiткебiс, палалар плесет салғаннар. Хозанахтарның костюмнарын Ширадағы культура туразының тоғынҷызы Надежда Лазаревна Фрузорова тiк пирген.

Таныхтирға кирек, «Чыл пазы-­2023» хакас чонның Наа чылы ма­рығларында Шира паза Асхыс ай­махтары чиңiске сығып алғаннар. Сценада ирткен «Хозан чылы» театр кӧзiдiглерi марығны кӧрiп, паалап, жюри чиңiсчiлернi iлезiне сығарған. Iди пастағы орын паза 15 муң салковайлығ сертификат Шира аймаана пирiлген, iкiнҷi орын паза 10 муң салковайлығ сертификат – Боград аймаана, ӱзiнҷi орын паза 7 муң салковайлығ сертификат – Орджоникидзе аймаана, ӧнетiн диплом паза 3 муң салковайлығ сертификат – Асхыс аймаана.

Аймах-городтарның хакас ибiҷектерi алнында ирткен «Хыйға хозанның ойыннары» марығда араласхан­нарның аразында чиңiсчiлер iдӧк та­былған. Пастағы орын паза 15 муң сал­ковайлығ сертификат Асхыс аймаани пол парған, iкiнҷi орын паза 10 муң салковайлығ сертификат – Алтай аймаани, ӱзiнҷi орын паза 7 муң салковайлығ сертификат – Ағбан пилтiрi аймаани, ӧнетiн диплом паза 3 муң салковайлығ сертификат – Орджоникидзе аймаани.

Пайрам хыызында парчатхан туста піс республика чуртағҷыларының паза аалҷыларының кӧңнін  пілібіскебіс.

Ағбан пилтiрi аймаандағы хакас чонның улуғлар чӧбiнiң кнезi, депутат Радион БОРГОЯКОВ:

– От инені азырабысхан соонаң ча­рых кӱн сых килдi. Чахсы ойыннар пар­чалар. Прай ниме чапсых пiлдiрче. Са­ғынчам, ӱлӱкӱнге прайзы хакас кӧгенектер кисклеп алып килген полза, тың морсымнығ кӧрiнерҷiк. Ӧӧнiнде артисттер ле хакас кип-азахтығ чӧрче­лер. Пайрамға чииттер кӧп килгенi ӧрi­нiстiг. Хозан чылы маңат чыл ­полар.

Пии аймаа чуртағҷызы Василий ЧАПТЫКОВ:

– Республика синiнде иртiрiлчеткен Чыл пазы паза Ӱртӱн тойы пайрамнарға хонғанымнаң тӧремiл килчебiс. Позыбыс Пии аймаандағы Чаптых аалда чуртапчабыс. Ӱлӱкӱнде концерт кӧрерге хынчабыс. Аалда чуртазабыс таа, Чыл пазында iзiг потхы чиирге, чарбалығ ӱгре оортирға чапсых.

Асхыс аймаа чуртағҷызы Ирина БУРНАКОВА:

– Ағбанда иртчеткен Чыл пазына пастағызын на килдiм. Позым Асхыс аймаандағы Пуланнығ кӧл аалда чуртапчам. Городсар хызым паланаң одырарға хығыртыбысхан. Мында ӱлӱкӱннi пӧ­зiк синде таныхтапчат­тырлар. Прай ниме чапсых пiлдiрче. Хакас чоны ӱчӱн ӧрiнiстiг.

Хакас чирі сибер холлығ кізілерге пай. Анзын «Устар аалы» ачых киречілеен. Пістің узанҷыхтар хайдағ ла ниме-ноо чайабинчалар: тудынҷахтар, ойнаҷахтар, чазанҷыхтар, кип-азах, ағастаң кирткен ідіc-хамыс. Сизінгенде, ачыхтың тоғызында ӧӧнінде олох ла чон араласча. Че наа кізілер парох. Кӧзідімге, 26 частығ Алексей Швецов, аның тайылары – Толмашовтар,  кип-азах сығарызынаң айғасчаттыр. Чиит кізі Омсктағы вузты тоосхан,  ӱгредии хоостыра радио палғалыс инженері полча. Алексей Игоревич ал­ған специальнозынҷа тоғынған. Чорыхтарға чӧріп, майых партыр. Аннаңар пос киреен азарға чаратхан. Ол чоохтаан:

– Минің онлайн садығ туразы пар. Аны «Степь» адап салғам. Піс свитшоттар, худилер, футболкалар, мелейлер тікчебіс. Аны хоостарнаң чазапчабыс. Оларны позым сағын таапчам. Кип-азахты пасха кізі тікче. Пічіктер хоостыра посха тоғыс таапчатхан полчам. Хоостығ футболка 2500 салковайға турча, свитшот – 3500 салковай, ир кізінің кӧгенегі – 3700 cалковай. Хайдағ даа хоос чайап саларға тимдебіс. «Вконтакте» социальнай сетьтегі ӧме «Степь – бренд одежды из Хакасии» адалча. Андар кіріп, сығарылчатхан ниме-ноонаң танызып аларға чарир. Кип-азах чииттернің кӧңніне кірче, аны чахсы истең тікчебіс. Киректерібіc хомай нимес парча, садығ туразының тоғызын алғыдарбыс, неке. 

Ідӧк Чыл пазында пастағызын на «Росток» халыхтарның орындағы пос устанызы (ТОС) араласхан. ТОС-сар Ағбан пилтірі аймаандағы Томыҷахтар аалының чуртағҷылары кірчелер. Пірігістің араласчызы Галина Киш­тее­ва кӧп чыл пасталығ класстар ӱг­ретчізі полып істенген, амды тынағ­да. Ол талғаннаң иткен ныхчахтарны сатхан. Орыс тілі паза литература ӱгретчізі Анастасия Санникова эпоксиднай чухтаң аймах-пасха ниме идіп узанча. Сынап Татьяна Торбостаеваның тоғыстары чапсытханнар. Сибер холлығ ипчі пос туста монҷыхтар, ызыр­ға­лар, пілектестер, кізіні паза тураны арачылаҷаң чазанҷыхтар итчеттір. Олардаң харах ал полбассың. Надеж­да Воробьева улуғ платтар, ойна­ҷах­тар, олған ӧдіктерін палғапча. Надеж­да Ивановнаның тоғыстарын кізілер ӧӧнінде сыйыхха садысчаттырлар. Хал­ғанҷы чылларда республикада ту­дынҷахтар чайапчатхан улус хозыл парды. Ас нимес узанҷых теернең то­ғынча. Че Томыҷахтар аалының чур­тағҷызы Наталья Макарова рюкзак­тарны, тудынҷахтарны полиэфир пағ­наң палғапчаттыр. Оларның паазы 1500 – 4500 салковай. 

Кибір хоостыра Чыл пазында иртеннең сығара ярмарка тоғынған. Аның ӧткін араласчыларының пірсі – Тамара Тюкпеева. Тамара Ананьевна Пии аймаандағы Хызыл хара суғ аалдаң. Тыс пілбес ипчі тӧрт кӧнек нымырха, 50 килограмм эҷiгей, хас идін, айран, аарчы, сарығ хайах садыға сы­ғарған. Тамара Ананьевна таныхтаан:

– ПРАЙ НИМЕ ПОСТИ. ХАДА ХОНҒАНЫМНАҢ ТЫНАҒДАБЫС. ААЛДА ЧУРТАП, ИБДЕ НОО ОЛАҢАЙ ЛА ОДЫРАРҒА. ХАЗИИ­БЫС ЧИТЧЕТКЕНДЕ, МАЛ-ХУС ТУТЧАБЫС. ОҢДАЙ ПОЛЗА, АСХЫССАР САДЫҒА ПАР КИЛЧЕБІС. ЧЫЛ ПАЗЫНА ӦНЕТІН ТИМНЕНГЕБІС. ААРЧЫНАҢ АЙРАН ЧАПЧАҢ САДЫЛ ПАРДЫЛАР. ПІР ЛИТР 200 САЛКОВАЙҒА ТУРҒАН. ОЛОХ ПААНАҢ ПІР КИЛОГРАММ ЭҶIГЕЙНІ САТЧАМ. ХАС ИДІНІҢ ПААЗЫ – 600 САЛКОВАЙ. ХАСТАРНЫ АМ НА СОХТЫБЫС. КІЗІЛЕР ИБДЕГІ ТАҢАХТАРНЫҢ НЫМЫРХАЛАРЫНА ХЫНАДЫРЛАР. ПІР НЫМЫРХА 10 САЛКОВАЙҒА ТУРЧА. САНАПЧАМ, КӰЛӰК КІЗІ ААЛДА ХАҶАН ДАА ХЫЗЫЛБАС.

Тамара Тюкпееваның хызы Лидия Асхыста чуртапча. Ол ярмаркаа мал идін ағылтыр. Лидия Викторовна иттің чардыхтарын 380 – 480 салковайға сатчатхан. Ипчі ідӧк сосхалар тутча. Че хонҷых регионда сосхалар­да африкадағы сырха табылғанда, аның идін садарға чаратпааннар. 

Илимор аалдағы Топоевтер хаҷаннаң чарба паза талған сатчалар. Ярослав Михайловичтің  паза Жанна Захаровнаның пис пала. Чыл пазында садығнаң Аяснаң Ая айғасханнар. 21 частығ Аяс аалда чуртапча, мал тутча. Ая – ХГУ-ның студенті. Харындас-пиҷенең чоохтасханда, кізілер ӧӧнінде талғанны садысчаттырлар. 

Чырғалнаң хости национальнай ас-тамах ачығы ор­ныххан. Аны «Ас-тамах пайы» адап салтырлар. Идінҷектер чонны чарбалығ ӱгренең, ханнаң, сіс­теен итнең, талғаннаң, потхынаң азырааннар. Инга Зауэр Чыл пазында ікінҷізін араласча. Ол чоох­таан:

– Іҷемнің хыс фамилиязы – Салдыгашева. Ол мині хан урарға, ӱгре тігерге ӱгрет салған. Татхыннығ чиис тим­­нирге сағынчатсаң, итке харанма. Пылтыр Чыл пазы аал хонии чырғалында ирткен. Кізілер тоғызыбысха пӧзік паалағ пиргеннер. Ипподромзар 25 мартта ӱс час хараазын читкебіc. Андадох чиис пызырып пастаабыс. Идінҷектернiң піреезі ӱгрені ибде тимнеп килчеттір. Ачыхта чон ӱзілбинчетсе, ӧрініcтіг. Оолғым мал тутча. Ит-хан позыбысти. Ахча хомай нимес тоғынып алғабыс.

Паалардаңар чоохтаза, сістеен ит 300 салковайға садылған, ханнаң потхы 250-ер салковай турғаннар, ӱгре – 200 салковай. 

Кибірліг ӱлӱкӱннер спорт марығлары чох иртпинче. Оларның ӱчӱн Хакасияның физическай культура паза спорт министерствозы нандырған. Программада пис спорт кӧрімі полған:  ағас тартызары (мас-рестлинг), хапчаң тас, охчаадаң атары, гиря кӧдірері  паза арғамҷы тартызары. Ипчілер ағас тартызарында паза охчаадаң атарында кӱстерін сынааннар. 

Пылтырғызынаң тиңнестірзе, пӱӱл Чыл пазында чир-­суғҷыларыбыс ӧткін араласпааннар. Ағбанның чуртағҷызы Александр Орешков тимір чолда іс­тенче. Ол илееде тус аар атле­тика секция­зына чӧрген. Халғанҷы пис чыл бокста кӱзін сы­напча. Ол теен:

– Национальнай ӱлӱкӱнде иртірілчеткен марығда ікін­ҷізін араластым. 2022 чылда Тун пайрамда хапчаң тасты иңнi азыра 19 хати тас­табысхам. Андада спорт­сменнерге ӱс минута пирілген. Пӱӱл Чыл пазында марығ оңдайлары алыс партырлар. Кӧрілген тус – пір ле минута, тасты сигiс хати тастабыс­хам. 

Орешковха хапчаң таста оң полбаан, че ағас тартызарында ол ӱзінҷі орынға сыххан. 20 частығ Карим Боргояковха мас-рестлингте чиңіске пір ле хаалағ читпиндір. Азах меетте Карим  «ыырҷызы» Андрей Власовнаң (Боград аймаа) ӱс хати ағас тартысхан. Салтарында Власов утхан, аның алтын медаль. Карим Боргояков Асхыс аймаандағы Полит аалдаң. Чиит кізі – грек-рим кӱрезінҷе спорт узына кандидат. Амғы туста Хызылчардағы тимір чолҷылар вузында 4-ҷі курста ӱгренче. Пылтыр Карим Сибирь мариинда ӱзінҷі орынға сыхтыр. Аның тренері – Владимир Покояков. 

Спорт ачығының матырына Андрей Кляузовты санирға чарир. Ағбан пилтірі поселоктың чуртағҷызы гиря кӧдірерінде, хапчаң таста паза ағас тартызарында чиңіс тутхан. Таныхтирға кирек, мас-рестлингте араласчыларны кӧдірімнері хоос­тыра ӱс ӧмее чарыбысханнар: 70 кг теере, 85 кг теере паза 85 кг артых пасчатханнар. 

Хакасияның гиря кӧдірерінҷе спорт федерациязы спортсменнерін марығларға тӧреміл сығарча. Пӱӱнгі кӱнде гиря кӧдірері Харатас­та паза Боград аймаанда чахсы тиліпче, аннаңар призерларның кӧбізі пу ікі муниципалитеттең полған. Охчаадаң атарында олаңай кӱресче спорт узы Сергей Аданаков позын турыстыра кӧзіткен. Ол кӱмӱс медаль утхан.