ХАКАС ТІЛІН ТИЛІДЕРІ ЧИИТТЕРНІҢ ХОЛЫНДА
22.03.2023
Хабарлар
Марығ араласчылары Елена КОЛЕШЕВА (сол саринаң), Екатерина ШЕВЛЯКОВА, Алёна МАМЫШЕВА
Марығ. Алтай аймааның Аршаннар аалындағы Культура туразында хакас тiлi ӱгретчiлерiнiң аймах синiндегi марии ирткен
Аны Россияда чарлалған Ӱгретчi паза ӱгредiг кӧстегҷiзi чылына чарытханнар. Алты ӱгретчi паза олған садының воспитательi килген чонға ӱлӱкӱн сыйлаан тiзе, пiр дее саба полбас. Пайрамнығ тоғазығны чон узы Мария Сагалакова асхан, ол, ирбен отты тамызып, чыылысхан чонны аластаан.
Cоонаң аал чуртағҷыларын паза аалҷыларын Алтай аймааның ӱгредiг устанызының пастығы Лариса Гимазутина удурлаан. Ол позының паза аймах пазы Ирина Войнованың адынаң прайзын танығлығ кӱннең алғыстаан. Лариса Николаевна килчеткен ӱгредiг чылында Аршаннардағы школаның тiл кiнiнде хакас тiлiн ӱгренер кабинет азылар тiп искірген. Анда тыхтағ тоғыстары иртiрiлер, прай кирек ниме-ноо, ол санда амғы тустың кирексiнiстерiне килiсчеткен лингафоннай оборудование, алылар. Мында хакас тiлiн олғаннар даа, улуғлар даа ӱгренерлер тiп таныхтаан Лариса Гимазутина.
Марығ араласчылары аразында ӱгредiг киреенде илееде чыл тоғын салған даа, iстенiс чолын наа ла пастапчатхан даа ӱгретчiлер полғаннар. Олар, соон сӱрiстiре сценаа сығып, постарынаңар, тоғыстарынаңар, чидiглерiнеңер чоохтааннар, анаң жюринiң сурығларына нандырғаннар. Ӱгретчiлернi паалапчатхан кiзiлер санында Хакасияның тархын, литература, тiл наука-iстезiглiг институдының директоры, филология наукаларының кандидады Нина Майнагашева (ол жюри кнезi полған), Хакасияның ӱгредiг тилiзi паза квалификация кӧдiрерi институдының хакас тiлiне ӱгредер методика кiнiнiң устағҷызы, филология наукаларының кандидады Надежда Толмачева, Аршаннар аалы чӧбiнiң пазы Леонид Сыргашев, Хойбалдағы школаның ӱгретчiзi паза ӱгредiг кӧстегҷiзi Сергей Тотышев, Алтай аймааның ӱгретчiлер профсоюзының кнезi Наталья Левандовская полғаннар.
Иң пурун сценаа Аршаннардағы школаның ӱгретчiзi Денис Миндибеков сыххан, ол улуғ класстарда хакас тiлi уроктарын апарча. Ол олғаннарға ӧӧн кӧзiдiм ӱгретчi позы полча тiп таныхтаан. Тоғызында чайаачы оңдайларнаң тузаланарға паза палаларнаң хада тӧремiл наа нимее ӱгрен турарға, пiлiстерiн тилiдерге сiренче. Денис Александрович школада 16-ҷы чылы iстен парир. Тоғыс чолын Пии аймааның Киндiрлiг пилтiрi аалында пастаан. Ол хакас тiлi ӱгретчiлерi марииның аймах синнерiнде пiр ле хати араласпаан, сыйыхтығ орыннарға даа турысхан. Пӱӱл читiнҷiзiн араласчам тiп чоохтаан ол. Марыға тимненiзiн Денис Александрович эпопеянаң тиңнестiрген. Че андағ даа полза, анзы ӱгретчi узын тилiдерiне улуғ хозым полча тiп таныхтаан. Итсе, иң артых сыйых – олғаннарның хакас тiлiн ӱгренчеткен туста чылтырапчатхан харахтарын кӧрерi, оларның урок тоозылған соонаң чахсы кӧңнiлiг нанчатханы тiп ӱлескен сағыстарынаң ол.
Аның соонаң кӧрiгҷiлер алнына iдӧк Аршаннардағы школаның ӱгретчiзi Екатерина Шевлякова сыххан. Ол тоғыс чолын наа ла пастапча. Орта чоохтаза, тӧртiнҷi ле айы істенче. Аның чооғы алнында хада тоғынчатханнары улуғ нимес хормачы ойын кӧзiт пиргеннер. Полтызы хоостыра школа директоры хам ипчiзер хакас тiлi ӱгретчiзiн таап пирер сурыныснаң килче. Анзы пастап физкультура ӱгретчiзiн кӧр салча, соонаң – математика паза музыка ӱгретчiлерiн. Хайди полза хакас кафедразында ӱгренчеткен чиит хысты таап алча. Директорға аның телефон номерiн пирче.
Позы Екатерина Борисовна Ағбанда тӧрiптiр, че ӱзiнҷi класста ӱгренчеткенде, iҷе-пабазы Асхыс аймаандағы Ӱс чулзар кӧстiр. Аалда мин хакас тiлiнең чоохтазарға ӱгренгем, ағаа хынызым тӧреен тiп чоохтапча чиит ӱгретчi. Iдӧк ол чоныбыстың культуразына, ыр-кӧглерiне, кӧг тирiглерiне аптатхан. Ӧткiн хызыҷах хомыснаң ойнирға, кӧглирге ӱгренген. Студент тузында даа сым одырбаҷаң, «Кӱн чахайағы» ансамбльның, «Мӧге Хай» ӧменiң араласчызы полған.
Ӱгредиин тоосханда, магистратуразар кiрген. Анда магистранттарға Аршаннар аалынзар хакас тiлi ӱгретчiзi киректелче тiп искiргеннер. Хакас кафедразында ӱгренчеткенде, мында практика ирткем, аннаңар школа таныс полған. Пеер килерге чаратхам тiп чоохтапча Екатерина. Уламох хада хонғаны Аршаннар аалынаң. Че чиит сӧбiре алнында чурт сурии турыбысхан. Ағаа хоза, хада хонғаны мобилизацияа тартылған. Алтай аймааның ӱгредiг устанызында, мындағ чайаачы хысты кӧрiп, чуртнаң полызарға чарадығ алылған. Ӧрiнiске, аймах устаа полызиинаң муниципальнай бюджеттең ахча позыдылған, Аршаннарда тура алылған. Тӱрчедең чиит специалистке чурт клӱзi читiрiлер.
Iдӧк марығда хайығ тартхан Алёна Мамышеваның чоох тутханы. Ол Аршаннардағы олған садында iстенче. Воспитатель олғаннарнаң хайдағ оңдайнаң тоғынчатханынаңар, нимее хайығ салчатханнаңар искiрген. Олған садында хакас чонның ӱлӱкӱннерiн хайди даа таныхтапчаттырлар, аймах ойын-кӧзiдiглер тимнепчеттiрлер, палаҷахтарның iҷе-пабалары оларны кӧрерге тӧремiл кил парчалар. Ағаа хоза, Алёна Сергеевнаның таниинаң, полған на группада хакас тiлiне чарыдылған пулуңас пар. Iдӧк олар хакас ибiҷегi оңдайынаң улуғ нимес музей тимнептiрлер.
Алёна Мамышева хысхаҷах видео кӧзiткен. Урок ӱзiгiн кӧргенде, палалар воспитательнің чооғын хынып исчеткені iле кӧрiнче. Чиит воспитательнең сценаа iдӧк хада тоғынчатханнары сыхханнар. Оларның піди пiр ӧменең ынағ тудынчатханы ӧрiндiрген.
Паза марығда Ызых аалдағы школаның пасталығ класстар ӱгретчiзi Елена Колешева араласхан. Елена Денисовна школада кӧп чыл iстен парир. Ол хакас тiлiнең класстағы нимес занятиелер апарча. Аның ӱгренҷiлерi аймах марығларда чахсы салтарлар кӧзiтчелер. Ӱгретчiлерi кӱстенiзiнең тӧреен тiллерiн, культуразын тирең арах пiлiп одырчалар.
Хубачарда хакас тiлi iдӧк класстағы нимес урок оңдайынаң апарылча. Оларны Наталья Тычинская иртiрче. Тiл пiлбинчеткен олғаннарнаң сидiксiнiстер пар даа полза, ол тоғызын матлама апарарға кӱстенче, палаларнаң хынып айғасча.
Чиит араласчыларның пiрсi Екатерина Чучунова полған. Ол Сартых аалдағы олған сады-пасталығ школада ӱзінҷi айы тоғын парир. «Ӱгретчi поларға кiзi салылған» – мындағ сӧстернең чооғын пастаан ол. Iстенiс чолын наа ла пастапчатхан хыстың, марығда аралазып, сағыссырапчатханы iле кӧрiнчеткен. Жюри кнезi Нина Майнагашева, салтарлар итчеткенде, аны таныхтаан. Хакас кафедразынзар ӱгренерге наа ла килгенде, Екатерина хакас тiлiнең пiр дее чоохтаспинчатхан теен ол. Че пiлiстерiн алғыдарға сағынған кiзi амды марығларда араласча, тӧреен тiлiн тилiдерге кӱстенче.
Хайди таныхталған, марығ араласчылары аразында хазыр харбазығ парбаан. Олар, ынағ, пiр чӧптiг тудынып, удур-тӧдiр полызарға кӱстенгеннер. Аннаңар даа тоғазығ уғаа чылығ ирткен.
Прайзын истiп алған соонаң жюри марығ салтарларын иткен. Пастағы орынны Екатерина Шевлякова холға кирген, iкiнҷiзiн – Алёна Мамышева. Пасха араласчылар даа сыйых чох халбааннар. Чиңiсчілер амды республика синіндегі марығда аралазарлар.
Пу марығ хоостыра хайдағ салтарлар идерге чарир? Чииттерге опыт асхынах полчатханынаң чалтанмасха, пос кӱзiне киртiнiп, матлама тоғынарға кӱстенерге, пiлiстерiн тилiт турарға паза ӧткiн поларға кирек. Уламох оларға хада тоғынчатхан арғыстары полызарға тимде полчатханын кӧзiтчелер.
Татьяна КЫШТЫМОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде