ХАЙДИ ПІСКЕ ПОСТЫ АДАНАРҒА?
14.02.2017
Хабарлар
Хакас чонның 3-ҷі съездінің делегаттарына пістің саблығ ученайлар Л.Р.Кызласовтың паза И.Л.Кызласовтың «Ключевые вопросы истории хакасов» книгазын сыйлааннар. Анда Хакасияның тархынынаңар паза амғы тустаңар статьялар чыындызы полған.
Съездте сурығлар турғаннарох: кем полчабыс піс, хакастар? Ноға іди аданчабыс алай ба тадар, хоорай ат хайдаң сыххан? Ана ол сурығлар пу книгада чарыдылча. Аны тимнеен хакас чонның Улуғлар чӧбі, паза сығарарға полысхан Хакас Республиканың правительствозы.
Амды піс аны, тілбестеп , хысхаҷахти пирчебіс.
***
Россияда хан ӱлгӱзі тузында чиновниктер аймах чоннарны пос оңдайли чарҷаңнар. Іди хакастарны ӱс алынҷа уездке чарыбысханнар: Ачых тура, Аба тура паза Минсуғ. Прайзын «инородецтер» тіп адаҷаңнар. Орыс чонның сағызында «татарлар» сӧс пурунғы Русь чирін ӱреткен Чингис ханның монгол-татарларынаң палғалыстығ полча. Сынында Минсуғ татарлары Чингис ханның паза аның тӧллерінің азымахтығ чааларында хада пір дее араласпааннар. Соонаң олар Алтын Ордазар даа паза Кучум ханның Сибирь чиріне дее кірбееннер. Хакастар постары моол тілліг ханнарда пазығда полғаннар.
Россия империязының чиновниктері Ким, Ағбан паза Чулым суғлар хазында чуртапчатхан тӱрк тілліг чоннарны, нимее салбин, «татарлар» тіп прай пічіктерге кир салҷаңнар. Іди Минсуғ алай Ағбан тӱрктері постарын «татарлар» тіп адан сыхханнар. Олох тустарда тӧреен полар мындағ сӧспек «Чабас пасты хылыс киспес».
Ол «тадар» сӧс пістің чонда ам даа халған. Ӧӧнінде улуғ частығлар постарын іди аданчалар. Оларның хоостыра чииттер постарын «Піс тадарбыс!» тіп поғдархап чоохтанчалар. Піске ол сӧснең аданарын тохтадарға кирек. Ол пісті хыйыхтапчатхан сӧс.
«Хакас» сӧсті тузаланысха кирген саблығ ученай Степан Дмитриевич Майнагашев. Ол 1917 чылда Ағбан пилтірі аймаандағы Чарков аалда ирткен инородецтернің II-ҷі съездінде, чоох тудып, пісті «хакастар» тіп адан турарға чӧп сығарған. Съезд пістің пурунғыда аданған хакас сӧсті хатап айландырарға пір чӧпнең чаратхан. Соонаң постарын «хакас» тіп камасинецтер паза чулым татарлары адан сыхханнар.
Пірее ученайлар пурунғы «хакас» сӧс чох полған тіп чарлапчалар. Полған даа полза, анзы ол тустардағы хыдат пічікчілерінің алҷаазынаң пол парған полар. Анзы саба сағыс. Хыдат пічікчілері ол сӧсті хакас илҷілерінің чооғынаң пас салғаннар.
Хакас тілінің тилізі, минің сағызымнаң, ӱс чардыхха чарылча: пурунғы хакас тілі (VI - ХІІвв), иргі хакас тілі (XIII -XVII) паза наа хакас тілі (XVIII - ХХвв). Іди «хакас» сӧс пурунғы хакас тіліндӧк полған. Анаң сӧстер алыс турған сылтаанда «ХаКАС» пурунғы этнонимнең «ХАСха» этноним пол парған. Иң пастағызын «Хасха чирі» 1293 чылдағы пічіктерде таныхталған. Олох тустарда «хакас» этнонимнің «к» алай «ғ» буквалар тӱскенде, «хаас» этноним пӱдіріл парған.
Ол оңдайнаң «хакас» сӧс піссер пурунғыдаң килген. Іди XIX чӱс чылларның ортызында ученай-китаист Н.Я.Бичурин пурунғы хыдат иероглифтерде «хакас» сӧсті тапхан полған.
Че 1990 чылда хакас родтарының I-ғы съездінде В.Я.Бутанаев хакастарны мының алнында «хоорай» адааннар теен полған. Соонаң ол пу сӧсті чуртасха кирерге кӱстенген.
Нимедір ол «хоорай»? Андағ сӧс хакас тілінде учурабинча даа. Пурунғы пічіктерде дее этноним чіли пір дее адалбинча. Хакастарның род-сӧӧктерінде дее ол сӧс чоғыл.
Орыстар XVII чӱс чыл пасталчатханда Xакасиязар килгеннерінде, мында мындағ этнонимнер полғаннар: хырғыстар, хызыллар, хаастар, сағайлар, пилтірлер паза пасхазы даа. Анда даа «хоорай» чон учурабинча.
Алыптығ нымахтарда ла пірееде ол сӧс учурапча. Че ол анда чон чыыл парғанын таныхтапча. Пасха даа тӱрк чоннарында ол сӧс чыыл парған кізілерні таныхтапча. Кӧзідімге алза, тувадағылар «хоор чон», алтайлар «кор» тіпчелер. Тувалар «город» сӧсті «хоорай» тіпчелерӧк. Че фольклорда тузаланчатхан сӧстер чонны этноним хоостыра таныхтирына киліспинче.
Амды алып алаңар «Xонгорой» сӧсті. В.Я.Бутанаевтің сағызынаң, Xонгорой - ол Сойан тағлары хыриндағы пурунғы хазна.
1978 чылда маньчжурларның дипломат пічіктерін (1708, 1712 паза 1725) орыс тіліне тілбестеп сығарыбысханнар. Анда хыдат ӱлгӱлері Россия ханына тоғырланыс пічіктерін ысчалар. Анда «орыстар Xонгорой ойымында ағастаң иткен город турғыс салғаннар, аннаңар аны сайабызарға кирек» тіп чоохталча. Орыстар 1707 чылда Ким суғның оң саринда Ағбан сівее турғысчатхан полғаннар. Пу пічіктерде Xонгорой ойымынаңар чоох парған. Анда хан Бошхак Котанның отыс азыра моторлар чуртааннар.
Ол пічіктерні хығырған соонда пілдістіг полча, Xонгорой топоним полча, ол - ойымның ады. Анда Ким суғның оң саринда XVIII чӱс чылның пастағы тустарында кет тілліг коттар племязы чуртаан.
Іскеркі Сойан чирлерінде чуртапчатхан коттар паза моторлар аңҷылар полып сабланҷаңнар. Олар хырғыс кнестеріне албан тӧлеҷеңнер. Аннаңар олар 1690 чылда Xызылчардағы орыстардаң постарынзар алып алзыннар тіп сурынғаннар. 1692 чылда атаман Василий Многогрешный казактарынаң хада, хырғыстарның Туба чирінде чаалазып, 700 кізі ӧдірген. Коттар паза моторлар орыстарға даа албан тӧлеп сыхханнар. Іди ол чон хырғыстарға, моолларға паза орыстарға даа албан тӧлеп сыххан.
Xонгорой ойымда моолларның мындағ чоннаң албан чығҷаң орынны полған. Аннаңар орыстар, моолларны пу чирлерге кирбеске полып, Ағбан сівеезін (острогты) пӱдіргеннер. Анда пір муңа чағын казак хадағда турыбысхан. Ол тустаң сығара коттар паза моторлар, Россия хазназына кіріп, хойбаллар тіп адал сыхханнар.
Xайдаң сыххан «хонгорой» сӧс паза ниме ол таныхтапча? «Хонхор» - ол оймахты таныхтапчатхан моол сӧзі. «Ой» сӧс моол тілінде ағас аразын алай ба арығны таныхтапча. Ол оңдайнаң «Xонгорой» моол сӧзі паза ол «ойымдағы арығ» сӧстерні таныхтапча. Xонгорой орыннаңар иң пастап пасхан ученай Д.И.Страленберг-Табберт. Ол 1721-1722 чылларда хысхызын Ағбан острогта 24 кӱн чуртаан.
Финскай ученай М.А.Кастрен, Іскеркі Сибирьҷе 1847-1848 чылларда чорых чӧрчедіп, піди пасхан: «Канск хыринда орыстар пол парған коттар чуртапчалар, че парлар пасхох коттар, хайзыларын «конгрой-чиер» тіп адапчалар. Олар хойбалларнаң паза татарларнаң аралас парғаннар. Конгрой-чиерлер тіп прай татарларны адапчалар, хайзылары албанны Xызылчарға тӧлепчелер. Татарлар ол городты «Конгорой» тіп адапчалар». Ол оңдайнаң пу сӧс этноним нимес, че административнай термин пол парча. Анаң 1890 чылда саблығ тюрколог Н.Ф.Катанов ідӧк Іскеркі Сойан чирлерінҷе чорых чӧрчеткенде, туба-тофалар Xызылчарны хонгорай адапчабыс тіп чоохтааннар.
Аннаңар хакастарны «хоорай» тіп адирға киліспинче. Піс хакастар хатабох пол парғабыс, хаҷан 1917 чылда орыс ханның ӱлгӱзі чох пол парғанда. Ол атты піс амға теере поғдархап ал чӧрчебіс. Аны піс, пурунғы ӧбекелерібістең ал халып, хайраллирға кирекпіс.
Автор :
«Ключевые вопросы истории хакасов» книгадаң тимнелген
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде