ЧАА ЧОЛЛАРЫ - ПІЧІКТЕР ПАСТЫРА
15.06.2016
Хабарлар
Ағбандағы 10 № школада 1960 - 1970 чылларда 309-ҶЫ Пирятин ДИВИЗИЯЗЫНЫҢ чааҷылары тоғасчаң орын полған. Олар Хакасияның аймах аал-городтарынаң килҷеңнер. Ӱгренҷілерге чаа чолларынаңар чоохтаҷаңнар. Школа музейіне сыйыхтар ағылҷаңнар.
Музей тоғынҷызы Зинаида Фёдоровна Конева чыыл парған материаллар хоостыра тоғыс апарчабыс тіп чоохтаан. Ідӧк ол ветераннарның сомнарын паза пічіктерін кӧзіткен. Школа музейінде Пирятин дивизиязына чарыдылған алынҷа пӧлік пар. Олғаннар, музейде чыылған нимелерні кӧріп, Илбек Ада чаадаңар піліп одырчалар тіп сағынчам. Амғы тӧл ағаларыбыс, Чир-суубысты арачылап, амыр чуртас ӱчӱн харбасхан сылтаанда чуртапча.
Ветераннар паза олғаннар пічіктернең алысчаңнар. Мағаа оларны хығырарға чапсых полған. Чааласханнар Илбек Ада чаа чолларын ирткенін, сағысха киріп, ӱгренҷілерге чарытханнар. Анзы ӧсчеткен тӧлге кӧзідім полча.
Пу материалда архивте хайраллалған хай пірее пічіктерні пирчем. Ветеран Сергей Андреевич МАЙНАГАШЕВ 6 «б» классха мындағ пічік пастыр:
«Изеннер, аарлығ олғаннар! Пір ай мының алнында сірердең пічік алғам. Школада музей азылғанына ӧрінчем, ол 309-ҷы Пирятин дивизиязының ветераннарынаңар искіріглерні хайраллир. Олох туста, пічікке нандырығ ӱр паспааным ӱчӱн, пыросынчам. Мин, сомға суурынып, сірерге ыс пирерге сағынғам. Че сомны тимнеп пирерін сағирға киліскен. Пӱӱн сомны алып алғам, сірерге ысчам.
Мин 1941 чылның декабрьынаң 1942 чылның ноябрьына теере 309-ҷы дивизияның 35-ҷі полкында, батальонының III ротазында служба ирткем. Пу тус аразына пісті Ағбанда чааҷы киреене ӱгреткеннер. Амғы аал хони и техникумы полчатхан турада чуртаабыс. Пісті матап тимнееннер. Читі час узуҷаңмыс, ікі час пос тусха пирілҷең, 50-ер минута иртен, кӱнӧрте паза иирде азыранарға пирілген. Пасха тус, 14 часча, ӱгредіге паза тимненіске парған. Чаалазарға кирек полған нооза.
1942 чылда 30 апрельде пісті фронтха ысханнар, 18 сутка парғабыс. Дондағы фронтсар читкебіс, Лиски станцияда чаалазарға тимненгебіс. Лиски Воронеж городтың ӱстӱнзархы саринда орныхча.
Анаң пісті Щучье аалньң кистінзер ызыбысханнар. Мағаа анда пастағы чаалазығда поларға киліскен. 309-ҷы дивизияда мин пастағызын на чааҷылар аразына турыбысхам, пастағызын на немецтер атаказына удур парғам, пастағызын на тӧдір пазынарға киліскен, ідӧк разведкаа пастағызын на чоргем. Аннаңар пу дивизия мағаа сын чааҷы школазы полған.
Пастағы чаалазығларда Щучье аалны арачылаабыс. Нинҷе-де кӱн пазынаң Дон суғны кизіре хыза пастырыбысхабыс. Немецтер Щучье аалны холға киргеннер. Аның соонаң пістің взводты разведкаа ысханнар. Хараазын, кимеліг Дон суғның кидеркі саринзар кизіп, немецтернің чаалазыға тимненізін сыныхтаабыс. Немецтер, арығзар кірбин, аалнаң хости полғаннар. Соонаң пістің полк, хараазын аал хыриндағы арығзар парып, немецтерзер атаканаң сығыбысхан. Іди аалдаң немецтерні сӱрібіскебіс.
Ноябрь айда мині паза 20 чааҷыны 8-ҷі армияның частьынзар ысханнар. Артиллерия частьында чаа тоозылғанҷа связист полғам. Одесса, Ковель, Люблин, Варшава паза Берлин городтарны аларға киліскен. Связист сыбыра палғалыс тутча, андағ полбаза, штаб чахығ пир полбас. Чахығ чох, тізең, пушкалар атпастар. Пушкалар атпаза, чиңіс тее полбас. Аннаңар піс чахсы палғалыс тутхабыс.
Чаалазығларнаң Берлинте читкебіс. Ол улуғ паза сіліг город. Аны ибіре пайларның дачалары турғлааннар. Кидеркідең іскеркі саринзар Вильгельмнің орамазы парча. Анда Бранденбург хаалхалары турча.
Нинҷе-де хатығ чаалазығлар соонаң, Берлинні холға киріп, чиңісті ӱлӱкӱннеебіс. Сыйыхтардаң Хызыл Чылтыс ордені, «За отвагу » ікі медаль, Берлинні паза Варшаваны алған ӱчӱн медальлар пар. Ідӧк Илбек Ада чаада араласхан ӱчӱн паза наа чирлерде тамах тааран ӱчӱн медальлар пирілген. Амды Абаза городтағы хазна статистиказында инспектор полып тоғынчам.
Пічіктер пазыңар, олғаннар, нандырығны тузында ыс турарбын. Чолабитнең Сергей Майнагашев. 29.12.1966 чыл».
Ветеран Александр Семёнович МАКАРОВ 1923 чылда тӧреен. Ол ідӧк олғаннарға пічіктер пасчаң:
«Чолабит Уйбаттаң! Изеннер, 7-ҷі класстың хызыл істезігҷілері! Алғыс сірерге пічік ӱчӱн. Аны 1966 чылда 24 ноябрьда ыстырзар. Пілбинчем, хайда тудыл парған ол.
Пастағызын сірерні Наа 1967 чылнаң алғыстапчам! Часкалығ чуртаңар, хазых полыңар, чахсы ӱгреніңер. Сірер, тоғазарға сағынчатсаңар, «Степной» хой совхозының аал чӧбінзер сығдырадыңар алай пічік ызыңар. Мин аал хонии тоғызына трактористтерні, комбайнерларны тимнепчем. Тоғазыға чаада суурынған сомнарны ағыл килербін. Сірер, аарлығ кічіг істезігҷілер, 127-ҷі алынҷа зенит, 37 мм пушкалар батареязының чаа чолынаңар чоохтап пирерге сурынчазар.
127-ҷі зенит батареязы 1941 чылда, ноябрьда, Ағбан городта тимнелген. Служба иртчеткеннер 7 № школа полған турада чуртааннар. Часть командир улуғ лейтенант Сорокин паза комиссар Щеглов полғаннар.
Пістің часть Ағбаннаң 1942 чылда май айда сығыбысхан. Дивизия штабы чолға хада сыххан. Июль айда частьты фронттаң хығыртыбысханнар, Москва алтындағы Кущевозар ысханнар.
Частьтаң хазых тӧрт ле кізі халған. Сыйыхтардаң Хызыл Чылтыс ордені, Ленинград, Прага городтарны арачылаан ӱчӱн медальлар пар. Анымҷохтар, кічіг істезігҷілер! Паза тоғасханҷа... А.С. Макаров. 24.12.1966 чыл».
Ветеран Ефим Макарович ЧАПТЫКОВТЫҢ ӱгренҷілерге пічиинең:
«Пістің дивизия 1942 чылда Ағбанда пӱткен. Мин 309-ҷы дивизияның 655-ҷі атығҷы полкында служба ирткем. 1942 чылдох майда фронтсар ысханнар. Воронеж облазындағы Лиски станцияда 5 июньда фашисттернең пастағы чаалазығ полған. Уғаа хазыр чаалазығ парған. Немецтер Дон суғны кизіп аларына прай кӱстерін салғаннар. Кизіп алғаннарында, анда 1943 чылның январь айына теере чааласхабыс. Пис январьда пістің дивизия немецтерні хыза пас сыххан. Оларны аннаң андар сӱр сыххабыс. Ол туста сол азаамнаң палығлат салғам, госпитальзар ызыбысханнар.
Госпитальдаң мині марш ротазынзар ысханнар. Орёл городсар ағыл килгеннер. Брянск арығларында 21-ҷі гвардия полкынаң піріктіргеннер. Карачаево городтаң аннаң андар чаалазығлар пар сыххан. Немецтер тӧдір пазынғаннар, аалларны ӧртееннер, кізілерні хада сӱргеннер. Соонаң пленге кірген чоннаң айғазарға маң чох полған оларға, хада сӱрбинібіскеннер. Пленге апсахтарны, олғаннарны, ипчілерні алғаннар.
Брянсксар читкенде, анда пис кӱнге тохтап, пісті Москва ӧтіре Калинин облазынзар ысчалар. Анда пазох ыырҷынаң хабыза халғабыс. Оларның кӱзі улуғ полған. Піссер паза II Прибалтика армиязы хозылған. Олар кӱстіг чаа тирігліг полғаннар.
Чаа хаҷан даа хорғыстығ поладыр. Немецтер тӧдір пазын сыхханнар, пленге алылғаннар, техникаларын тастап, тискеннер. Белоруссиядағы хойығ арығлар сас чирде турчалар. Анда пістіңнер алай ба ыырҷы хурчаға кір парҷаңнар. Астых парған немецтер, холларын чоғаір кӧдіріп, пленге пирінҷеңнер. Хайдағ даа сидік полза, ыырҷыны аннаң андар сӱргебіс. Витебск городсар читкенде, немецтер анда ӱр арах тудылғаннар. Ол туста пазох, палығлат салып, госпитальзар кір парғам. Хазыхтанып алғанда, мині ибзер ызыбысханнар.
Колхозта тынаға теере тоғынғам. Амды минің оолларым служба иртчелер. Мин оларға Илбек Ада чаадаңар чоохтапчам. Чолабитнең Ефим Макарович Чаптыков».
1960 - 1970 чылларда Ағбандағы 10 № школа музейінде Пирятин дивизиязы ветераннарының сомнары пар. «Че, пічіктер хайраллалбин салған сылтаанда, оларның ады-солаларын пілбинчебіс, - тіпче З.Ф.Конева. - Оларның туғаннары, киліп, аттарын чоохтап пирген ползалар, чахсы поларҷых».
Автор :
Тимнеен Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде