ПАСТАҒЫ ХАРАЧХАЙ
12.01.2022
Хабарлар
Газетабысха - 95 чыл. 1927 чылда 1 июньда «Хызыл аалның» пастағы сығарызы чарых кӧрген. Ол тустаң сығара чоныбыс аразында тарапча, аны чидікпин сағыпчалар. Пӱӱл газетабыстың тӧреен кӱні, 95 чылы, таныхталар
ТИМНЕНІС
Пістің чонға танығлығ полған 1917 чылда 20-30 июльда Чарков аалда ирткен ікінҷі съезд. Анда 75 депутат араласханнаңар санға алылғаны искірілген. Ӱзӱріге сығарылған сурығлар кӧптеңер, делегаттарға 10 кӱн тоғынарға киліскен. Оларның ӧӧні - посты хайди аданарға? Піреезі «Минсуғдағы татарлар», пасхазы «инородецтер» тіп адаҷаң.
Пу сурығ хоостыра сӧс алған Москвада ӱгренген Степан Дмитриевич Майнагашев. Хаҷан чоныбыстың хыйға оолғы, позының сағыстарынаң ӱлезіп, хакас тіп аданар чӧпнең сыхханда, делегаттар аразында суум-саам пасталған. Кӧбізі Степан Дмитриевичнең чарасхан. Че ол чӧпті кӧңнілеріне албинчатханнар табылғаннарох. Талазығ пасталыбысхан.
Кӧдірілген суум-саамны уғаа килістіре тохтатхан съездтің кнезіне табылған пай Окунев. Сатик Окунев, чыылысхан чонзар айланып, Степан Дмитриевичтің чӧбінең чараспинчатханнарны постарының сағыстарынаң ӱлезерге сурынған, мин аны ӱзӱріге сығарарбын теен. Оларның андағ килістіре чӧптері табылбин парған, аннаңар съезд делегаттары пос посты хакас тіп аданардаңар чарадығ алыбысханнар. Прайзы хол кӧдірген.
Ах ханның ӱлгӱзі хоостыра пістің чонға тузаланысха пирілген чирлерні хайди ээленіп алардаңар сурығҷа ідӧк хазыр талазығлар пасталыбысханнар. Пістің чонның аразында ӱгренген кізілер саны асхынах тіп чоох парғанох осхас. Аннаңар ӱлгӱ тутчатханнар пістіңнерні хайди хынчалар, іди алаахтырып алчалар, чирлерібісті холға кирчелер.
Съезд тузында пос тілінең газета сығарардаңар сурығ кӧдірілгенӧк. Анзы делегаттарның кӧңніне кірген. Че ӱгредіг алған чир-суғҷыларыбыс пу сурығны сала соона чылдыр салар чӧпнең сыхханнар. Мында иң ӧӧн сылтағ - чоныбыс пічік пілбинчеткені. Ағаа хоза, газета сығарар сурығ пӧгіл тее парза, хайдағ алфавитнең тузаланарға? Мында тимненіс тоғызын пір ле чыл апарарға киліспес. Андағ чӧпнең прайзы даа чарасхан.
Че аны чуртасха кирері, чоныбысты пічікке ӱгредері, пос тілінең газета сығарары 10 чылға сӧӧ тартыл парыбысхан. Анзына кӧп аймах сылтағ табылған. Оларның ӧӧннерінің пірсі - халых-чарыдығлығ тоғыста ӧткін араласчатхан Степан Дмитриевич Майнагашевті, чон ыырҷызы тіп пыролап, харибге чаап салғаны, істезіг дее чох атысха чарғылааны.
ХАЗЫР ТАЛАЗЫҒЛАР
Хакас чонның пастағы паза ікінҷі съездтерінің чарадығларын чуртасха кирер сурығлар пістің хыйғаларыбысха ай-тыс пирбинчеткен. Хайдағ даа аар, сидік тус полза, чуртас ағыны тохтабинча нооза. Аннаңар пічік тӧстир сурығ хоостыра хазыр сарыстар пасталыбысханнар: хайдағ алфавитке тудынарға? Мында Терентий Дмитриевичтің проекті прайзының кӧңніне кірген. Ол - Степан Дмитриевич Майнагашевтің хада тӧреен харындазы. Аның кӧрізінең, хакас пічиин тӧстепчетсе, хайди даа орыс алфавидінең тузаланарға кирек. Хакас тіліндегі 6 букваны андар хос саларға. Уғаа килістіре чарадығ тіп саналған.
Анаң хакас пічиин тӧстеҷең комиссияа кірер кізілер адалғаннар. Оларны Минсуғда санға ал саларға кирек полған. Че мында пастағы сидіксініс сағыпчатхан. Ол туста Хакасия волость полған, Минсуғ уездіне кірчеткен. Хайдағ даа чарадығлар алар ӱчӱн, пістіңнерге уездтең сығып аларға кирек полтыр. Че анзын чоохтирға ла оой. Сурығ Москвада пӧгілче нооза. Аны чуртасха киреріне пазох нинҷе-де чыл хорадылған. 1923 чылда Хакас волость Хакас уездіне, 1925 чылда Хакас округына айландырылған. Анзы хайдағ даа сурығларны орында пӧгер чахсы оңдай пирген.
Хакас пічиин тӧстеҷең комиссияа К.К.Самрин, С.И.Кусургашев, К.С.Тодышев, П.Т.Штыгашев, И.М.Киштеев паза М.И.Райков кіргеннер. Оларның тоғызынаң устирға Г.И.Итыгин турғызылған. Ол Хакас уездінің пастағы кнезі полған чахсы ӱгредігліг кізі. Итсе, аның алнында хоза пӧгін турғызылғанын прайзы ла чахсы пілбеен полар. Хакас пічиин тӧстепчеткен комиссияның алнында алфавит ле тимнирі нимес, ідӧк хакас литературазын тӧстир пӧгін турчатхан. Олох арада пу комиссияа кірчеткеннер удаа алысчаңнар. Піреезін пасха тоғысха ызыбысчаңнар алай учебниктер тимнирге чахыбысчаңнар. Олох арада халых-чарыдығлығ чуртаста аралазарынаң пірдеезі позыдылбаҷаң. Пос кӧңнінең ойыннар турғызары, стенгазеталар тимнирі, оол-хыстарны пічікке ӱгредері ӧткін хылыхтығ чииттернің иңніне артылҷаң.
АДЫ АДАЛҒАНЫ
Халых-чарыдығлығ тоғыс Хакасияның прай даа аалларында ӧткін апарыл сыхханы харахха тасталчатхан. Комсомолецтернің иңніне иң не нандырығлығ чахығлар артылҷаңнар. Ол чылларда «Позың ӱгреніп алғазың, нанҷыларыңны хығырарға, пазарға ӱгрет сал!» хыйғы тиксі тараан. Комсомолға алылған оол-хыстар ибілеп тее чӧрҷеңнер, тиң частығларны даа, олғаннарны даа хығырарға паза пічік пазарға ӱгрет сыхханнар. Пірее хати чииттернең хости улуғлары даа одыр тастабысчаңнар. Хакас пічиинің тӧстегҷілері, тізең, постарының алнында турчатхан пӧгіннерні тузында паза чахсы толдырарға харасчаңнар. Тоғыстары айныпчатханда, ӧӧн кӱстерні учебниктер сығарарына салғаннар. Книгаларны Хызылчарда, Новосибирскте, Москвада сығарҷаңнар. Учебниктернің авторлары ол тоғысты сыбыра сыныхтағда тутчаңнар, тимге сыхханҷа хайығдаң позытпаҷаңнар. Аннаңар піреезіне нинҷе-нинҷе тоғыс толдырарға киліс парҷаң.
Кӧзідімге алза, Константин Константинович Самрин округтың ӱгредіг пӧлиинің устағҷызына турғызылған. Олох арада литколлегияның устағҷызы полған. Аннаң хада Николай Гаврилович Катанов паза Тимофей Николаевич Балтыжаков литколлегияда тоғынчатханнар. Хайзы даа пу кӱннерде пос тілінең газета сығарар сурығ ӱзӱрілерін пілчеткен. Ол кирек табырах таа пӧгіл парҷаң полза тіп сағыстарынаң ӱлесчеңнер.
Мына сағып алған осхастар. Пірсінде оларзар комсомолның округтағы комитедінің хачызы Иван Киштеев кір килген. Ӧрінізін чазыр полбинча. Изеннескен соонда чир-суғҷыларына хаҷанох сағаан хабарны искірче.
- Пӱӱн окрисполкомның ӱзӱриинде округ газетазын сығарар сурығ турғызылча. Ол газетаның ады кирек. Сірер аны хайди адирҷыхсар? - айланча арғыстарынзар.
Литколлегияның тоғынҷылары тӱрче сағыс хабынғаннар. Пу хабарны сағаан даа ползалар, истіп, кӧмес алаң асханнар.
- Аның адын, мин кӧргенде, «Хызыл октябрь» адап салза, чарирҷых, - тапсады Николай Гаврилович Катанов.
- Іди чарирҷых, - чарасча аннаң Константин Константинович.
Аалҷы кӧмес сым турған. Тапсабинча, ниме-де сағынчатхан осхас. Анаң мындағ чӧпнең ӱлескен: «Хакас тілінең сыххан газетабыс аалларңа чапсых, хынығ хабарлар тарадар нооза. Мин сағынғанда, аны «Хызыл аал» адап салза, чарирҷых, неке. Аны чи хайди кӧрчезер?»
- Чарир, чарир. «Хызыл аал» ползын, - сала ла пір ӱннең нимес чарасчалар Иван Михайловичнең литколлегия тоғынҷылары.
Анаң ниик ле тыныбысханнар. Оларның сырайларында чалахай кӱлімзірес - пос тілінең сыхчаң газетаа ат адирында араластылар нооза. Анзына хайди поғдархабас. Аннаңар Иван Михайлович Киштеевсер сыныхти кӧрчелер. Аалҷы сығарға маңзырабинча. Хайдағ-да сағысха тӱзібістір.
ТУРЫСТЫҒ КІЗІ
- Че, арғыстар, пос тілінең сыхчаң газетаның ады адал парды. Амды аның редакторына кемні адирҷыхсар? - сурыбысты пастых кізі, литколлегия тоғынҷыларынзар сыныхти кӧріп.
- Мин кӧргенде, мында астыхчаң оңдай чоғыл. Газетаны азахха турғызарға чарас кізі окронода тоғынчатхан Иван Иванович Коков полар. Аның пілізі дее чахсы, хакас тілінең дее маңат чоохтанча. Пу тоғысха сыданар, - сала даа ікінҷілебинче Самрин.
Іди чарыхха сыххалах таа газетаның ады адал парған, турыстығ кізі редакторға турғызылған. Иван Иванович Коков «Хызыл аалның» пастағы «кірестеен пабазы» полыбысхан. Табырахха даа полза, ӧменең алылған чарадығ орта полғанын чуртас маңат кӧзіткен. 25 частығ Иван Коков позына пирілген ізеніске турыстығ тоғынған, прай тузын наа, чоныбысха кирек газетаа пир сыххан. Аннаңар даа, неке, хаҷан пір неделя пазынаң Минсуғдағы «Власть труда» газетаның хойнында «Хызыл аалның» пастағы номері кӧріне тӱскенде, аның редакторы прайзынаң артых ӧрінген полар, неке.
- Иван Иванович Коковтың сырайында ӧрчіліг кӱлімзірес ӱр чітпеен... Прайзыбысха даа улуғ пайрам полчатханға тӧӧй пілдірген, - сағысха кирҷең осхастар пастағы сығарыстың киречілері.
«Мына піс «Власть труда» газетаны холға алчабыс. Аның хойнынаң кічиҷегес ле кӧрімніг, ікі страницалығ «Хызыл аалны» сығарчабыс. Аны, аар-пеер айландырғлап, матап сыныхтапчабыс. Хакас тілінең сыххан кічиҷегес газетаа атархапчабыс. Ол сағам на андағ кӧрімніг. Пір ле лист чаҷында пӱкти тудыл парған. Че, андағ даа полза, пастағы харачхай. Кӧрерге, хығырарға чапсых», - ӱлескеннер сағыстарынаң литколлегия тоғынҷылары ол туста.
- Пос тілінең пастағызын на сыххан газетаны холға алып, ӧрінер орнына, ноға андар атархаснаң кӧр турғазар? - сурчам пістің редакцияда ӱр чыллар тоғынған Тимофей Николаевич Балтыжаковтаң.
Таныхтирға кирек, Илбек Ада чаа араласчызы, «Хызыл аал» газетаның редакторы полған Т.Н.Балтыжаков узах час чазаан. 1991 чылда ол позының 90 чазын таныхтаан. Мағаа аның пайрамнығ тӧреен кӱнінеңер материал тимнирге киліскен. Иртіре амыр хылыхтығ, тилем чоохтанмас кізінең илееде ӱр хабарласхабыс. Ах ханның ӱлгӱзі тузында чуртирға маңнанған, революцияны ӧрчіліг удурлаан, политика репрессиязын тобырған, ханнығ чааға пос кӧңнінең парған чайаачы уснаң чоохтазар, хакас пічиин тӧстирінде араласхан кізідең кӧп ниме піліп алар оңдайнаң хайди тузалан халбас.
- Нимее атархаабыс па? Андағ сылтағ табылған. Учебниктерні тимнепчебіс, книгалар пасчабыс. Че оларны соонаң на чарыхха сығарып алчабыс, холда тутчабыс. Мында пірее хысхаҷах таа хабар пазыбысчазың, таңда аны прай чон хығырча, - тың на маңзырабин, кӧӧлҷе ле чоохтан салған ол.
*************
СӦС СОО: Амды «Газетабысха - 95 чыл» алай пірее пасха килістіре танығлығ материаллар удаа сых турарлар. Олар пос тілінең сыхчатхан газетабыстың тархынына чарыдыларлар. Анда пістің дее хығырығӌыларыбысты аралазарға чӧптепчебіс. Ӧріністе дее, хомзыныста даа 95 чыл чоныбыснаң хадабыс. Аннаңар ӱлесчең сағыстар полған на кізінің табылар. Улуғ частығлардаң пасти кічіглерге теере постарының чӱректеріне килістіре хабарлар таап алчалар нооза.
Хайдағ улуғ ӧрініс ағылған чоныбысха пос тілінең сыхчатхан газетабыс ыраххы 1920 - 1930 чылларда. Хакасиябыстың прай танығлығ киректері анда чарыдыл турӌаңнар, паалалӌаңнар. Ол пӧгін пӱӱнгі кӱнде дее ӧӧні полып халған. Аннаңар хығырығӌыларыбыс постарының сағыс-кӧрістерінең ӱлес турарына ізенчебіс.
Хығырығӌыларыбыстың піреезі сағынча полар, 25 частығ Иван Коков «Хызыл аалның» пастағы редакторына хайди турғызылған полӌаң? Аның чуртас чолы, тізең, мында хысхаӌахти даа таныхталбинча, я? Анзы андағ. Че іди киліс парған, газетабыстың пайрамнығ 95 чылы таныхталчатханда, Иван Иванович Коковтың 120 чазы хайди даа адаларға кирек. Ол 1902 чылда тӧреен нооза. Аннаңар газетаның пастағы редакторына чарыдылған материал сала соонаң хайди даа полар. Андағох оңдайнаң газетабыстың редакторларынаңар, ӱр чыллар тоғынған хабарӌыларыбыстаңар пас турарбыс. Газета сығарарында ӧткін араласчатхан тоғынӌыларнаң чағын таныстырарбыс. Аннаңар пу тоғыс чыл тооза апарыларына ізенчебіс.
Автор :
Анатолий СУЛТРЕКОВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде