Тиксі тилекейге сабланған пурунғы тархын істезігҷізі
22.03.2024
Хабарлар
Леонид Романович Кызласов
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Пу чоох Россияның паза Хакасияның саблығ ученайы, тархын наукаларының докторы, М.В.Ломоносовтың адынаң Москвадағы хазна университедінің археология кафедразының профессоры полған Леонид Романович Кызласовтың 100 чазына чарыдылча
Полған на кізінің чуртазы, ол кем дее полза, ағын суғ чіли табырах ах парыбысча – тут полбассың. Андағох полғанының на позының ӱлӱзі. Іди Леонид Романовичтің тиксі чуртазын кӧрзе, прай ол ирткен пирік-осхыллар, хылығын тимір-тис чіли тыыдып, пір монҷыхха чізілдір салған чіли, аны чуртазы тооза салбааннар. Ол пабазын харибге тиктең апарыбысханнарын хаҷан даа ундубаан. Соонаң, пабазының айланарын сағып, махачы чааласча. Ӱс хати танкта тіріге кӧйіп, сығып алча. Пабазын, ахтап, хайди даа позыдыбызарларына прай чыллар ізенче. Тоғынза даа, ӱгрензе дее, чааласса даа, прайзынаң артых поларға кӱстенче. Арса, сағынча ол, минің орта махачы хылынғаным, чарых сағыснаң пасхан тоғыстарым пабамны ибзер айландырарға полызар! Че пірдеезі 1990 чылларға теере, Роман Афанасьевичті хаҷанох, 1938 чыллардох, ат салғанын пілбинче. Мин сағынғанда, Леонид Романовичтің пабазын чуртас тооза, киреенҷе cағааны иң не улуғ хомзынызы полған полар. Пір саринаң, ол чобағ тыыдынарға полысхан, пасха саринаң – чӱреен тіріге кимір салған.
Сағам Леонид Романовичтің ибіндегі ілгӧр-тасхахтарында істезіг тоғыстары ла нимес, кӧп аймах пічіктері, ағаа хоза чылларнаң чыынған хакас газета-журналлары пар. Оларны ассаң, полған на хахпаста аймах-пасха чуртас, чӧрістер, хабарлар, тіріг кізілер сомнары. Андох ол паза айланмас ирткен тустар тархыны. Прайзын санға алза, иң не кӧп пічік ученай, историк Я.И.Сунчугашевнең алыстыр. Оларны хоостыра ол туста чонға хайдағ пӧгіннер турғызылғаны ла нимес, кем хайдағ тема істесчеткені дее іле сығысча.
* * *
Леонид Романович Кызласов 1924 чылда 24 мартта Нин суғ хазында турған Сінемин аалында (Синявино) тӧреен. Амды ол аал чоғыл, орны салғанахнаң туу тартыл парып турча. Мының алнында, тізең, уғаа сіліг, истіг тайға идеене чайыла чатхан аал полтыр. Советтер тузында Сінемин Ким губерниязының Хакас уездіндегі (амды Хакас Республика) Синявино волостьына кіртір.
Кызласовтарның прай туған-чағыннары пу тусха теере кӧбӧк фамилияларнаң аралас парған: Тодиковтар, Орешковтар, Чарковтар, Кучендаевтер, Тинниковтар, Гурницкийлер...
Пабазы Уроман (Роман) Афанасьевич Кызласов (сағай, Тағ Харға родынаң) 1896 чылда Кічіг Ис хазында Кызласовтар аалында тӧріптір. Аның пабазы Попан (Афанасий) іҷезі Ефросинья Тодикованаң хада 1901 чылда чииткеӧк тиф ағырығдаң кинетін парыбыстырлар. Оларның тӧрт палазы ирте ӧкіс хала парған: Апсайға (Афанасий) – 13 , Ойсипке (Иосиф) – 10, Настасха (Анастасия) – 8, иң не кічіг Уроманға 5 ле час полтыр. Пу палаларға чуртаста хатығ чуххан полтыр, ӧзӧгерге дее матап киліcтір. Анаң хакас кибірі хоостыра прайзын тайылары Николай Сидорович Тодиков позынзар Уйбат Пии чазыдағы Тодиковтар аалынзар апарыбыстыр.
Уроман, хара кічігдең чалҷы полып, кӧп аймах пайларда чӧртір. 14 частығда хайди-да, орыс букваларны танып, хығырарға ӱгреніп алтыр. Паза мыннаң сығара пічікке тартыл сыхтыр. Орыс тілін ӱгренерге харазып таа полар, оолах 1913-1914 чылларда Хуруғ тис (Сухая Тесь. – Авт.) аалда орыс пайзар чалланып алтыр. Анаң 1915 чыл тооза Нин пазындағы тимір рудникте шахтер полтыр. Соонаң, орыс тіліне аннаң андар ӱгренерге полып, 1916-1917 чылларда Минсуғзар кӧзібістір. Іди ол прай чуртазы тооза пілізін айныдарын хаҷан даа тохтатпиндыр.
Роман Афанасьевич ол туста, хайдағ даа сидіктер урунза, чонға улуғ туза иткен. Аның тынызы, чалыннығ от чіли тамыларға даа маңнанмин, кинетін табырах кӧй чӧрібіскен. Аннаңар хакас тілінең мыннаң мындар алынҷа кинде пас салза, пір дее артых полбасчых тіп сағынчам. Чуртазы уғаа хынығ, чарых, тӱзімніг. Орыс тілінең 2007 чылда аның позы пасхан чуртас танығларын ХакНИИЯЛИ 110 чазына чарыдып сығарған полған. Леонид Романовичтің пабазынаңар чарыда пасхан статьялары ол чылларда хакас газетада сыхханнарох.
Роман Афанасьевичтің чиит тузы революцияа хап-орта киліс парған. Ол прай чыллар облпотребсоюзта тоғынған. Ағаа хоза, прай саринаң чонға полызып, ӧткін араласчаң: хынза, хоос чоохтар, ойыннар пасчаң, хынза, кибеліcтер, хынза, орыс произведениелерін хакас тіліне тілбестеҷең, театрға полысчаң. Кӧп статья орындағы газеталарға пасчаң, олох туста «Красноярский рабочийнең» палғалыс тутчаң.
Уроман Минсуғдох ӱгретчі полчатхан Христина Витольдовна Гурницкаянаң хоных тӧстепче (іҷезі Евдокия Николаевна Тинникова, пабазы писатель Витольд Доминикович Гурницкий). Олар нинҷе пар кӱстерін, пілістерін чонға пиріп тоғынчалар. Паза хайди за – ол чылларда прай хазна чоннары чарых наа чуртас пӱдіргеннер нооза. Аннаңар чахсы, ӧткін cіренген ӱчӱн сӧбіре пазын аннаң андар ӱгредерге Ленинградсар ызыбысханнар. 1929 – 1931 чылларда Роман Афанасьевич пурнада тимнег пӧлиинде ӱгренген, анаң Центрсоюзтың Ленинградтағы садығ институдының тоғысчылар факультедіне алылған. Че 1931 чылда январь айда ла аны студентке кирчелер. Ана андада ла ол прай сӧбірезін Ленинградсар кӧзіріп алған.
Іди кічіг Леонид хыс туңмазы Кларанаң ол туста «Детское село» теен городта чуртааннар. Андох пасталығ класс тоозарға маңнанғаннар. Че прай чуртазы тооза, киреенҷе, пу хайхастығ городты ундубааннар. Чӱректері ол тусха удаа сағынҷаң.
Роман Афанасьевич, экономистке ӱгреніп алып, 1934 чылда институтты махтағлығ тоозып алған. Аны Ленинградта тоғынарға халарға чӧптееннер. Че чир хакас чӱректіг кізі, ибінзер ле талазып, Ағбанзар айлан килген. Кем пілген зе аның тӧреен чирінзер ӧлімге удур айланчатханын. Хайди ла чуртазы чазаларҷых, Ленинградта саңайға орнығыбысхан полған полза? Аны 1937 чылда 11 ноябрьда, революциядаң тоғыр парчатхан идіп, тиктең не пыролап, харибге хаап парыбысханнар. Ӱр дее тутпин, 21 июльда 1938 чылда чарғылап, 21 сентябрьда ат салғаннар. Анзын за ол чылларда пірдеезі пілбеен.
Леонид Романович Ағбандағы пастағы школаны 17 частығда 21 июньда 1941 чылда тоосхан. Олох хараада чарых ӱлӱске ізенген олғаннар ханға пурлуххан хазыр чаа пасталыбысханын истіп салғаннар. Пу кӱннең пасталып, Совет Союзының полған на кізізіне аар ӱлӱс урунған.
Леонид ол кӱн иртенӧк арғыстарынаң хада военкоматсар чааға сурынарға парған. Че чазы читпеен оолларны нандыра иблерінзер ызыбысханнар. Аның паза парҷаң пір ле чол халған: институтсар кіріп алып, чааға парғанҷа ӱгренерге. Чиит оол позы, ӱр сағынмин, Ленинградсар Горный институтсар геологка кірерге парча. Че Новосибирскке читкенде, пір улуғ частығ конвоир, чиит оолны поездтең суурып, теен осхас: «Хайдар таласчазың, мына аннаң прай чон пеер, Сибирьзер, тисче?! Ам даа ханың тӧгерге маңнанарзың!» Анаң оолны Томсксар, кизе-тоғыр чолзар, кӱснең пасха поездке одыртыбыстыр. Іди постаң Леонид, сағыбаан-тӱзебеен дее Томсктағы университетте пол парып, тархын-филология факультедінде пір чыл ӱгренерге маңнан халған. Анаң 1942 чылда, пастағы курс тоозып, Хызыл Армияа кірібісче. Андох Омсктағы Алынҷа 4-ҷі танк ӱгредігліг училищезін тоозып, Т-34 танктың механик-водительі полып, Сибирьдегі военнай округтың 9-ҷы Запасной маршевой танк полкынзар, соонаң 5-ҷі гвардейскай Зимовниковскай алынҷа мотомеханизированнай корпуссар ызылча.
Л.Р.Кызласов-чааҷы
Улуғ сержант Кызласов Украина, Польша, Германия чирлеріне читкен: ікі хати палығлатхан, ӱзінҷізінде машиналары, пӱкӱлее унадыл парып, кӧй парған. Ана ол туста 21 частығ оол 23 мартта 1945 чылда, хап-орта тӧреен кӱніне удур, чиитке кинеп парып, хол чох хала парча. Хайдағ ачырғастығ! Пу тустаң сығара Леонид Романович, ӱр имненіп, чайғаа теере аймах госпитальларда чатхан.
Че хайда даа чӧрзе, хайдағ даа сидік, хорылыстығ тустар урунза, МГУ-да ӱгренер сағызын ол пір дее тастабаан.
– Изен, Москва! Мин синзер читтім! – хысхырыбысхан оол, Хызыл площадьсар пасханда. Чӱрек-паары тудығ чох сабыл сыххан. – Хайдағ ӱр чол полды синзер, Москва!
Пазында тығылысчатхан, хаҷан даа тыс пирбинчеткен сағыстарын чаа тооза пазында ал чӧріп, амды МГУ-зар пастыр парир. Аларлар ба ӱгренерге, хайди кӧрерлер андағ кинек позынзар – пазох ла тыс пирбинчеткен чігленістерге пастыр парча. Ана ол кӱн Леонид Кызласовтың чуртазын саңай орта чолға кир салча. Аны археология кафедразының устаа, профессор Артемий Владимирович Арциховский, кӧр салып, хандыра тышлама ӱннең чоохтаныбыстыр: «Пістің амға теере хол чох археологтар пір дее чох полған! МГУ-да ӱгренерзің!»
Іди, 1945 чылда кіріп, Леонид Романович, университетті 1949 чылда чалтырама тоос салып, тӱгенҷі тынызына теере нинҷе пар сағыс-пілізін пу тоғысха пир салған.
Ол прай істезіг тоғыстарын саблығ археолог паза историк Сергей Владимирович Киселевтың устаанынаң айнытхан. Іди пара-киле, 1953 чылда тархын наукаларының кандидадына турызар «Хакас-Минсуғ ойым тархынының тастығ эпохазы» (І в.до н.э. – V в.н.э.) улуғ істезіг диссертациязын пас салған, 1967 чылда «Ортын вектегі Тыва тархыны» докторскай диссертациязын арачылап, 1968 чылда археология кафедразының профессоры полыбысхан. Леонид Романович Сибирьдегі, Ыраххы Востоктағы, Казахстандағы, Ортын Азия кініндегі чирлер тархынын прай чуртазы тооза істесче. Кӧп лекция хығырча. Нинҷе пар тапхан пілістерін пасха наукалар хоостыра тӱптестіріп, ӧӧнінде, тіллер паза этнография танығлары пастыра тиңнестіріп, аймах чоннар тархынын істесче. Іди ол иргі-пурунғы хайадағы пічіктерге кӧп хайығ сал сыхча. 1952 – 1956 чылларда «Казахстанның паза Киргизияның археологиязы» (тас тузы-ортымах вектернің пасталғаны) ӧнетін курстар хығырча. Аның даа ӱчӱн ол 1953-1954 чылларда, андада Киргизия АССР полған туста, Ак-Бешим городты хас сыхча. Піди ибіре кӧрзе, хайдағ кӧп тоғыс ит салча пір ле кізі. Ағаа андада 29 ла час полған. Пу тустаң сығара археолог Кызласовтаңар прай тилекей чоохтан сыхча тізе, саба полбас, неке. Ол анда Ортын Азиядағы буддийскай храм, пастағы христианнар тигірибін паза манихейлер кӱргеннерін таап алча. Пу тоғыстарны идіп, Леонид Кызласов археологияда наа хасчаң оңдайлар таап, кибірге киріп, тиксі Азияда чозахтап салча.
Кӱргеннер хасчатхан туста
Ол 1950 чылда тӧстеен Хакас-Тува археология экспедициязы 2002 чылларға теере тоғын салған. Аның сылтаанда Леонид Романович кӧп олғанны тоғысха кӧніктірген. Кӧбізі национальнай гимназияның ӱгренҷілері. Амды олар, хаҷанох постаң полып, аймах-пасха институттар тоозып, улуғ специалисттер полғлапчалар. Ачырғасха, ахча чох тустар полып таа полар, археология науказына ол чииттер сабылбааннар. Че позының ікі палазы аның ізінҷе хыйыстырбин пастырчалар. Амды за оолғы Игорь Леонидович Кызласов ідӧк тархын наукаларынҷа саблан парған, пабазының кибірін прай саринаң тудып, Сибирьдегі чоннарны істес парча. Ирина Леонидовна Кызласова ідӧк Россия науказында кӧп чидіглер ит салған – орыстар культуразы хоостыра искусствовед полча.
1962 чыл. Л.Р.Кызласовтың сӧбірезі Валуево аалда
Леонид Романович Кызласовтың тиксі чуртазын, пӱкӱлее иткен тоғызын кӧрзең, уғаа илбек чайааннығ кізі полғанын сизінчезің. Анзын оолғынаң на нимес, таныс таа нимес істезігҷілердең исчезің. Ол 350-ҷе наука тоғызын пас салған: 17 монография, пасха авторларнаң хада 12 книга. Аның пасха тілге тілбестеен тоғыстары США-да, Германияда, Италияда, Польшада, Турцияда, Индияда, Японияда сыхханнар. Ам даа, Казахстанда ла нимес, пасха даа чирлерде хай пірее статьялары, кинделері чарыхха сыхчалар.
Ол 1985 чылда СССР-ның хазна сыйииның лауреады пол парған, 1982 чылда М.В.Ломоносовтың адынаң І степеньніг сыйииның лауреадына турысхан. 1993 чылда Хакас Республиканың Н.Ф.Катановтың хазна сыйиин иң пастағызын алған. «Тыва АССР-ның саблығ наука деятельі» (1991), «Хакас Республиканың саблығ наука деятельі» (1994) аттар ағаа ол чылларда ӱстӱ ӱстӱне пирілгеннер. Аның аарластығ сыйыхтарын мында прай адап полбас, ағаа хоза чаада алған орден-медальлары кӧп.
Профессор Леонид Романович Кызласов чуртазы тооза, 58 чыл, МГУ-да тоғын салған. Прай тархын наукаларының 40 кандидадын, 14 докторын, 8 профессорын ӧскір салған. Хынза, ол чонның хайзы хаҷанох пӧзік чолға кірглеп алған полар.
Ол 2007 чылда 24 июльда 83 частығда сын чирзер парыбысхан. Хайди махачы чааҷы полып, ах чирде чуртаан, ідӧк кинетін парыбысхан. Ағаа, чонын-чирін тасти, пасха чирде чуртын тӧстеп саларға пір дее ниик полбаан. Москвада даа кӧп сидіктер тобырарға киліскен. Че кізінің чӱрее пір ле.
12 октябрьда 2016 чылда Россия Федерациязының чарадии хоостыра Хакасиядағы ады чох иң пӧзік Сойан тағларының пірcіне Леонид Романович Кызласовтың ады пирілген. Ол Хакасия паза Тува республикаларның хырығы полчатхан Сальджур тасхыллар аразында турча.
Паза пу тӧреен кӱнінде 100 чазына хоза пір улуғ танығлығ таңма сабылча. Хакасия ӱлгӱзі, Улуғлар Чӧбі полызиинаң паза Игорь Леонидович Кызласовтың сӧбірезі кӧп кӱс салған сылтаанда, 2024 чылда 23 мартта республикадағы национальнай музей алнында Леонид Романович Кызласовха хумартхы тас турғызылар. Аны Москвадағы саблығ скульптор Алексей Дмитриевич Чебаненконаң архитектор Андрей Витальевич Белый чазап салғаннар.
Чооғым тоосчадып, профессор Леонид Кызласовтың паза пір хаҷанох кибірге кір парған хылығын хайди даа таныхтирға сағынчам. Ол прай чылларда пістің республикадағы ХакНИИЯЛИ-наң, «Хызыл аал», анаң «Ленин чолы» газетабыснаң, аймах школаларнаң, культура тоғынҷыларынаң, писательлернең пик палғалыс тутчаң.
Леонид Романович Кызласов чуртазы тооза махачы чааҷы чіли чуртап салған. Клара туңмазы ол тустарда аның ӧл халғаннаңар сағбазын ікі хати алған! Че ол, чабал ыырҷылардаң ӧс алған чіли, пу ах чарыхта 83 чазын чазап алған. Паза 1945 чылдаң сығара прай чуртазы тооза чаада ӧл халғаннарның санында чӧрген паза ам даа іди саналча.
Сомнар сӧбіре архивінең
Автор :
Людмила Костякова, писатель, журналист
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде