ХАКАС ЧИРІН САБЛАНДЫРАРЛАР
28.04.2023
Хабарлар
Узах чолға тӧреміл сыхчатхан хабарҷылар,
чоллары азых ползын тіп, ызых сарчынға ах чаламаларны палғааннар
Пресс-тур. Вьетнамның паза Хыдаттың телевидение паза газета хабарҷылары, Хакасиянаң танызарын узарадып, Асхыс, Пии аймахтарының чапсых орыннарында пол килділер
ХАЙДИ ХАКАСИЯА РОССИЯНЫҢ ПАСХА РЕГИОННАРЫНЫҢ ПАЗА ПАСХА ХАН ЧИРІНІҢ ЧУРТАҒҶЫЛАРЫНЫҢ ХАЙИИН ТАРТЫП АЛАРҒА? ИҢ ЧАХСЫ ОҢДАЙ – ОРЫНДАҒЫ ТЕЛЕВИДЕНИЕ ПАЗА ГАЗЕТА ПАСТЫРА АННАҢАР ИСКІР ПИРЕРГЕ. ПУ ОҢДАЙНАҢ РЕСПУБЛИКА ӰЛГӰЛЕРІ ХАҶАННАҢ ТУЗАЛАН ПАРИРЛАР. АЙМАХ РЕГИОННАРНЫҢ ПАЗА ХАЗНАЛАРНЫҢ ХАБАРҶЫЛАРЫН ПЕЕР АҒЫЛАР ӰЧӰН ӦНЕТІН РЕЙСТЕР ДЕЕ ТОҒЫНДЫРЫЛҒАН. РЕСПУБЛИКАБЫСТЫҢ ТАРХЫН-КУЛЬТУРА ХУМАРТХЫЛАРЫНДА, ЧИР-ЧАЙААННЫҢ СІЛІГ ПАЗА ЫЗЫХ ОРЫННАРЫНДА ПОЛЫП, ХАБАРҶЫЛАР ЧИРІБІСТЕҢЕР САҒЫС-КӦРІCТЕРІНЕҢЕР ИСКІРІГЛЕР СЫҒАРЧАЛАР.
Олох пӧгіннең пу неделяда Хакасияда Вьетнам паза Хыдат хабарҷылары пол парыбысханнар. Пастағы кӱн олар Ағбанның тархын-культура паза хумартхы орыннарында полған ползалар, ікінҷі кӱнінде Асхыс аймаандағы Ӱӱ тағда, «Улуғ Хуртуйах тас» музей-заповедникте паза Пии аймаандағы Хызыл хайа ызых тағда пол килгеннер. Полған на орын хакас чонның чуртасха, аның салылғанына паза ӧӧн кӧстеглеріне теелчеткен, пурунғыдаң салылған сағыс-кӧріcтерінең паза кибір-чозахтарынаң пик палғалыстығ. Ағаа хоза олар чирібіc муңарлап чыллар мының алнында тӧстеліп пастаанын киречілепчелер.
Пӱӱл хосхар айының 26-ҷы кӱні Хара нымырхаа киліс парған. Сыыраттарзар сығар кибірге республика чуртағҷыларының кӧбізі тудынча. Аннаңар ол кӱн чон тӧреен аалларынзар чолға сығыбысхан. Пірдең пу кӱн удаа хомай поладыр: чилліг паза наңмыр-харлығ. Чир-чайаан кибіріне кирілген чіли, соох чил часхы кипті ӧтіре саапчатхан. Перчаткалар киспееніне ачырғанарға ла халған.
Ағбан – Ах тобырах чолда тыхтағ тоғыстары пасталыбысханнаңар, Хааң станция хыринда чол пір ле саринаң азых полған. Чӧріc cветофор полызиинаң иптелген. Че андағ даа полза, сыдамағы чох водительлер алнынзар кірерге маңзырапчатханнар. Итсе, чолда тыхтағ тоғыстары парчатханнаңар танығлар турғызылғанох.
Чорыхтың пастағы тохтағ орны – Ӱӱ тағ. Анда машинаа турҷаң даа орын табылбинчатхан, піреезі сиден тастында машиназын турғысчатхан. Кибірлерібіске тудынып, чолға сыхханнар Ӧӧркі чайааннардаң, орындағы тағ-суғ ээлерінең азых чол сурын турғаннар, сарчынның іcкеркі саринаң халас ас-тамаан сал турғаннар, аның тӧзіне – аймах маниттерні. Пір машина парыбысса, орнына сах андох пасха машина, киліп, турыбысчаң. Вьетнам паза Хыдат аалҷыларын Асхыс аймааның культура кінінің тоғынҷылары хакас чон кибірінең, айран-талғаннаң сыйлап, ыр-сарыннаң удурлааннар. Ызых орындағы сарчынға чаламалар палғаҷаң кибірнең таныстырғаннар. Ӱӱ тағ ызых орын паза чир-чайаан хумартхызы полчатханын чарыт пирген Н.Ф.Катановтың адынаң Асхыс аймааның чир-суғ ӱгренҷең музейнің тоғынҷызы Сергей Токояков.
Чорыхты узарадып, хабарҷылар «Улуғ Хуртуйах тас» музей-заповедниксер читкеннер. Оларны музей-заповедниктің устағҷызы Оксана Горбатова паза тоғынҷылар талған-айраннаң удурлааннар. От инені азырирынҷа паза арығлир кибірні музей-заповедниктің улуғ наука тоғынҷызы, тархын наукаларының кандидады Леонид Горбатов иртірген. Ӧнетін ачыхта очых, нинҷе-де ідіс тимнелген паза аба азағы чатхан. Ідістернің пірcінде ирбен от полтыр, ікінҷізінде – айран, ӱзінҷізінде – айран арағазы. Хости улуғ самнах салылған. Ол тоғыс харахтығ полған.
Леонид Васильевич пастап ирбен отты тамызыбысхан. Анаң, От инені азырирға тіп, очыхты тамызарға тимненібіcкен, че улуғ чил ағаа харығ полған. Аалҷылар зажигалка полызар тіп сағынғаннар, че Леонид Горбатов отты газнаң тамызарға чарадылбинчатханын таныхтаан. Ол аннаң андар аны спичканаң тамызарға кӱстенген. Чалбах иңніліг сикпеннең чазанған ипчілер полызыға килгеннер. Тимнелген очыхты идектерінең туюхти чабысханда, от тамызылған.
Анаң Леонид Васильевич От иненің кӱзінеңер паза хакас чоны аны хайди улуғлапчатханынаңар чоохтаан. Чоныбысха От улуғ туза ағылча: ас-тамах тимнирге полысча, чылығ пирче, ибіркі чирні чарыдарға полысча. От инені амырадар ӱчӱн, аннаң амыр чуртас сурынып, аны азырапчабыс. Леонид Васильевич отха айран паза айран арағазын тастаан. Прай чонға амыр чуртас ползын тіп сурынған, анаң аалҷыларны ирбен от ызынаң ибірген.
Че иң не хайхастығ кибір – аба азағынаң арығлааны. Леонид Горбатовтың том сӧӧгінің аңы аба полтыр, аннаңар хам кізее пу аңның чардығынаң тузаланарға чарадылчаттыр. Аалҷылар айран арағазын пір чірчедең амзаан соонаң, соон сӱрістіре хамзар пастырғаннар. Ол полғанын на алны-кистінең аба азағынаң арығлаан: чорыхха сыхчатханнарның чолы азых ползын, айланар оңдайы ползын, тоғыстығларның тоғызы чітіг парзын паза сағынған сағыстары толзын тіп. Пу кибірлер соонаң аалҷыларны Улуғ Хуртуйах тастың ибіҷегінзер иртіргеннер. Ибіҷекте РТС хабарҷызы Юрий Челтыгмашев чатханнаң ойнап одырған. Экскурсияны Татьяна Топоева иртірген. Ол чирібістің иң кӱстіг тазынаңар, аннаңар кип-чоохтарны чылда сала пір муң хати чоохтап салбинча. Аалҷылар аның чооғын ситкіп искеннер. Хайхастығ, хаҷан-да пала кӧрбеен чуртағҷыларға пала кӧрерге полысчатхан ызых тассар килчеткен чон пасха даа сурыныстарнаң айланчаттыр. Хуртуйах тас чуртағҷыларға аар ағырығлардаң даа озарға полысчаттыр.
Музей-заповедниктің чирінде олаңай тура чоғыл даа. Саңай ла тадар ибіҷектері турғызылған: сувенирлер садии туразы, кафе-столовай, кибірліг иб, устағ-пастағ ибі, чыылығлар ибі. Амды аның чирінде паза пір пайзаң ибіҷек турғызылған. Ол иң ыраххы пулуңда турча. Леонид Васильевичтің искіриинең, анда чонның кибірліг имнег кирее паза азыранҷаң культура кіні тӧстелче. Мына пу ибіҷекте аалҷыларны хакас чонның чейлерінең сыйлааннар. Столда тӧрт аймах чейник, мӧӧттіг, тіген хузуғы вареньезі урылған чірчелер паза оладийлер салылған айахтар турғаннар. Экскурсоводтар Татьяна Топоеванаң Вероника Иптышева аалҷыларны чейлернең таныстырғаннар: хан-пиг чейінде чирібісте ӧсчеткен 20 аймах от чыылтыр, ол санда роза чахайағы; хам чейінде читі аймах от чыылтыр, ол санда тергенек, хасхара, харағат, киик оды, ирбен оды паза пасхазы; саган-дайля (тергенек) паза кӧлей чейі (хакас чей). Кӧбізінің хайиин тергенек чейі тартхан. Кип-чоох хоостыра чааҷылар, чир-суунзар чиңістіг айланчатсалар, чирге кӱстерін пирерге тіп, Сойан тағ тӧзінде сасхыларын хазап турғаннар. Нинҷе-де тус пазынаң ол орыннарда кізее кӱс паза хазых пирчеткен от ӧс сыххан. Ол чыл ибіре кӧппегес турчатхан тергенек полған. Аннаң тимнелген чей кізінің майыхханын хыйа итче, кӱc хосча.
Хыдаттағы «Феникс» телевидение хабарҷызы Цай Хуа чейлерні махтаан. Чорыхта аннаң хада тілбесчі Ольга Чебодаева чӧрген. Ол 14 чыл Хыдатта чуртап салған, пу чонның тілін чахсы пілче. Чир-суубыссар айланып, пастап Асхыста олғаннарны хыдат тіліне ӱгрет турған, амды ол киректі Ағбан городта узаратча. Олғаннарны даа, улуғларны даа хыдат тіліне хынып ӱгрет парча.
«Улуғ Хуртуйах тас» музейдең сығара чолыбыс Пии аймаандағы Хызыл хайа ызых тағзар узараан. Пу ікі орын кип-чоохтарда пик палғалыс парған. Аннаңар хабарҷыларға ідӧк искірілген. Тағзар машиналығ Маткичіг аал ӧтіре парғабыс. Чол хуруғ полғаннаңар, пір дее сидіксініс чох тағ пазына сығып алғабыс. Чилнің кӱзі мында уламох хозылчатханға тӧӧй. Пір орында турарға аар полған. Че алныбыста хайдағ кӧрім азылчатхан! Сойан тағлардаң сығара сӧӧ тартылчатхан Ағбан суғ Хызыл хайа тӧзінҷе ахча. Аның пір чарында Сос пилтірі аалның ас саннығ тура хырлары кӧрінчеткен, ырах ниместе – Алтын кӧл, суғның пасха саринда – Ис пилтірі аал. Чазы чир пӧзік тағларға урунчатхан. Оларның пастары хар-наңмырлығ пулуттар кистінең кӧрінминчеткеннер. Тағ хыринда хайалар сырайысчатхан. Чил, наңмыр, хар кӱзіне олар муңарлап чыл пазынаң иңзеріліп пастабыстырлар. Аннаңар хайалар хыринзар пастырарға чочыныстығ пілдірген.
Тағдаңар паза аның тастарындағы пурунғы хоостардаңар чоохтаан экскурсовод Ольга Челтыгмашева. Тастарда кииктер, архарлар, адайлар, аңҷылар паза тағ ээлері хоосталғаннар. Пу хоостығ тас культура ис-пайының хумартхызына саналча паза хазна хадаанда полча. Вьетнам паза Хыдат хабарҷылары, ибіркі чирлердеңер кип-чоохтар истіп, сомнар паза видео суур турғаннар. Чирібістің хайхастығ сілиине ӧкерсінчеткеннер. «Нянзан» вьетнам газетазының хабарҷызы Чан Тхань Тхе Хакасиязар ікінҷізін кил парды. Пастап ол 2022 чылның улуғ хырлас айында полған. Андадох ағаа чирібіс кӧңніне кірген. Аның кӧрізінең, Хакасия Россияа тӧӧй нимес чир. Аның чоны Россиядаңар пілчетсе дее, че піcтің республика парынаңар хаҷан даа испеен. Позы ол Россияда ӱзінҷі чылы тоғын парир. Газетаның пӧлии пістің хазнада 2017 чылда азылтыр.
– Чорыхха сығар алнында мин Хакасиянаң интернеттегі искіріглернең танысхам. Анда ол уғаа ырах орныхча паза анда чазы ла чир, саңай пасха культура тіп пазылған, – тіпче Чан Тхе. – Че килгенде, чон уғаа азых, аллығ чӱректіг полчатханын кӧргем. Чіҷең ниме татхыннығ паза чиис сын ас-тамахтаң тимнелче.
Вьетнам хабарҷылары чоныбыс кибірлеріне улуғ хайығ айландырғаннар. Суғ, тағ ээлері, От ине парына чапсааннар паза пу кӱстер постарына хайди теелерінең чочынғаннар даа тиирге чарир. Че чир-чайаанға хайиибыс, аннаң артых ниме аларға кӱстенминчеткенібіс чӧпсіндірген.
– Піске чир-чайаанны хайраллирға, аарлирға кирек, андада Ӧӧркі чайааннар піcнең хада поларлар, ол ӧӧні, – теен Чан Тхе. – Андада пістің арачылағ парын пілербіс.
Вьетнам паза Хыдат хабарҷылары Хакасияны тилекейге сабландырарға тимделер. Пістің республиказар кил парар туристтер санында – пу хазналарның Россияда ӱгренчеткен студенттері. Чыл сай Россиязар Вьетнамнаң 1000 студент кил парча. Чан Тхе позы даа Россиядағы вузта магистратура ӱгредиин алған.
Олох кӱн хабарҷылар Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернатнаң танысханнар. Средада, хосхар айының 27-ҷі кӱнінде, тізең, Хыдаттағы «Феникс» телевидение хабарҷылары республиканың паза Хыдаттың аал хонии кӧстеенҷе хада-пірге тоғынар оңдайларны паалааннар. Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министрі Сергей Труфанов «СибТрейд» компанияның тоғызынаң таныстырған. Кемеров облазындағы компания республиказар «Донгфенг» техниказын читірче, ол санда «Джи Пауэр» тракторларны. Компания ідӧк тракторларны тыхтаҷаң паза чығҷаң сервис кінін тӧстирінҷе проектті чуртасха кирерге пӧгінче.
Вьетнам паза Хыдат телевидение паза газеталарының кӱзі улуғ. Олар пос хазналары синінде тарадылчалар, интернетче, тізең, оларны тиксі тилекей кӧрче паза хығырча. Кӧзідімге, Вьетнамның «Нянзан» («Чон») газетазының тиражы 180 муң саналча. 1951 чылда тӧстелген газета, амғы оңдайларға килістіре тиліп, ідӧк позының радиозын паза телевидениезін тӧстеп алған. Хыдаттағы «Феникс» компаниянаң тузаланчатхан кізілер саны, тізең, тиксі тилекейде 700 миллионға тиңнелчеттір.
Автор :
Наталья СЮПТЕРЕКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде