АРЫҒ-ТАЙҒАНЫ ХАЙРАЛЛИРҒА!
19.04.2023
Хабарлар
Олег МАТВИЕНКО – Хакасияның ағас хонии министрі
Азых чоохтазығ. Хакасияның ағаc хонии министрі Олег Матвиенконаң республика ӱлгӱзінің наа хазна органының тоғызынаңар паза пӧгіннерінеңер чоохтасчабыс
– Олег Сергеевич, ноға наа хазна органын тӧстирге киректелген? Ағас хонии министерствозы ниме ӱчӱн нандырча?
– Пӱӱл азығ айында алызығлар кирілген: Хакасияның чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозынаң ағас хонии кӧcтее алынҷа министерстваа пӧлілген. Ағаа Россияның арығ кодексінҷе федеральнай полномочиелер пирілген. Ол арығның пірге хазна реестрін апарары, арығ-тайғаны хайраллиры, арачылиры, нааҷылиры паза тузаланары. Піc, республиканың чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозында департамент полып, пу сурығларнаң айғасхабызох. Амды ол тоғысты алынҷа министерство полып узарадарбыс.
– Республиканың ағас хонии хайдағдыр?
– Хакасияда ӱс миллион 653 муң гектар чир алай тиксі чирнің 60 проценті арығ чыындызына саналча, ол муниципальнай пӱдістернің паза пасха кӧстегліг чирлерінең кӧп.
Устағ тоғызы министерство аппарадынаң апарылча. Андар арығнаң тузаланары, арығның пірге хазна реестрі, арығны хайраллиры паза арачылиры, аны нааҷылирының, сыныхтағ паза хатығлас пӧліктері кірче. Аннаң пасха піcтің орыннарда ағас хоныхтары пар. Прай 13 пӧлік саналча. Полғанында ла участковайлар пар, прай 45 кізі. Аппаратта 40 кізі іcтенче, тиксі аймахтарда 200 азыра тоғынҷы саналча. Олар прайзы хазнаның арығ инспекторлары полчалар.
Хазна чахығларын автоном учреждениелері толдырчалар. Республикада андағ пис учреждение тӧстелген. Олар арығ-тайғаны хайраллирынҷа, арачылирынҷа, нааҷылирынҷа тоғыстар ӱчӱн нандырчалар: арығда ӧрт сығардырбазын хайығда тутчалар, ӧрттең тоғыр тимнегліг тоғыс апарчалар, арығларны ӧрттең кӱрезерге тимнепчелер, ол санда аншлагтар турғысчалар, минераллығ чолларны нааҷылапчалар. Ӧрт сығардырбас ӱчӱн, арығны аймах ағастардаң арығлапчалар паза пасха тоғыстарны толдырчалар.
Автоном учреждениелері пос кӱзінең питомниктерні тутчалар. Хакасияда прай тоғыс ағас питомнигі саналча. Анда арығларны нааҷылир пӧгіннең хорбылар ӧскірілче.
– Ағас хоныхтарының паза автоном учреждениелерінің тоғызы нименең пасхалалча?
– Ағас хоныхтары ӧӧнінде сыныхтағнаң айғасчалар: ағаснаң тузаланчатханнарны паза автоном учреждениелерін хайығда тутчалар. Оларның полған на кӱнге сыныхтағ чоллары чарадыл парған. Автоном учреждениелері хазна чахығларын толдырчалар.
Хакасияда арығ участоктарынаң ӱр тусха тузаланарға 450 – 470 аренда чӧптезіглері иділ парған. Оларның аразында тӧреміл тузаланчатханнар пар: хазна учреждениелері, бюджет учреждениелері, ООПТ (чир-чайаан хайраллалчатхан алынҷа орыннар) устағ-пастаа. Арығнаң тикке тузаланчатханнар пар: ол аар тутчатханнарға, от саапчатханнарға 2,5 гектарға теере аал хонии кӧстегліг участоктар. Аннаң пасха, садығ чӧптезиинҷе арығ чирлері тузаланысха пирілче. Піс кічіг паза ортын пос кирее аразында ағас пилетирге аукционнар иртірчебіс. Чуртағҷыларның пос кирексініcтеріне ағасты пилетир оңдай пар. Пу улуғ тоғыс: чылда тӧрт муңҷа чӧптезіг иділче. Чуртағҷыларға истіг полар ӱчӱн, чӧптезіглернең ағас хоныхтары айғасча. Арығдағы ӧрттерні ӱзіреріне прай тоғынҷылар тартылчалар.
– Олег Сергеевич, республикада чылда хай син ағас узурылча? Арығларны нааҷылиры хайди парча?
– Хакасияда узурарға чарадылчатхан ағас сині 2,5 миллион куб метрге тиңнелче, че чылда 350 муңҷа куб метр ле пилетелче, ол, тізең, кӧрілген синнің 10 – 15 проценті ле. Ағас ӧсче, ӱр тур салза, аны хурт-хоос чіп сыхча. Анаң ол іріктеп сыхча, иңзерілче. Аннаңар тузы чит парған ағасты узурарға киректелче. Оларны сығарарынҷа сидіксініcтер парох: арығлар тағларда, чол чох чирлерде орныхчалар. Аннаңар тоғыстарны прай чирде толдырар оңдай чоғыл.
Пилетелчеткен 350 муң куб метрiнің ӱзінҷі чардығы чуртағҷыларның кирексіністеріне парча: одыңа, пӱдіріг паза тыхтағ тоғыстарына; ӱзінҷі чардығы – ағас пилетепчеткеннерге, халғаны – автоном учреждениелерінің хазна чахығларының кирексіністеріне.
Ирткен чылларда республикада узурылған паза чох иділген ағас орнына наа ағастар 100 проценттең дее кӧп одыртылған. Пу кӧзідігні мыннаң мындар толдырарға пӧгінчебіс.
Кӧп сурығ арығнаң тузаланчатханнарнаң палғалыстығ: геологтарнаң, энергетиктернең паза чир ис-пайын аныпчатханнарнаң. Пу пірігістер Россияның арығ кодексіне тудынчалар. Олар карьерлері, чарытхы читірчеткен линиялары орыннарында узурылған ағас орнына ол синӧк чирде ағасты пасха чирде одыртчалар. Кӧзідімге, пірігіc чарытхы читірҷең линияны тартар ӱчӱн ағасты 100 гектар чирде узурған, ағаа ол синӧк чирде ағасты пасха орында одырт саларға киректелче. Пӱӱл ӱртӱн айынаң пасти законға кирілген алызығлар кӱзіне кірче: ағастарны одыртхан соонаң ӱс чыл аны ӧскірерінең айғазарлар.
Аннаң пасха, республикада хорбыларны одыртарынҷа экология чӧрімнері сыбыра иртче: «Чиңіс арии», «Хумартхы сады» паза пасхазы. Чуртағҷылар, халыхчылар, олғаннар анда ӧткін араласчалар. Че пу чӧрімнерҷе одыртылған ағастар кӧрілген синнерге кирілбинчелер.
– Ағас хонииның сидік сурығларының пірсі – ағастарны санға алғаны. Пу сурығ пӧгілче бе?
– Хакасиядағы арығ чыындызының 90 процентінде ағастар 20 чыл мының алнында санға алылғаннар, ол искіріг пӱӱнгі кӱнге иргілен парған. Хайда-да арығ кӧйген, ӧс парған, аның оңдайлары алыс парған. Алында аны узурарға чарабас полған полза, амды узурарға киректелче. Арығ чыындызының 10 процентінде ле искіріг пӱӱнгі кӱнге килісче.
Федеральнай план хоостыра ағастарны санға алары инвестиция проекттерінҷе толдырылча. Ол тоғысты арығда участокты арендаа алған идінҷектер паза предприятиелер иртірерге тимде. Хакасияда андағ участок Таштыптағы ағас хониинда пар, арығ участогын арендаа алған идінҷек ағастарны санға турғызар. Олох ағас хониинда арығның 45 гектарында ағасты санға турғызарға планға киріл парған. Тоғыстар пу паза килчеткен чылда толдырылар.
Чуртағҷыларның кирексіністеріне пирілчеткен лесосекада искіріг ӧӧнінде иргі полча. Аннаңар сурыныс пічіктері кірген хоостыра лесосеканы чуртағҷаа тузаланысха пирер алнында, андағы ағастар санға алылча. Тиксі искіріг тимнелген соонаң ол хазнаның пірге реестріне кирілче, анаң на чуртағҷынаң чӧптезіг иділче. Аннаңар лесосека ӱр пирілчеткеніне удаа хоптар кірче.
– 2019 чылдаң пасти Хакасия «Экология» нацпроекттің «Арығларны хайраллиры» федеральнай проектінде араласча. Пістің арығларны хайраллирына пу проект хайдағ туза ағылча?
– «Экология» нацпроекттің «Арығларны хайраллиры» федеральный проекті ағас хонии учреждениелерінің кӱзін паза оңдайларын пиктирге полысча. Наа техника паза тиріг – тракторлар, вездеходтар, таарлағ паза пассажир автомобильлері, бензопилалар, квадрокоптерлер, ӧрт ӱзірҷең паза пасха тиріглер – арығдағы ӧрттерні ӱзірерге, хадағ апарарға паза арығларны нааҷылирға киректелчелер. 2019 чылдаң пасти республика федеральнай проектче 594 миллион салковай алған. Салтарында ӧнетін техника пілдірте нааҷылал парған, кӧзідiмге, ӧрт ӱзірҷең техниканың 91 проценті нааҷылалған. Пу чылларға ла 150 аймах техника алылған. Ирткен чылда кӧрілген кӧзідігні аза халғабыс, салтарында тиріглернің 72 проценті нааҷылал парған. Тӧрт чыл аразына республика арығда ӧрт ӱзірҷең паза ағас хонииның 214 тириин алған.
Садығларда ӱзӱрлелген ахчаа піc хоза тиріг алчабыс. Іди полған на ағас хониинда квадрокоптер пар. Ол ӧрттерні ӱзірчетсе, чил хайдағ саринаң ӱбӱрчеткенін, хайдағ саринда хоза кізілер алай техника киректелчеткенін паалирға чахсы полысча.
Тиксі алза, «Арығларны хайраллиры» федеральнай проект – Хакасияның арығларын хайраллирына тӱзімніг хозым. Нацпроект узарадылғанына ӧрінчебіс.
– Пу чылға хайдағ пӧгіннер?
– Арығда ӧрт ӱзiрҷең техниканы 94 процентке теере нааҷылабызарға пӧгінчебіс. Хоза 8 техника алылар.
– Техника нааҷылалчатханда, ӧрттердең тоғыр тоғыстар чахсыланча ба, ӧрт табырах ӱзірілче бе?
– Я, хызырылча. Мының алнында ӧрттердең тоғыр тоғыстар даа, ӧрт ӱзірері дее ӱр арах иртчең. Сайбал парған техниканы нааҷылирына кӧп тус парыбысчаң.
– Ӧртке хабылған арығлар хызырылча ба?
– Кӱннер пасхалалчатханнаңар, 2022 чылны алындағы чылнаң тиңнестірерге чарабас. Ирткен чыл арығларда 120 ӧрт сығысхан, отха 17,5 муң гектар хабылған. 2021 чылда сағыбаан саай режимі тӧреміл киріл турған: олар суғлар кӧдірілчеткенінең, наңмырларнаң палғалыстығ полғаннар, аннаңар арығларда ӧрт сығар тус амыр ирткен. Прай 11 ле ӧрт сығысхан.
2022 паза 2020 чылларда кӱннер тӧӧй арах полған: наңмыр асхынах чаған, кӱстіг чиллер полған, чылығ турған. Че 2020 чылда 46 ла ӧрт сыххан, 20 муң азыра гектар отха хабылған. Салтарында, ӧрттер саны хозылған даа полза, отха хабылған арығ чирлері хызырылған. Ол пір ӧрт тараан чир пілдірте хызырылғаннаңар, ӧрт табырах ӱзірілгеннеңер чоохтапча.
Піс отха хабылған арығ чирлерін хызырарға кӱстенчебіс, че ӧӧнінде ол кӱннең паза кізілернең палғалыстығ. Чахсы поларҷых, пір дее ӧрт сыхпаза.
Ирткен чылда пастағы ӧрт сілкер айының 6-ҷы кӱнінде сыххан полза, пӱӱл – кӧрік айының 29-ҷы кӱнінде. Чайғы тоозылчатса, кӱскӱзін ӧрттер тигір чалынаан сылтаанда сығысчатса, часхы ӧрттернің ӧӧн сылтаа – кізінің отнаң салбыр тудынғаны, очыхтарны хайығ чох артысханы, аал хонии чирлерін ӧртеені.
– Пыролығ кізілерні таап, нандырыға тартарға килісче бе?
– Ирткен чылда нинҷе-де ӧртті сығарған кізілер табылған. Ол уголовнай киректер істезілче, чардығы – чарғыда. Хомзынысха, ӧӧнінде пыролығларны ілезіне сығарарға киліспинче.
– Пу сурығ орыннаң тибіребинче бе?
– 2021 чылдағы ӧрттерҷе пыролығ пір кізі дее ілезіне сығарылбаан. Ирткен чылда ӧрт чазыдаң арыға кірген полза, МЧС органнары, сыныхтағлар иртіріп, участок ээзін таап турғаннар. Арығларда кізі полған орыннарда киречілег ниме-ноозы табыл турған, ол санда пічіктер. Пыролығ кізілер арығдох туттырып алҷаңнар.
– Олег Сергеевич, Хакасия чуртағҷыларының ідӧк чурт пӱдірінерге 100 куб метр ағас пилетир правозы пар. Пӱӱнгі кӱнде ол оңдайнаң чуртағҷылар хайди тузаланчалар? Сыныхтағ апарылча ба?
– Россияның арығ кодексінҷе чуртағҷыларның пос кирексіністеріне ағас пилетирге праволары пар. Пу законны чуртасха кирер пӧгіннең, республикада ол ағасты алар изеріcтеңер алынҷа закон алылған. Чуртағҷының ағасты пос кӱзінең сығарар оңдай пар полза, ол ағас хониинзар айланча, хайда ағаа лесосеканы пӧл пирчелер. Чӧптезіг иділген соонаң ағаа ағасты сығарарға чарадылча. Пос кӱзі, техниказы чох полза, ағаа ағас пилетирінең айғасчатхан идінҷекнең алай пірігіcнең ағасты сығарардаңар чӧптезерге чарир. Че ол ағастың чардығын пирібіскен ӱчӱн кізі позы нандырча. Закон хоостыра іди идерге чарабас!
Ағастың кӧрілген кӧcтеге тузаланылчатханы 2019 чылдаң сығара сыныхталча. Удаа кізі правозынаң тузаланар ӱчӱн, ағас пилетирінең айғасчатханнарзар айланча. Оларға позының правозын пиріп, позы пирілчеткен ағастың 10 процентін тимде ағаснаң ал турча. 100 куб метрні «ӱс ахчаа» сатхан киректер дее сығысча. Піреезі, тізең, таныбас кізінең чӧптес салып, пір дее ағас кӧрбин халчаттыр. Ол кізілерні ілезіне сығарар ӱчӱн чуртағҷаа право хайраллаҷаң органнарзар айланарға полысчабыс. Олар ағасты кӧрілген кӧcтеге тузаланминчатхан ӱчӱн нандырыға тартылчатханнарын оңарбинчалар. Амды андағ киректерні чаратпинчабыс. Идінҷектерге постарына, участокты арендаа алып, ағас пилетир оңдай пирчебіс. Азых аукционнар иртче, анда аралазып, законға тудынып, ағас пилетезіннер.
– Министерствоның чир ис-пайын аныпчатханнарның законға тудынчатханын паза ибіркі чир-чайаанға ӱрег ағылбинчатханын сыныхтаҷаң оңдайы пар ба?
– Пӱӱнгі кӱнде сыныхтағ-хатығластарны иртірерге чарабас, че чӧптезіглерні толдырчатханнарын чылда ікі хати сыныхтапчабыс. 2022 чылда чир ис-пайын істесчеткен паза аныпчатхан 14 пірігіске законны сайбирға чарадылбинчатханнаңар 23 сизіндіріг читірілген. Ікі пірігіске ағастарны чарадығ чох узурған ӱчӱн пічіктер тимнелген паза право хайраллаҷаң органнарзар пирілген. Полған на пірігіc хайығда тудылча, ол санда узурған ағас орнына ағас одыртчатханнары сыныхталча. Іди ӱc пірігіс ағас одыртарын тузында толдырбааннаңар, оларны пу тоғыстарны хайди даа толдырарға кӱстир ӱчӱн, пічіктер ідӧк чарғаа пиріл парғаннар.
Чир законын, суғларны хайраллирынҷа законны сайбабинчатханнарын Росприроднадзор хайығда тутча.
– Олег Сергеевич, азых чоохтазығ ӱчӱн алғыс ползын.
Автор :
Чоохтасхан Наталья СЮПТЕРЕКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде