МВД ДИВИЗИЯЗЫ – ОЛАҢАЙ ДИВИЗИЯ НИМЕС
22.02.2023
Хабарлар
Чааҷы службазынаңар. Миннең чоохтасхан оолны пір дее алып тібессің. Пістің хакастарға аның сыны чӧпче ле. Ады-солазы – Владимир Дмитриевич Байгажаков. Халғанҷы тустарда Хакасияның муниципальнай банкының Асхыстағы пӧлиинің устағҷызы полған. Ол армияда служба хайди ирткеннеңер чоохтап пирген
ПАСТАҒЫ ХАНТИГІРҶIНІ ХАЛҒАНҶЫ ЧОЛҒА ӰДЕСКЕНІ
Мин службаны Ф.Э.Дзержинскийнің адынаң дивизияда ирткем. Ол МВД-ға кірче, аннаңар піс аймах-пасха хадағ службаларын апарғабыс, КПСС ЦК-зының тураларын хадарҷаңмыс. Демонстрациялар иртчетсе, анда хорылыстар полыбыспазын тіп кӧрҷеңмiс. Пасха хан чирінең килген делегацияларны удурлапчатхан аарластығ карауллар пістің дивизиядаң турғызылҷаңнар.
1968 чылда март айда газета, телевидение, радио пастыра чобалыстығ хабар искірілген: пістің пастағы хантигірҷібіс Ю.А.Гагарин, саайға кіріп, ӱреп парған. Март айның тӱгенҷiзінзер пісті ЦДСА-зар (Совет Армиязының Ӧӧн туразынзар) ағыл килгеннер. Iкi хадыллығ тура. Тура алнында сиден. Пiсті, чааҷыларны, тура ізиине теере ікі сарыхти изере турғызыбысханнар, тіріг коридор пол парған. Хантигірҷіні ӱдезерге килген чон аныңҷа ирткен. Килген чонны 10 час иртеннең 4 час иирге теере позытханнар. Кізі ӱзілбинче, аннаңар ӱдесчең тусты 6 часха теере узарадыбысханнар.
Он ікі час тустарында пісті, караулдаң суурып, пуох тураның подвалынзар апарғаннар. Анда пістіңӧк повар пістi азыраан. Iдіс-хамыс, айах, самнах, чірче – прай позыбысти. Ипти азыранып алғабыс.
– Кем Юрий Алексеевич Гагаринні ӱдезерге сағынча, тураның ікінҷі хадылынзар паралар, – тидір командир.
Ікінҷі хадылында кино кӧрҷең зал полған. Одырчыхтарны прай пір орынға чылдырыбыстырлар. Зал ортызында улуғ стол. Анда ікi iдіс турча. Ю.А.Гагарин паза В.С.Серегин пазыл партыр. Юрий Алексеевичтің ипчізi паза ікі хызыҷаа одырчатхан. Сӧӧктер хыринда траур хадаа. Чааҷыларнаң хада политбюро кізілері паза ӱлгӱдегілер турған.
Устав хоостыра піс ӱлгӱдегілерні сырайға танирға, хырибысча иртчетселер, «честь» пирерге кирек полғабыс. Піс урна хыринда иртчеткенiбiсте, аарластығ караулда Леонид Брежнев паза Валентина Терешкова турчатханнар. Мин нимее чапсаам? Брежнев сомнарда олаңай ирен чіли кӧрінҷең, мында, тізең, туустығ, чоон кӧкciліг паза илееде улуғ харыннығ ирен. Ам даа чапсыпчам аны сомға суурған сомҷыларның узына, ол пір дее илбек харыннығ кӧрінмеҷең нооза.
Пір кӱнінде пісті Хызыл площадьсар ағылғаннар.
Юрий Гагариннің паза Владимир Серегиннің тарыптығ урналарын бронетранспортёр Хызыл площадьсар ағылған. Митинг пасталыбысхан. Хазна устағ-пастаа паза хантигірҷiнің туғаннары, нанҷылары чоохтанғаннар. Митинг тоозылғанда, пастыхтар, трибунадаң тӱзіп, Кремль ханазынзар парғаннар. Ханазар читкеннерінде, траур кӧӧ ойнап пастаан. Соонаң тиріглер пір тиңе атханнар.
Залп соонаң ханада ӧнетін тимнеен ойымзар урналарны суғыбысханнар. Хайдаң-да тас салҷаң ус килген. Урналығ ойымны кірпистернең ипти чабысхан, андар тігі оолларның аттары пазылған паза таттабас тимір чарды хазалған.
ЧЕХОСЛОВАКИЯДАҒЫ ХОРЫЛЫСТАР
1968 чылның август айы. Полигонда мылтыхтаң таңмалар атчабыс. Аймах-пасха ӱгредіг оңдайларын толдырчабыс, iди таңма атчатхан арада динамиктердең чахығ истілче:
– Атыстарны тохтадарға! Прайзына ӧӧн плацта турарға!
Піс сах андох таңма атчатхан орыннаң полигонның ӧӧн плацынзар чӱгӱргебіс. Строй алнында піске атыстар тоозылғаннаңар паза прайзына казармаларзар парарға чарлабысханнар. Частьсар читкенде, піске чахығ кірген:
– Чехословакияда контрреволюция иртче, піске тимде поларға кирек! Хоза чахығ – погоннарны паза петлицаларны алыстырыбызарға.
Пістің дивизия МВД-ға кірген, че Сталин тузында МГБ-ға (Хазнаның хорғыс чох полары министерствозына) кірген. Анаң піске МГБ-ның погон-петлицаларын ал килгеннер.
Ноға погоннар алыстырғаннар? Пісті Чехословакиязар тастирға тимненгеннер. Че пасха хазнада МВД чааҷыларына итчең ниме чоғыл. Ол хазна істінде айғасчатхан чааҷылар. МГБ, тізең, саңай пасха. Іди МГБ погоннарынаң пір неделяҷа чӧргебіс. Ол арада прай ниме амырап парған, пістің часть пір дее чирзер парбаан. Погоннарны нандыра алыстырыбысхабыс.
ХЫДАТТАР ДАМАНСКАЙ ОЛТЫРЫХТЫ ПЫЛАСХАНДА
Пір чыл даа иртпеен, 1969 чылның март айында СМИ-лар Ыраххы Востокта Уссури суғда хыдаттар Даманскай олтырыхты пыласчалар тіп искiргеннер. Пісті Москвазар апарчалар. Хыдат хазназының илҷілер туразынзар читіргеннер. Тӧрт хадыллығ тура. Ноо ниме сизінгем? Ол тура Ынархас орамазында турған.
Хорылыстар пасталарынаң хыдат илҷілер туразының хыринда чон чыылызып пастаан. Митингтер иртіргеннер. Сайбағлар полбазын тіп пісті пеер ағыл килгеннер. Машиналардаң тӱзіре сегіріп, сах андох изере турчабыс.
Пеер килер алнында, пісті армиядағы кип-азах орнына милиция киптеріне тонандырыбысханнар. Шинель, пӧрік паза гимнастерка iдӧк халған. Тасхар соохтаңар, шинельнi суурбинчабыс.
Піске тура алнында изере турыбызарға, митинг араласчыларын туразар позытпасха чахығ пиргеннер. Кӧрерге, сайбағлар идіп пастазалар, ол киректі сах андох тохтадарға! Ол чон аразында чииттер кӧп полған.
ПАРАДХА ТИМНЕНІС
Пу кирек Пастағы май парады алнында полған. Пісті, нинҷе-де солдатты, иргі аэродром орнынзар ағыл килгеннер. Ол прай асфальтнаң, бетоннаң чабылған. Техниканы парадха тимнирге килістiре орын. Оларға парҷаң чоллар сиил партыр. Танктар паза даа пасха чаа техниказының тінін тутчатхан ооллар мында ипти чӧрерге ӱгрен турғаннар.
Пеер читкендӧк, піске чаа автоинспекциязының (ВАИ) кип-азаан кизіртібіскеннер: тууп куртка, ыстан, ах сырлығ портупеялығ хур. Тимір пӧрік (каска) ағох сырнаң сырлалых. Анда ВАИ пазылых. Аэродром ибіре хазалҷых эмек тартылых. Пір орында ізік, піс анда тур парчабыс.
– Пӱӱн пір дее машина иртірбеңер, арачыланыс министрін не позыдарзар! – парад таңдади командирібіс тидір.
Пір машина даа иртірбинчебіс. Олар ӧӧнінде генералларны тарт чӧрчеткен машиналар. Олар киректі пілчелер, машиналарынаң сығып, плацсар чазағ парыбысчалар. Мына пір машина килир. Честь пиріп, табыс-тубыс чох иртірчем. Анда министр одырчатханын кӧр халғам.
«САДЫҒҶЫЛАР» ПОЛҒАНЫ
Пістің Диденко фамилиялығ офицер уғаа чігленҷік кізі полған. Пірсінде мин хадағ постында ағаа тутыр салғам. Ротаҷа дежурнай полғам. Хараа. Кӱнӧрткі хадағҷы тумбочка хыринда турча, мин ағаа тіпчем:
– Пірее офицер килчетсе, мағаа сағба идiбiс. Мин бытовкада поларбын.
Сабыхсып парыбыстырбын, паза иссем, кізі тапсапча. Хараам азыбысхам, капитан Диденко тур тастабыстыр.
–Узупчазың! – харлапча. – Кӱнӧрткі хадағҷы узубохча. Пірее хасхы, киліп, прай ротаны хырыбызар!
Піске чоохтаҷаңнар, іди Ортын Азияда Гражданскай чаа тузында басмачтар хараазын подразделениелерні прай хырыбысчаңнар. Кӧңнім саңай тӱc парды. Командир, тізең, перін парча.
– Амды син кӱн алыстыра дежурнай поларзың, – тидір ол.
– Сах андағ! – нандырчам. Позым сағынчам, кӱн алыстыра хадағда турарға сидiк.
Ӱр дее полбаан, штабтың дежурнай частьынаң сығдыратчалар. Трубка кӧдірдім. Частьтың дежурнай подполковнигі ады-солазын адапча, чахығ килген тидір:
– Таңда азия омалығ оолларны 10 час иртен штабсар ызарға чахығ.
Мин журналда пас салдым. Иртен дежурство алысча, рота командирінзер пардыбыс. Суткада ниме полғанын командирге чоохтапчам. Ол истіп алған, дежурство алған оолны ызыбысхан.
– Син, – тидір, – хакассың нооза. Ортын азиядағыларға килізерзің. 10 часха штабта пол.
– Мин, – талазарға харасчам, – ам на дежурстводаңмын, тынанып аларға.
– Хайдаң мында тынанарға?! 10 часта штабта пол! – хазырланча командир, че дежурствода узубысханымнаңар пір дее чоохтанмаан.
Дежурство соонаң 10 часха штабсар килдім. Штаб алнында мин осхас илігҷе хара пастығ ооллар пазыс чӧрчелер. Дежурнайзар киліп, пічікке пастыр салдым. Ӱр дее полбаан, піссер командирлер килділер. Оларның аразында пір штатскай киптіг табан полған. Пісті изере турғызыбыстылар. Командирлер оолларнаң ниме-де чоохтасчалар, хайзын стройдаң сығарчалар. Теес мағаа читкен, миннең пайаағы штатскай киптіг оол чоохтасхан.
– Тӧреен тіліңнi пілчезің ме? – сурған ол.
– Пілчем, – нандырғам.
Стройдаң сығарыбысты. Халғаннарын нандыра подразделениезер ызыбыстылар. Пісті, тізең, штабсар кир парыбысханнар. Анда піске удур штатскай киптіг оол чоохтапча:
– Совет армиязы, пістің чонны чаа тузында арачылап, чааласчаң, піс, тізең, ыырҷы хараана кӧрінмин, чааны сыбыра апарчабыс. Піске сірердең улуғ нимес полызығ кирек, харахха кӧріндіре полызығ. Чазыт киректерні сiрерге пілерге кирек чоғыл. Кем позына ізенминче алай туртухча – тутпинчам.
Iди піс нинҷе-де оол халғабыс. Пайаағы оол кибін суурыбысхан, ол КГБ офицері полтыр. Пiске чаҷын пирділер, анда машинканаң пас салтырлар: «Хайда полғам, ноо-ниме иткем, ниме чоохтааннар – испеем-кӧрбеем». Піске хол ла салыбызары халған.
– Ниме-нооларың алып, хатап пеер айланыңар, – подразделениезер ызыбыстылар.
Хатап штабсар айланғаныбыста, пісті старшинаның холына пирібіскеннер.
Складтарзар апарғаннар, тӧзек-частых, хайдағ-да хаптар пиргеннер. Тӱрчедең «Грузотакси» газик чиде салған, прай нимені андар таарлабыстыбыс, позыбыс андарох одырыбысхабыс. Сизінзем, городсар апарчалар. Пір тура хыринда турыбыстыбыс. Старшина чоохтапча, ол-да квартиразар ниме-нооларың тазыңар. Позы подъездсер кiре халды. Піс соонҷа тудынҷахтарыбыс тудына парчабыс, хайдағ-да квартирада пол пардыбыс.
– Мына кип-азах, кизіңер, – старшина піске чахыпча. Ортын азиядағылар киптерін піске пирче. Мин ол кип-азахты матап кӧрглепчем, пір дее кӧрбеем нооза. Тонаныбыстыбыс, саңай ортын азиядағыларға тӧӧй пол пардым.
Пазох газикке одырчабыс, город аразынҷа ойлат парирбыс. Машина тохтапча, кӧрзебіс, хайдағ-да тадар ибге тӧӧй улуғ тура турча. Рынок полтыр. Iстінзер кір парғанда, тадар ибге уламох тӧӧй пілдірген. Хайдағ-да уғаа чахсы чыстар сабылчатхан. Ол аймах-пасха фрукттар iди чыстантыр. Пеер килер алнында піске чоохтааннар: «Сірер, ооллар, садығҷызар. Ноо даа ниме полза, пір нимее хайбаңар, пір ниме итпеңер. Кирек полза, піс сірерге ноо ниме идерге чоохтирбыс».
Хандыра чуртас пасталыбысхан! Кӱн тооза садығ итчезің. Ӧӧні, тізең, чиис. Пастағы тустарда чиисті старшина тимнеен. Пір-ікі кӱн пазынаң пістің пір оолғыбыс старшиназар айланған:
– Старшина арғыс, сірер мағаа ахча пиріңер, мин чиис тимнирге ниме-нооны рыноктаң алып, позымох тимнирбін.
Пістің арғызыбыс садығ тузындох чиис тимнирге чіҷең нимелер алып алған. Анаң, чиис тимнеп, стол салыбысхан. Хайдағ ус табан полған, хайдағ татхыннығ чиис тимнеен.
Пірее ӱс неделяҷа «садығнаң» айғасхабыс. Ӧӧн тоғысты пайаағы «штатскай» КГБ полковнигі иткен полбас па? Хайдағ даа чазыт операция полған полза, хай пірее чоохтар піске читкеннер. Узбекистанда «хлопок кирегі» полбады ба? Ол соонаң полған. Пастағы киректерде, тізең, пiс араласхан поларбыс. Хлопок чыырында уғаа улуғ саннар хоза пасчаңнар осхас. Хай пірее табаннар анда ахча итчең одырлар. Тутыр салып, харибге дее одырт салзалар, «свободада» ахча халҷаң. Ана ол тик ахчадаңар оғыр-сайбағҷылар устағҷылары – «воры в законе», чізе, ахча оғырында тутырған табаннарны харибде алай андар одыртар алнында хахтаҷаң полтырлар. Оғырлаан ахчаны «легальнай» идібізерге, тізең, садығ пастыра позыдыбызарға киректелтір. Ана анда пістің «штатскай» киптіг ооллар пір саңай ікі оғырны тудып алғаннар.
Автор :
Пазып алған Михаил ИДИМЕШЕВ (Узарааны полар)
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде