ӦӦНІ – ПОС ТIЛIНЕ ХЫНАРЫ
22.02.2023
Хабарлар
Полған на чонның пасхазынина тӧӧй нимес культуразы, тархыны, кибiрлерi паза чуртас оңдайлары пар. Алынҷа тiлнi таныхтирға кирек. Тиктең нимес аны чонның худы тiп адапчалар
Тӧреен тiллернiң чоннар аразындағы кӱнiн 21 февральда таныхтирдаңар чарадығ 1999 чылда ЮНЕСКО-ның конференциязында алылған. Аның ӧӧн пӧгiнi – чiтчеткен тiллернi хайраллиры. Амғы туста, пу организацияның таниинаң, Россияда 136 тiл чiт парарына хорғыс пар. Хомзынысха, хакас тiлi оларның санында.
Итсе, халғанҷы туста тӧреен тiлiбiстi хайраллирына хайығ чахсы айландырылча. Ӱлгӱлер паза халых пiрiгiстерi пу кӧстегҷе тоғысты айнытчалар. Ученайлар iдӧк, диссертацияларын арачылап, аймах пособиелер сығарып, улуғ хозым итчелер. Тiл iстезiгҷiлерi, конференцияларда чыылызып, тiлнiң иң ағырсымнығ сурығларын iлезiне сығарып, оларға хайығ айландырарға кӱстенчелер.
Эльвира Султрекова тиксi Россия синiнде иртiрiлчеткен паза чоннар аразындағы конференцияларда пiр ле хати араласпаан. Аның тоғыстары аймах чыындыларда чарых кӧргеннер.
Эльвира Валериевна амғы туста Н.Ф.Катановтың адынаң национальнай гимназия-интернатта хакас тiлi паза литература ӱгретчiзi полып iстенче. Iдӧк ол чиит дипломаттар клубының араласчыларына тӱрк тiлi уроктарын апарча. Аның алнында ол Хакас хазна университедiнде лаборант-iстезiгҷi полып тоғынған.
– Ноғадаңар чуртас чолыңарны хакас тiлiн iстезерiнең палғалыстырғазар?
– Хакас тiлi кiчiгдеңӧк кӧңнiме кiрҷең. Аннаңар Сойан-Алтай тюркология институдынзар ӱгренерге кiргем.
2010 чылда филология наукаларының кандидадына диссертацияны арачылаам, ол хакас тiлiнiң тиңнестiрiс пӱдiстерi темазына чарыдылған. Устағҷым саблығ ученай, филология наукаларының докторы Венедикт Григорьевич Карпов полған, наука консультанты – лингвист, тюрколог, Россияның наука академиязының член-корреспондентi, филология наукаларының докторы, профессор Анна Владимировна Дыбо. Ол тустарда наука консультанты хайди даа кирек полған. Диссертацияны пазып, Венедикт Григорьевичнең хада Москвазар парғабыс. Анна Владимировнанаң тоғын сыхханда, диссертациямны саңай пасха оңдайнаң пӱдiрерге килiскен.
– Сiрер диссертацияңарны арачылаан соонаң даа Анна Владимировнанаң хада-пiрге тоғысты узаратхазар. Хайдағ проект полған ол?
– Пiс Анна Владимировнанаң хада ӱр тоғын парирбыс. Ол пастағы экспедициянаң Асхыс аймааның Казанов аалынзар 2007 чылда килген, мин андада диссертация пасчатхам. Андағы улуғларның чоохтарын пасчаңнар.Iдӧк олар Хакасиязар 2011 чылда кил парғаннар. Ол тусха мин диссертациямны арачылабысхан полғам. Андада iстезiглiг тоғыс Таштып аймааның Чыланнығ, Пыдырах, Харағай аалларында апарылған. Мин оларға пастағы анкеталарны чығарға, орындағы чуртағҷыларнаң чоох алызарға полысхам.
Москвадағы ученайлар – Анна Владимировна Дыбо, Россияның наука академиязының улуғ наука тоғынҷылары Александра Валерьевна Шеймович, Вера Сергеевна Мальцева паза пасха даа iстезігҷiлер, ас саннығ тӱрк чоннар тiллерiнiң электроннай корпустарын тимнепчелер. Оларның таниинаң, аймах экспедицияларда Сибирьдегi тӱрк чоннарының фольклорынаңар материаллар, экспедицияларға чӧрген ученайларның тоғыстары илееде чыыл парған. Пу проект, тiзең, оларны пiр чирге чыып, компьютерге кирер пӧгiннең тӧстелген. Сайтта сығарылған материалларнаң полған на кiзее тузаланарға чарир.
Мындағ оңдайнаң хакас тiлiнiң электроннай корпузы тимнелген. Андар экспедициялар тузында чыылған прай материаллар кирiлгеннер. Электроннай корпуста сӧстернiң фонетика, морфология саринаң ӱзӱрiглерi, тiлбестеглерi пар. Ӧнетiн программа сӧстернiң хозымнарын прай чарча. Iдӧк анда хакас тiлiнең пазылған, орыс тiлiне тiлбестелген произведениелер пар.
Паза хакас тілі диалекттерінің корпузы тимнелген, ол хакас тiлiнiң электроннай корпузының чардығы полча. Пу проектнең Вера Сергеевна Мальцева устапча. Олар аймах гранттар ахчазына тимнелгеннер. Пеер материаллар хозар тоғыс тохтадылбаан, амғы туста даа апарылча.
Паза пiр проект пар, мин анда iдӧк араласхам. Ол «Россияның диалекттер атлазы» адалча. Аны хоостыра Россиядағы тӱрк тiллерiнiң картазы тӧстелче, амғы туста Сибирьдегi тӱрк тiллерiнiң атлазы тимнелче. Iстезiгҷiлер Хакасияда 2015-2021 чылларда тоғынғаннар, ирткен чылда даа Вера Сергеевна, чалғызан килiп, конференцияда араласхан паза материаллар чығарға чӧрген.
Амғы туста олар Алтай Республикада тоғынчалар, мындағ оңдайнаң карта алғыдылып одырча.
– Эльвира Валериевна, Сiрер, хакас тiлiнең пасха, тӱрк тiлiн матлама пiлчезер. Аны хаҷан паза хайди ӱгренгезер?
– Минiң Турцияда чуртапчатхан ӧӧрем пар, Гӱльсӱм Килли Йылмаз. Ол Анкарадағы университеттiң тӱрк тiллерi паза литературазы кафедразынаң устапча. Гӱльсӱм Киллинi Хакасияда чахсы таныпчалар. Iкi муң чылларның пастағы чардығында ол республикабыста стажировка ирткен. Олох туста саблығ писатель Илья Топоевтiң хормачы чоохтарын тӱрк тiлiне тiлбестеен. Анаң Анкарада тiлбестеглерiнiң алынҷа книгазын сығарған. Амғы туста ол Турцияда студенттернi хакас тiлiне ӱгретче.
2019 чылда Анкарадағы университетте иртірілген конференцияда аралазар ӱлӱс тӱскен. Анда, диалект экспедициязының тоғызынаңар искiрiг тимнеп, хакас тiлiнең чоох тутхам, Гӱльсӱм, хыримда турып, тiлбестеп турған. Андада мин пу хазнада иртiрiлген мероприятиеде пастағызын на араласхам.
Олох чыл Анкара университедiнде тӱрк тiлiне ӱгретчеткен курстарға чӧргем. Мында чахсы пiлiстер алғам. Пу курстарға пасха-пасха хан чирiнең килген кiзiлер чӧрчелер. Итсе, ИСАТ-та ӱгренчеткенімде, пiр чыл тӱрк тiлiн апарғаннар, андар чӧргем. Соонаң филолoгия наукаларының кандидады Татьяна Николаевна Боргояковада ӱгренгем, ол тӱрк тiлiн ӱгренерге сағынчатханнарға курстар иртiрҷең.
Ӱр ниместе тюрколог, фольклорист, кибелісчі Алефтина Константиновна Майтакованың 90 чазына чарыдылған конференция ирткен. Аны тӱрк культуразының чоннар аразындағы ТЮРКСОЙ организациязы Анкарадағы университетнең хада иртiрген.
ХакНИИЯЛИ-даң кiзiлер анда араласханнарох. Амғы туста, Интернет пастыра палғалысчаң оңдайлар парда, пасха хан чирiндегi конференцияда ибдең аралазарға чарир. ТЮРКСОЙ-да чир-суғҷыбыс Тимур Давлетов тоғынча. Ол Хакасияның паза Турцияның аразындағы палғалысты тыыдары паза конференциялар иртiрерi ӱчӱн нандырығлығ полча.
Алевтина Майтаковаа чарыдылған конференция салтарларынҷа чыынды сығарылған, анда минiң тӱрк тiлiнең пазылған статьям парох.
– Паза хайдағ проекттерде аралазарға ӱлӱс тӱскен?
– Хакас тiлiн ӱгренiп пастапчатханнарға электроннай пособиелер тимнирiнҷе программада араласхам. Пастағызын позым тимнеем, соонаң чарых кӧрген iкi пособиенi Хакас книга издательствозының ӧӧн редакторы Зоя Ивановна Султрекованаң хада тимнеебiс.
Олар алынҷа дисктерде сығарылғаннар. Мында школа программазына хоза материал тимнирге пӧгiн полған. Анда нинҷе-де тема пирiлче, оларны хоостыра заданиелер толдырарға, кроссвордтар пӧгерге чарир.
– Ciрер хакас тiлiн iстесчезер, аймах экспедицияларда араласхазар, тiлiбiстеңер пасха хан чирiнде чоохтапчазар. Аның таңдағызы чоғыл тiпчеткен кiзiлернең чарасчазар ба?
– Мында кирек оой ла нимес. Андағ даа полза, палаларны пос тiлiне ӱгредерге кирек тiп сағынчам. Ӱгренҷiлернiң кӧбiзi пос тiлiн пiлбинче. Аннаңар оларнаң тоғынар наа оңдайлар табарға кирек. Гимназияда алынҷа ӧме тӧстелген, ол палаларға хынығ материаллар, аймах карточкалар тимнепче. Ол материалларҷа пизiнҷi класстарнаң тоғынып пастапчабыс. Iзенчем, мыннаң мындар тiл сурии чахсы саринзар айланар.
Таныхтирға сағынчам, гимназия директоры Марина Николаевна Сагатаева – чарых кӧңнiлiг кiзi, аны кӧре, пу даа кiзiнiң кӧңнi кӧдiрiлче, тоғынарға кӱс хозылча. Устағҷыбыс олғаннар, тоғынҷылар хакас тiлiн ӱгрензiннер тiп сағынча, прайзын пос тiлiнең чоохтазарға кӧнiктiрче. Iдӧк ол хакас школаларынаң палғалыс тударға, хада-пiрге тоғынарға кӱстенче.
– Мыннаң мындар хайдағ пӧгiннер турғысчазар?
– Амғы туста мин Анна Владимировна Дыбоның устаанынаң Алтайзар чӧрген экспедицияның материалларын пiчiкке кирерге полысчам. Андағы чонның тiлiн ӱгренерге сiренчем. Ирткен чылда Алтайзар чӧрген экспедицияа хозыл полбаам. Че, iзенчем, оларнаң хада-пiрге тоғыс аннаң андар апарылар.
Автор :
Чоохтасхан Татьяна КЫШТЫМОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде