САҒЫСХА ТӰЗІРЧЕТКЕН САННАР: ХАЙДА СЫН?
01.02.2023
Хабарлар
2020 ЧЫЛНЫҢ ЧОННЫ САНҒА АЛАРЫ САЛТАРЛАРЫНЫҢ 5-ҷі ТОМЫ РОССИЯНЫҢ ЧОННАРЫНА ПАЗА ТІЛЛЕР ПІЛЧЕТКЕНІНЕ ЧАРЫДЫЛҒАН. АНДА ТИКСІ 20 ТАБЛИЦА ПИРІЛЧЕ: ЧОННАР ПӰДІЗІ, КӦРІЛБЕЕН ЧОННАРНЫ КӦЗІТКЕНІ, ЧОННАРНЫҢ ОРЫС ТІЛІН ПІЛЧЕТКЕНІ, ТӦРЕЕН ТІЛНІ, ПАСХА ТІЛЛЕРНІ ПІЛГЕНІ ПАЗА ОЛАРНАҢ ТУЗАЛАНҒАНЫ, ИПЧІ-ИРЕННЕР САНЫ, ОЛАРНЫҢ ЧАСТАРЫ, ХОНЫХ ХОНҒАНЫ, ӰГРЕДІГ СИНІ ПАЗА ПАСХАЗЫ. ПРАЙ ОЛ ИСКІРІГ ТАБЛИЦАЛАРЫНАҢ РОССТАТТЫҢ ОФИЦИАЛЬНАЙ САЙТЫНДА (https://rosstat.gov.rғ) «СТАТИСТИКА» ЧАРДЫХТА «ЧОННЫ САНҒА АЛАРЫ ПАЗА ІСТЕЗІГЛЕР» ПӦЛІКТЕ ТАНЫЗЫП АЛАРҒА ЧАРИР.
2010 чылнаң тиңнестірзе, тиксі хазна чуртағҷыларының саны, iдӧк Хакасияның, хозылған: Россияда 2010 чылда 142 миллион 856 муң 536 чуртағҷы саналған, 2021 чылда – 147 миллион 182 муң 123 чуртағҷы алай 1,45 % ӧзіс, че, таныхтирға кирек, 2014 чылда Россиязар Крым Республика паза Севастополь город хозылғаннар, олох чылда чонны алынҷа санға алғаны хоостыра анда 2 миллион 293 муң 693 чуртағҷы чуртаан, 2021 чылда – 2 миллион 482 муң 450 кізі; Хакасияда 2010 чылда 532 муң 403 кізі саналған, 2021 чылда – 534 муң 795 кізі алай 0,45 % ӧзіс.
Че чоннар санынҷа салтарлар искірілгенде, олар чуртағҷыларны, уламох пістің хакастарыбысты, таңнатхан тиирге чарир.
2002 чылда: Россияда – 75 муң 622 хакас, Хакасияда – 65 муң 421 хакас.
2010 чылда: Россияда – 72 муң 959 хакас (-2 муң 663 кізі), Хакасияда – 63 муң 643 хакас (-1 муң 778 кізі);
2021 чылда: Россияда – 61 муң 365 хакас (-11 муң 594 кізі алай -15,9 %), Хакасияда – 55 муң 144 хакас (-8 муң 499 кізі алай -13,4 %)!
Олох туста чонын (нациязын) кӧзітпееннер саны хозыл парған:
2002 чылда тиксі Россияда андағ 1 миллион 460 муң 751 кізі полған, Хакасияда – 192 кізі;
2010 чылда: Россияда – 5 миллион 629 муң 429 кізі, Хакасияда – 8 муң 689 кізі;
2021 чылда: Россияда – 16 миллион 594 муң 759 кізі, Хакасияда – 101 муң 014 кізі!
Этнограф, Сибирьнің ас саннығ чилегеліг чоннарының істезігҷізі, тархын наукаларының докторы, Сибирьдегі федеральнай университеттің профессоры Виктор Павлович КРИВОНОГОВ пу салтарларҷа позының кӧрізінең ӱлескен:
– Мин халғанҷызын чуртағҷыларны санға алғанының чоннар санынҷа салтарларнаң танысхам. Сынап таа, хакастар саны, Россияның пасха даа илееде чон саны чіли, пілдірте хызырыл партыр. Че мин аны сынында чон саны хызырылғанынаң палғалыстырбинчам, ол чонны санға хайди алғаны теелген полар. Уғаа кӧп кізі, 16,5 миллион, нациязын кӧзітпин, санға алылған. Ол сан чонны санға алған сай хозылча. Анзын кӧрерге дее хомзыныстығ. Ол чонны санға алчатханының тузазын тӱзірче, алынҷа чоннардаңар, ол санда хакастардаңар, искірігні толдыразынаң паза сын оңдайнаң пирбинче.
Нименең ол палғалыстығ?
Ол кізілер нациязын кӧзідерге хынминчатханынаң палғалыстығ нимес (таныхтирға кирек, оларның саны ідӧк 2010 паза 2021 чылларда чонны санға алғанында кӧзіділче.– Ред.), ол чазытта тутчаң искіріг нимес нооза. Аймах чоннар аймас парған сӧбірелер пар, че оларның саны андағ улуғ нимес.
Чуртағҷыларның кӧбізі ырахтын санға алылғаннаңар искіріг пар. Алында, тізең, сурастырығҷылар полған на ибҷе, квартираҷа чӧрҷең, полған на чуртағҷыны алынҷа сурастырғлаҷаң. Мин позым 1979 чылда чонны санға алҷаң пӧлікте тоғынғам, методиканаң чахсы таныспын. Амды илееде искіріг, кізінең чоох алыспин, пасха орыннардаң алылған: аал-город устағ-пастаанаң, полициядаң, паспорт столынаң, чуртнаң устапчатхан компаниялардаң алай хонҷыхтардаң, хайда толдыра искіріг алҷаң оңдай чоғыл. Иң ӧӧні – оларда кізінің нациязынаңар искіріг чоғыл!
Піс пілчебіс, 1990 чыллардох «национальность» строка паспорттаң хыйа алылған, анаң ол хоных хонғаннаңар акттардаң, пала тӧрееннеңер пічіктең хыйа алылған, соонаң – аал чӧбіндегі похозяйственнай книгадаң.
Сынында сурастырығ хайди ирткеннеңер Хазна статистиказының органнарында толдыразынаң чоохтирлар тiп сағынчам.
Ниме пол парған Хакасияда? Республикада иртірген халғанҷы істезіглерімнең 12 – 14 чыл ирт парды полар. 10 азыра чылға ниме пол парғаннаңар чоохтирға сидік. Че ол туста чон саны хызырылбинчатхан, кӧмес ӧзіс тее таныхталған. Аннаңар мин хакас чонның саны кинетін 16 процентке хызырыл парған тіп сағынминчам. Хызырылған даа полза, андағ улуғ санға нимес! Оларның саны пір дее алыспасха алай пу салтарларда кӧзіділген саннаң кӧмес ле хызырыл парарға кирек полған. Тиксі алза, хакастар чахсы оңдайларда чуртапчалар. Фин-угор чоннарының сидіксініcтері хай-хай улуғ: олар сала 50 процентке нимес хызырыл парғаннар. Орыстар даа пис процентке асхынах пол парғаннар.
Аннаңар мин сағынчам, чонны санға алҷаң оңдайларны алыстырарға кирек. Иргі оңдайнаң, полған на ибҷе чӧріп, полған на чуртағҷынаң алынҷа чоохтазып, сурығларға нандырығларны чығарға кирек. Ол иң ізестіг паза сын салтарлар пирер.
Пілдістіг, мындағ ӱрӱгіcтіг саннар соонаң хайди даа Хызылчар крайынҷа, Хакас Республикаҷа паза Тыва Республикаҷа устаныс пастығының орынҷызы Татьяна ШАРШОВАНАҢ чоохтазарға кирек. Ол піске республикада чонны санға алары хайдағ оңдайларда ирткеннеңер чарыда чоохтап пирген.
– Чуртағҷыларны санға алары хазнаның чоннар санынаңар искірігні чыыпчатхан чалғыс оңдай полча, – таныхтаан Татьяна Владимировна. – Сурығ піди турғызылған: «Сірер кірчеткен национальность?» Россия Конституциязының 26 статьязынҷа ол сурыға чуртағҷы пос сағыс-кӧрізінең нандырча, аны киречілепчеткен пір дее пічік чох. Сурастырығҷы сурығ хайди пазылған, аны чуртағҷаа iдӧк читірерге кирек, чуртағҷының нандыриин, аның сӧстеріне тудынып, кирерге! 14 часха читкелек олғаннарның, позы ӱчӱн нандыр полбинчатхан чуртағҷылар (недееспособнай) орнына іҷе-пабазы, ӧскірчеткен улуғлары алай законҷа нандырығлығ кізілер искірігні читіргеннер. «Хазна полызығлары» порталда чуртағҷылар постары сурыға нандырығны киргеннер. Ағаа хоза кізі позын нинҷе-де чон санына кирчетсе, нандырығлар, чарылып, прай кирілерге кирек полғаннар. Чонын кӧзідерге ынабинчатхан кiзее, «нандырбасха сағынчам», «нандырарға сидіксінчем», «нациям чоғыл» алай «искіріг чоғыл» нандырығларны таллирға чарадылған. Халғанҷы нандырығны ідӧк таллап турғаннар, хаҷан кізідеңер танығлар сӧбіре кізілерінің, хонҷыхтарының искіриинең алай пасха орыннардаң чыылған.
Чуртағҷыларның чонны санға аларында ӱс оңдайнаң аралазары кӧрілген: пос алынҷа «Хазна полызығлары» порталында, ибзер килген сурастырығҷы полызиинаң, ӧнетін участоксар киліп. Іди Хакасия чуртағҷыларының 13 проценті «Хазна полызығлары» порталда сурастырығны ирткен, 78 проценті – ибде, сурастырығҷы полызиинаң, тоғыс процент чуртағҷылардаңар искіріг устағ-пастағ органнарынаң алылған. Халғанҷылар санына чуртағҷыларны санға аларында пос кӧңнінең аралазарға ынабаан чуртағҷылар, ибде чох полған кізілер алай кӧрілген турада ӱр тус чуртабинчатханнар кирілген. Пілдістіг, пу чуртағҷыларның сурастырығларында «Сірер кірчеткен национальность» сурыға нандырығ «Искіріг чоғыл» полған. Олардаңар хысха танығлар пирілген: ипчі-ирен полчатханы, тӧреен чылы. Олардаңар искіріг тиксі чон санын чідірбес пӧгіннең чыылған.
Олох туста Хакасияда чонны санға алар тусха, 2021 чылның чарыс айының 15-ҷі кӱнінең кічіг хырлас айының 14-ҷі кӱніне теере, локдаун чарлалған. Ол коронавирус чуғынҷахтың тымозына киліс парған. Чуртағҷылар сурастырығҷыларға ізік тее аспаҷаңнар. Анаң СМИ пастыра сурастырығҷылар вакцина турғыстырғаннаңар паза ПЦР-тест иртчеткеннеңер искіргенде, сала ниик пола халған, чуртағҷылар аралас сыхханнар. Ӧӧнінде андағ хайығ городтарда полған. Аалларда полған на кізідең искіріг сурастырығҷы полызиинаң чыылған. Сурастырығны орындағыох чуртағҷы иртіргеннеңер, неке. Городта, тізең, кирек пасхалалған. Салтарында санға алылған чуртағҷыларның 81 проценті позының чонын кӧзіт салған. 2010 чылда ол кӧзідіг 98,4 процентке тиңнелген. Алай 2021 чылда 101 муң азыра чуртағҷы нациязын кӧзітпеен полза, 2010 чылда андағлар саны 9 таа муңны аспаан! Сылтағлар: тымо тузында пасха кізілернең палғалысты хызырғаны; наа технологияларға кіргені (кем-де сурастырығны «Хазна полызығлары» порталда иртерге сидіксінген), тымо сылтаанда тӧреміл кирілчеткен хатығластардаң майыхханы.
Хакасияның иң кӧп саннығ чоннарны – орыстарны паза хакастарны – тиңнестірзе, мындағ алызығны кӧрерге чарир. Чуртағҷыларның 82,2 проценті орыс полча, 2010 чылда оларның саны 81,7 % тиңнелген; 12,7 проценті хакастар полча, 2010 чылда – 12,2 %. Ағаа хоза, алынҷа чоннар санына аның пасха аданчатхан кізілері кирілче. Іди Хакасияда хакастар санына кирілгеннер: сағайлар, тадарлар паза хаастар, Россияда – ағбандағылар, арлар, пӱрӱcтер, сағайлар, хаастар, хойбаллар, тадарлар. 2010 чылда хакастарға пасха даа аданған кізілер кирілгеннер.
Виктор Кривоноговтың кӧрізінең дее, Татьяна Шаршованың искіриинең дее хакастарның пілдірте хызырылғаны ікінҷілестіг. Ағаа хоза чонны санға алғанының салтарларының 5-ҷі томында ідӧк ипчілернің пала тапханын кӧрзе, санға алылған 25 муң 203 хакас ипчідең 22 муң 644-і пала тапхан. Тиксі алза, олардаң 43 муң 991 пала тӧреен. Оларның кӧбізі – 7 муң 382 ипчі – ікі пала тапхан. Ӱс паза аннаң даа кӧп пала тапханнар саны – 6 муң 653. Салтарында 1 муң ипчее 1 муң 943 пала килісче. Чон саны хозылар ӱчӱн, ол сан 2 муң 400-ке чидерге кирек алай пір ипчі ӱс пала табарға кирек. Пу кӧзідіг андағ ла тӧбін нимес, чон санына теелер ӱчӱн. Итсе, сағысха тӱсчең сылтағлар пар.
Россияның хызырылчатхан чоннары (2010 чылнаң тиңнестiрзе)
Таттар-индустар – 266 кiзi (-65 %, полған 762 кiзi)
Таттар – 575 кiзi (-64 %, полған 1600 кiзi)
Чулымнар – 355 кiзi (54 %, полған 656 кiзi)
Шапсугалар – 1900 кiзi (-50,7 %, полған 3900 кiзi)
Кареллар – 32,4 муң кiзi (-46,7 %, полған 60,8 муң кiзi)
Коми-пермяктар – 55,8 муң кiзi (-40,9 %, полған 94,45 муң кiзi)
Комилер – 143,5 муң кiзi (-37 %, полған 228,2 муң кiзi)
Мордва – 484,45 муң кiзi (-35 %, полған 744,2 муң кiзi)
Удмурттар – 386,5 муң кiзi (-30 %, полған 552,3 муң кiзi)
Нагайбактар – 5,7 муң кiзi (-29,8 %, полған 8,1 муң кiзi)
Вепстер – 4,5 муң кiзi (-23,6 %, полған 5,9 муң кiзi)
Марийлер – 423,8 муң кiзi (-22,61 %, полған 547,6 муң кiзi)
Хакастар – 61,3 муң кiзi (-15,9 %, полған 72,9 муң кiзi)
Адыгейлер – 111,5 муң кiзi (-10,7 %, полған 124,8 муң кiзi)
Осетиннер – 485,6 муң кізі (-8,1 %, полған 528,5 муң кізі)
Автор :
Наталья СЮПТЕРЕКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде