ӦБЕКЕЛЕРІБІС ТАРХЫНЫН ХАЙРАЛЛАПЧА
17.05.2023
Хабарлар
«Усть-Сос» музей устағҷызының
тоғызын толдырчатхан Ольга ЛИТВИНОВА
Таңда – Музейлернің чоннар аразындағы кӱні. Пу ӱлӱкӱнні полған на городта таныхтапчалар. Культураның «очығы» полчатхан учреждениелер аалларда даа пар
Хакасияның Пии аймаандағы 60-ҷа чуртағҷылығ Сос пилтірі аалда «Усть-Сос» тигір алтындағы музей пар. 2002 чылда орындағы чуртағҷы Иван Колчинаев Ағбан суғ хазында пурунғы Ӧкӱн тузындағы тасты таап алған. Ағаа 4000 азыра чыл, пӧзии – 184 см. Ол таста ікі сырай хоосталых. Орындағы чуртағҷылар аны Оңхак аалның музейінде орныхчатхан Улуғ Хуртуйах тастың оолғы тіпчелер.
Кип-чоох хоостыра, Сартах пай алып Хуртуйах ипчізінең хада чуртаптыр. Олар хыс паза оол ӧскірчеткеннер. Сартах пай хонҷых хазналарзар тахталар паза чоллар пӱдірҷең полтыр. Пірсінде олох салған чолҷа ыырҷылар килтірлер. Сӧбірезін арачылап халар ӱчӱн, алып ипчізін паза оолғын пір атха мӱндірібістір, хызын – пасха атха. Сартах пай ипчізіне хайбағынмасха тіп чахып салған. Хуртуйах Хызыл хайаа читкенде, соонзар хайбағыныбысхан. Іҷе кізі хызы чіт парғанын сизін салған. Анаң Ағбан суғны кисчеткенде, чолға тың майых парып, оолғын тут полбин халған. Иркезі cуға тӱc парған. Ағбанны кизіп алғанда, пазох кистінзер хайбағынған, іди чалғызан на халғанын пілінген. Апсағын ӧдірібіcкеннер, хызы чазыда халған, оолғы суғда саайлан парған. Хуртуйах, ачырғанып, сыыт сал сыххан. Ӧӧркі чайааннар, ипчінің чобаан ис салып, ағаа айап, аны тасха айландырыбысханнар. Кип-чоох хоостыра, Хуртуйахтың палалары ідӧк тасха айлан парғаннар.
Иван Колчинаев тапхан тас учёнайларның паза халыхчыларның хайиин тартхан. Анаң наа музей тӧстирінеңер пӧгін турғызылған. 2009 чылда ӧнетін ӧме тӧстелген, хайзынзар Улуғ Нонып паза Хызыл Хара суғ аалларның ӱгретчілері кіргеннер. Ӧменең Улуғ Нонып аалдағы Культура туразының тоғынҷызы Игорь Курдюков устаан. Оларға «Улуғ Хуртуйах тас» музейнің наука тоғынҷызы Леонид Горбатов хабасхан. Пу ӧме ол чылларда Пии аймаа пазы полған Ю.Н.Курлаевсер музейні тӧстирге хабазығ сурап айланғаннар.
Наа музейні тӧстирінде Хакасияның культура министерствозы паза Пии аймааның администрациязы кӧп кӱс салғаннар: чир участогы алынҷа пӧлілген, хакас ибіҷектер турғызылған, чарытхы тартылған паза суғ кирілген. Іди пір ле тас табылған орынның хыринда улуғ музей комплексі турыбысхан. Андар аймах археология культуразының хумартхы тастары, Хызыл хайадағы пічіктер, сіліг чир-чайаан кірчелер.
«2009 – 2013 чылларда Хакас Республикада культура ис-пайын сабландырары паза культура туризмін тилідері» республиканың кӧстегліг программазы паза «2011 – 2013 чылларда Пии аймаанда культура ис-пайын сабландырары паза культура туризмін тилідері» муниципальнай кӧстегліг программазы полызиинаң 2010 чылның 19 июньында «Усть-Сос» тигір алтындағы музей пайрамни азылған.
2011 чылда август айда музейнің чирінде «Хакасфильм» киностудия (директоры Юрий Курочка) «Судьба инородца» паза «Тайна Хуртуях Тас» фильмнерні суурған. Сценарийні Марина Канадакова пасхан. Анда А.М.Топановтың адынаң Хакас драма театрының артисттері, Асхыс аймаандағы Кызлас аалның пос кӧңнінең тӧстелген театрның чайаачы кізілері паза Ағбан городтың, Асхыс, Оңхак, Сос пилтірі, Улуғ Нонып аалларның чуртағҷылары араласханнар.
2014 чылдаң сығара музейнең Татьяна Георгиевна Тюкпеева устаан, экскурсовод Мария Фёдоровна Ачитаева полған. Анаң 2020 чылда Мария Фёдоровна музейнің директорына турғызылған. «Культура» национальнай проекттің «Чайаачы кізілер» региондағы проектінің чыл сай иртірілчеткен мариинда пӱӱл Мария Ачитаева Хакасия культуразының иң чахсы тоғынҷылар санына кір парған. Музейде он чыл істен салған специалист тоғызына хынчатханын таныхтапча. Амғы туста Мария Фёдоровна ибде час паланаң одырча, аннаңар аның тоғызын пылтыр декабрь айдаң сығара Ольга Михайловна Литвинова толдырча. Олох аалҷыларға экскурсиялар иртірче.
Пӱӱнгі кӱнде музей комплексінде читі хакас ибіҷек турча: административнай, этнографическай, родтар ибіҷегі, тынанҷаң иб, мылча-иб, ниме-ноо хайраллаҷаң иб паза хадағҷылар хонҷаң ибіҷек.
Пурунғыда Хызыл хайа ыырҷылардаң арачыланҷаң орын полтыр. Ыырҷылар чағыннапчатханын кӧр салзалар, орындағы чуртағҷылар Хызыл хайада улуғ от тамызыбысчаңнар. Аалдағылар, ол отты кӧр салзалар, чаа тиріглерін хаап, чаалазарға сыхчаң полтырлар. Пістің ӧбекелерібіс ол хайада постарының чуртазын киречілеен хоостар артыс салғаннар. Петроглифтерге 3000 муңҷа чыл. Анда хосхарлар паза кииктер чайал парғаннар. Учёнайларның кӧрістерінең, аңҷылар аңнап сығыбыссалар, Ӧӧркі чайааннарны нымзадып алар ӱчӱн, хайада хоостарны киртчеңнер.
Таныхтирға кирек, «Усть-Сос» музейде Илбек Ада чаа араласчыларына, І паза ІІ группа кинектеріне, ӧкіc палаларға, олған туразында ӧсчеткен олғаннарға, срочнай службаны иртчеткен чааҷыларға, 7 час толдырғалах палаларға, Россияның культура министерствозының тоғынҷыларына паза чардыхти мобилизацияа тартылған чааҷыларның палаларына экскурсия тикке иртірілче.
Экскурсиядаң пасха, музей тоғынҷылары олғаннарға аймах мастер-класстар, аалдағы чуртағҷыларға ӱлӱкӱннер иртірчелер паза республиканың культура марығларында ӧткін араласчалар.
Пу музейзер чидіп алар ӱчӱн, республиканың ӧӧн городы Ағбаннаң сығара 125 километрҷе парарға кирек. Чолы чахсы полбаза даа, че музейде кӧрҷең чапсых ниме-ноо толдыра. Анда сымзырых, истіг паза тус тохтап парғанға ла тӧӧй пілдірче.
Хакас чонның киртінізі хоостыра тӧлге чидін полбинчатхан ирепчее «Усть-Сос» тигір алтындағы музейде орныхчатхан Улуғ Хуртуйах тастың Алтын Арчол оолғынаң хазых паза пала сурирға чарир. Ол ӧӧнінде оолахтар пирче одыр.
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
