Чир тамаан чыып алған ӱчӱн Ӧӧркі чайааннарға алғызыбыс читірчебіс
27.09.2023
Хабарлар
Пайрам «Пірігіс-туғаныс» ойыннаң азылған
Ӱртӱн тойы-2023. Ирткен тынағ кӱнде, 23 сентябрьда, республика ипподромында хакас чонның ас-тамаа пайрамы алғым таныхталды. Ол Хакасиядағы Тӱрк пічии паза культуразы кӱннеріне чарыдылған
Алғыстастар
Мының алнында хакастар хысхызына малларын чайлағдаң сӱр килген паза хыра тоғызын тоозыбысхан соонаң Ӱртӱн тойын таныхтаҷаңнар. Чииттер, тізең, той салып, сӧбіре тӧстеҷеңнер. Пӱӱнгі кӱнде ол чахсы кибір ідӧк чоныбыста чуртапча. Чир тамаан чыып алған ӱчӱн Ӧӧркі чайааннарға алғызыбыс читірчебіс, Ӱртӱн тойын пайрамнапчабыс.
Чечіме иртен тигір айас полған, кӱн сустары чир ӱстӱн истіг чылытхан. Мындағ чахсы кӱнде Ағбан городтың чуртағҷылары паза аалҷылары республиканың ӧӧн ӱлӱкӱніне маңзырааннар. Ипподромда чон, хайынып, маң чохха тӱcчеткен: хайзы кӧзідіге ағылған ниме-ноозын тасхахха салча, кем-де, сӧбірезіне парыс ағыларға тіп, ӧскіріп алған чир тамаан садыға сығарча.
11.00 часха тасхархы ӧӧн сцена алнында кізі тол парған. «Алтыр» мода театрының хыстары прайзын ирбен отнаң аластаан соонаң ӱлӱкӱн «Пірігіс-туғаныс» ойыннаң пасталған. Аны Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы, С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кінінің режиссёры Антонина Тутатчикова тимнеп турғысхан.
Полтазы хоостыра мирген оол Алтын Хырғайнаң абахай Хара Хыс удур-тӧдір кӧӧленізібісчелер. Олар, наа сӧбіре тӧстирге тіп, паба-іҷезінең алғас сурчалар.
Анаң алтын тойларын кӧзітчелер. Чурттың пір саринда оолның туғаннары чыылыс партыр, пасха саринда – хыстың. Оолның туғаннарын «Кӱн чахайағы» ансамбльның артисттері ойнааннар, хыстың чағыннарын – «Чон кӧглері» ансамбльның ырҷылары.
Ойында кӧзіткеннер, хайди танызар алнында оолның даа, хыстың даа саринаң туғаннары пирогтар пызырҷаңнар. Андағ пайрамда прайзы араласчаң – олғаннар даа, улуғлар даа. Пирогтың істіне суғылҷаң нимені оолның чуртында тимнеҷеңнер, тестоны, тізең, хыстың туразында. Иттең пасха, часхызын пирогты халбанаң тимнеҷеңнер, чайғызын – чир чистегінең алай нымыртнаң, кӱcкӱзін – чир-чайаанның пасха даа ис-пайынаң. Пирогтар пызырылчатхан арада туғаннар, тахпах салып, чағын танысчаңнар.
Чапсых ойын соонаң Хакасия пазы Валентин Коновалов, сценазар сығып, Ӱртӱн тойына килген республика чуртағҷыларын ӱлӱкӱннең алғыстаан:
– Изеннер, аарлығ арғыстар! Ӱртӱн тойында піc чир-чайаанға алғызыбыс читірчебіс. Тіспен тоғынған ӱчӱн ол піснең ис-пайынаң ӱлесче. Пурунғы культурабыстың кибір-чозахтарын хайраллап, таңдағы тӧлібіске артыс пирері – ӧӧн стратегия кӧстеглерінің пірсі. Прайзын кічіг чир-суубысха хыныс піріктірче. Пӱӱн аал хонии тоғынҷыларына улуғ алғызыбыс читірчебіс. Олар, прай кӱстерін салып, Хакас чиріне ӧңненерге оңдай пирчелер. Ас кисчең тоғыстың чардығы толдырыл парған. Аның азынада салтарлары пісті ӧріндірче паза аал хонии істенҷілері ӱчӱн поғдархас тӧрітче. Пылтырғызынаң тиңнестірзе, пӱӱл ас кӧп кизіл парды. Хакасия правительствозы аал хониина улуғ хайығ саларға кӱстенче. 2023 чылда аалларға полызарға 3 миллиард салковай артиинаң позытхабыс. Анзы, 2017 чылнаң тиңнестірзе, тӧрт хати кӧп. Піс аалдағы специалисттерге – ӱгретчілерге паза имҷілерге – чурттар пӱдірчебіс. Килчеткен чылда ааллардағы мал имҷілеріне пӱдірербіс. Піс фермерлерге, аал хонии кооперацияларына, сад паза дача пірігістеріне гранттар ахчазын хосчабыс. Ідӧк чыл сай аал хонии ас-тамаан сығарчатхан идінҷектерге техника аларына полызығлығ ахчаны кӧдірчебіс.
Аарлығ арғыстар, сыдамах тоғызыңар ӱчӱн улуғ алғыс! Сірер Хакасияны паза Россияны азырапчазар. Прайзына пик хазых, амыр чуртас, пӧзік чидіглер алғапчам! Алғыстапчам сірерні Ӱртӱн тойы ӱлӱкӱннең!
Республиканың устағ-пастаа чонны ӱлӱкӱннең алғыстапча
Алғасчы Хакасияның устағ-пастаанаң хада От инені азыраан соонаң сценазар аймахтар паза городтар пастары сыхханнар. Олар наа ла хоных тӧстеен чиит сӧбірелерге сыйыхтар читіргеннер паза чылығ сӧстернең алғыстааннар.
«Чыл кізізі» аарластығ ат
Кибір хоостыра хакас чонның Улуғлар чӧбі республиканың турыстығ чуртағҷыларына «Чыл кізізі» аарластығ ат пиредір. Пӱӱл аны 10 кізі алған. Оларның пірсі Саяногорсктағы ветеринар станциязы лабораториязының устағҷызы Валентина Константиновна Асочакова полча. Ол иттең паза cӱттең иділген ас-тамахты сыныхтапча.
Ідӧк «Чыл кізізі» полыбысхан Орджоникидзе аймаандағы «Агроснаб-М» ООО-ның механизатор-комбайнёры Александр Фёдорович Баклаев. Ол муң азыра гектар чирде хыра тартча, таарыпча, анаң ас кисче.
Таштып аймаандағы Ӧлең чазы аалның ветучастогының устағҷызы Пётр Сергеевич Канзычаков тоғызында чахсы істен парча. Ол кізілернің паза малларның хазиина хорғыс ағылчатхан ағырығларны азынада ілезіне сығарча, анаң аал чуртағҷыларынаң чарыдығлығ тоғыс апарча. Ідӧк Таштып аймаандағы пасха даа мал имҷілеріне тузалығ чӧптернең полысча.
Ағбан пилтірі аймаандағы Піҷі пазы аалның ветучастогының устағҷызы Татьяна Георгиевна Покоякова тоғызында матлама тоғынча. Ол малларға профилактика иртірче, аймах ағырығлардаң тоғыр прививка турғысча. Ибдегі аң-хустың аразында хорғыстығ ағырығларға тарирға пирбинче.
Пӧзік сыйых ідӧк Пии аймаандағы Улуғ Нонып аалның ветпунктының устағҷызы Александр Матвеевич Сагалаковха читірілген. Ол малларның хазиин профилактика оңдайынаң сыныхтапча. Имнег істезіглерін иртірерге анализтер алча.
«Чыл кізізі» ат Асхыс аймаандағы Пуланнығ кӧл аалның ветучастогының устағҷызы Гелена Николаевна Сагалаковаа пирілген.
Ағбандағы ветеринар станциязының мал имҷізі Сергей Петрович Самрин мал соғызы тузында паза чахсы ит аларында сыныхтағ иртірче.
Пӧзік сыйыхтың ээзі Шира аймаанаң полғанох. Марина Лазаревна Саразиева ветеринар станциязы аптеказынаң устапча. Ол аптекадағы пічіктернің сан пирізін сибер толдырча, имнерні орта хайраллапча. Ідӧк, наа технологияларнаң тузаланып, аң-хустарға аар операциялар иртірче.
Боград аймаандағы Сарығ хас аалның ветучастогынаң Матрёна Семёновна Топоева устапча. Ол «Андриановский» ООО-ның паза пасха даа алынҷа хоныхтар малларының хазиин хайығда тутча.
Алтай аймаандағы кресен-фермер хонииның ээзі Наталья Николаевна Шестакова ідӧк «Чыл кізізі» пӧзік ат алған. Ол ӧскірчеткен хойларның идін тиксі республиканың чуртағҷылары чіпче. Фермер полған на тізі хойның хурағанын хазых ӧскіріп алча.
Хакас чонның Улуғлар чӧбінің президиумы паза «Чыл кізізі» пӧзік ат алған аал хонии істенҷілері
Пӱӱл «Чыл кізізі» пӧзік ат алған специалисттер тоғыстарында сынап турыстығ істен парчалар. Олар Хакасия пазының, ідӧк республиканың аал хонии министерствозының Аарластығ паза алғыстастығ пічіктерінең тӧреміл таныхтатчалар.
Марығлар
Анаң ипподромдағы сценада «Хакас чонның иң артых кип-азаа» марығ парған. Анда аймах-городтар пастары араласханнар. Пу марығ пӱӱл пастағызын на иртірілген. Алтай аймаа пазы Ирина Войнованың кип-азаа иң сіліг паза пай кӧрінген, аннаңар ол чиңісчі полыбысхан.
Таныхтирға кирек, алында Хакасияда «Тӧреен тіл – чонның худы» сӧбірелер аразында фестиваль-марығ чарлалған полған. Анда Ағбан паза Харатас городтардаң, Алтай, Асхыс, Пии, Ағбан пилтірі паза Таштып аймахтарынаң тиксі 27 сӧбіре араласхан. Пу сӧбірелерде хакас тілін паза чонның кибірлерін сибер хайраллапчалар. Россияның саблығ артизі, Хакасияның чон артизі Светлана Чаптыкованың устаанынаң жюри кізілері, араласчыларның видеопрезентацияларын кӧріп, паалап, чиңісчілерні ілезіне сығарғаннар. Анаң Ӱртӱн тойы пайрамда иң артыхтарын чеестееннер.
Пастағы орынны Ағбандағы «Дашенька» олған садының воспитательі Сарима Асочакова (Тюренева) алған. Ол презентациязында тӧреен-ӧскен Индіркі Паза аалынаңар чоохтапча. Аның пабазы Роман Романович Асочаков совхозта агроном полып тоғынтыр. Іҷезі Татьяна Ивановна чуртас тооза школада істен парча, олғаннарны аймах-пасха марығларға тимнепче паза чібекнең хакас хоостарны саларға ӱгретче.
Сарима Романовна хонғанынаң хада ікі пала ӧскірче. Олар, хайда даа ползалар, пос тілінең чоохтазарға кӱстенчелер, хакас чонның ойыннарын ойнапчалар, кӧг тиріглерінең танысчалар. Сарима позының паза олған садындағы палаларын пос чонының культуразына, кибірлеріне паарсирға ӱгретче.
Ӱртӱн тойында ідӧк муниципалитеттер аразында марығлар парған. Полған на аймахха паза городха хакас родынаң таныстырарға киректелген. Алтай аймаа ӱчӱн Аршановтар роды турысхан.
Аршановтар роды аалҷыларны удурлапча
– Хонғаным Пётр Васильевичнең хада Аршановтар родының иң улуғлары полчабыс. Піс 65 чыл хада чуртап парирбыс. Алында Аршаннар аалда чуртаабыс. Тынаға сыхханда, Ағбанзар кӧс килгебіс. Мында дачанаң айғасхабыс, палаларға иркелерін ӧскірерге полысхабыс, – чоохтапча ууҷа Ульяна Егоровна Аршанова. – Позым Алтай аймаандағы Хызыл Салда аалда тӧреем. Ағбандағы ӱгретчілер училищезін тоозыбысханда, мині Аршаннарзар тоғынарға ысханнар. Андағы школада биология ӱгретчізі полғам. Апсаам 15 частығдаң сығара совхозта механизатор полып істенген. Пётр Васильевич – аал хонии отличнигі. Пабазы чаада халғанда, ікі туңмазын ӧскірген, ӱгреткен. Аршановтар сӧбірезінең истеніп чуртаам, чахсы роднаң хоных тӧстеем. Позымның хыс фамилиям – Килижекова. Пістің ӱс оол полған. Пір оолғыбыс Александр Аршанов ӱлӱкӱнге піснең хада килген. Пархаларым Аршаннардағы хара тас аныҷаң разрезте істенчелер, чахсы тоғыстары ӱчӱн махтатчалар. Пісті ам олар кӧрчелер.
Ағбан пилтірі аймаа Аткниннер родынаң таныстырған. Позының сӧбірезінеңер Любовь Алексеевна Аткнина чоохтаан.
– Ағам Александр Аткнин ууҷамнаң хада ікі пала ӧскір салғаннар – минің пабам Алексейні паза чаҷам Раисаны, – теен Любовь Алексеевна. – Пабам чуртас тооза, 60 чылҷа, Уйбатта чабан полған. Аны Ленин орденінең таныхтааннар. Іҷемнің ады Нина Романовна полған, хыс фамилиязы – Чаркова. Ол пабамнаң тиңнең тиңе тоғынған. Минің читі харындас-пиҷе полған. Іҷе-пабабыс пісті прайзын ӱгреткен. Мин зоотехникке ӱгреніп алғам. Тынаға теере Уйбатта зоотехник полып тоғынғам.
Пірсінде пабам паза Петя харындазым от тоғызына парғабыс. Пабам теен: «Петя, син школа тоозыбыстың. Син, мал имҷізіне ӱгреніп алып, нандыра аалзар чуртирға айланзаң, уғаа чахсы поларҷых». Петя піди нандырған: «Чох, пабам, мин позыма килістіре профессия таллап алғам, лётчик поларға сағынчам. Арса, Люба аал хониинда тоғынар?» Ідӧк киліс парған, сӧбіредең мин чалғызан аалда тоғынарға халғам. Пётр Алексеевич Оренбургта лётчиктер училищезін тоосхан. Туңмабыс Николай Алексеевич олох училищеде ӱгренген.
Анаң Любовь Алексеевна іҷе-пабазының, харындас-пиҷелерінің сомнарын кӧзіткен. Ах-хара сомнардаң олар піске чалахай кӱлінгеннер.
Харатастағы музей тоғынҷылары ӱлӱкӱн аалҷыларын хакас чонның чуртынаң таныстырғаннар. Ипчілернің чардығында ідіс-хамыс турғыс салғаннар. Андох уғаа иргі теербен кӧрінген. Пубайда ыңааҷах орнына кӧклӧҷек чатыр салтырлар. Иреннернің чардығында хыра, ағас тоғыстарында киректелчеткен тиріглер, изер-чӱгеннер полғаннар.
– Харатас город Чудогашевтер родынаң таныстырча. Итсе, ол род пістің городта чох полған, ӱр ниместе ле кӧс килген, – искірген Харатастағы музейнің экскурсоводы Ирина Гоманова.
– 1907 чылда хара тас табыл парғанда, хонҷых ааллардағы иреннер шахтазар тоғысха кір сыхханнар. Андада Харатас город тӧстелген. Аймах чоннар аразында 101 хакас оол полған. Оларның санында Василий Николаевич Жульмин килген. Ол чахсы істенген паза чииттерні тоғысха ӱгреткен. Аның оолғы Григорий Васильевич Сабланыс орденінің толдыра кавалері полған. Илбек Ада чаада араласхан, изен-хазых айланған. Пабазы соонаң ідӧк шахталарда тоғынған. Пӱӱнгі кӱнде оларның тӧллерін таныбинчабыс, – хозылған чоохха музей чыындызының ӧӧн хайраллағҷызы Марина Кучугурова.
«Пик сӧбіре – кӱстіг чон» родтар мариинда Асхыс аймаа ӱчӱн турысхан Ултургашевтер роды пастағы орын алған.
«Пу кӱн Ах Пилтір сӧӧгіне кірчеткен Ултургашевтернің чуртазында чарых іс артыс салды. Ӱртӱн тойында абам Семён Софронович Ултургашевтің тӧлі піcтің Асхыс аймааның алнын алған. Піс пайрамға турыстығ пар килгебіс, пастағы орынға читкебіс», – ӧрінізінең ӱлескен «ВКонтакте» социальнай сетьте Индіркі Тӧӧ аалның чуртағҷызы Татьяна Субракова (хыс фамилиязы Ултургашева).
Ідӧк піс ӱлӱкӱн аалҷыларының кӧңнілерін пілібіскебіс.
– Чыл сай Ӱртӱн тойында хайдағ-да наа нимелер полча, аннаңар палаларымнаң хада пайрамға килгебіс. Ідӧк хонғаным Айат Канысов сценада сарнапчатханын кӧріп алғабыс. Алында мин «Кӱн чахайағы» ансамбльда теелбектенҷеңмін, аның хоостыра ідӧк Ӱртӱн тойында сыбыра араласчаңмын. Ам кӧрігҷі полчам. Ӱлӱкӱнге наңмыр харығ пол парды, саңай сӱӱледе чаапча, – таныхтаан Хубачар аалның чуртағҷызы Анна Канысова.
– Ӱртӱн тойына пастағызын на килдім. Прай ниме уғаа чахсы, пӧзік синде иртче. Хакас иблерінзер кірзе, прайзы чалахай удурлапча. Сіліг хакас кип-азахтығ пазыс чӧрчеткеннерін кӧрерге морсымнығ, – теен Асхыс аалның чуртағҷызы Алёна Боргоякова.
– Кӱскӱзін мында, тӧреен чирімде, поларға киліспинче. Чайғы тоозылчатса, тоғыс хоостыра Хакасиядаң парыбысчам. Анаң ниме мында полчатханын интернетте ле хығырып алчам. Пӱӱл Ӱртӱн тойын пос хараамнаң кӧріп аларға оңдай полды. Ӱлӱкӱн кӧңніме уғаа кірді. Тӧстегҷілер прай саринаң чахсы тимненчеттірлер. Минің кӧрізімнең, культура тоғынҷылары орта паза улуғ тоғыс апарчалар. Олар чииттерні пос кибірлерін хайраллирға паза пос тіліне хынарға кӧніктірчелер. Олаңай даа чуртағҷылар ӱлӱкӱнде ӧткін араласчаттырлар. «Кӱскӱ сыйыхтары» чир тамаа кӧзідіг-марыға матлама тимнен килтірлер. Пайрам чахсы ирткен, наңмыр даа харығ полбаан. Чӱреемде ӧрініс, – сағыстарынаң ӱлескен Надежда Чистанова.
Таныхтирға кирек, ӱлӱкӱннің учредительлері Хакасия правительствозы, республиканың культура министерствозы паза хакас чонның Улуғлар чӧбі полғаннар.
Устар аалы
Ӱртӱн тойында, ӧӧн сценаны хада саназа, читі ачых тоғынған. Олардаң «Устар аалы» кізі хайиин ырахтынох тартчатхан. Аның араласчыларын С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызының национальнай кінінің тоғынҷылары азынада таллапчалар. Методист Клара Карамашеваның чооғынаң, пӱӱл 80 артиинаң узанҷыхтаң сурыныс пічии кірген. Артыхтарның артығына ла аралазарға чаратханнар. Кӧбізін чон чахсы таныпча. Надежда Нарылкова илееде чыл киис соғарынаң айғас парир. Ус холлығ ипчі пӧріктер, береттер, ӧдіктер, кофталар чайирға кӱс. Че аның ӧӧн хынызы – сілепелер. Аймах ӧңніг сілепелерні абахайлар садызарға хынадырлар. Кізілернің сурынызынаң узанҷых оларны орнаменттернең, хоостарнаң чазабысча. Хайди ол таныхтаан, береттерні идерге кӧп тус киректелбинче, аннаңар оларның паазы – 1 муң салковай. Сілепелерні чайирға оой нимес. Нарылкованың сіліг паза чылығ сілепезін кизерге сағынчатсаң, 5 муң салковай тӧлеп саларға килізер. Итсе, анзы аарлығ нимес.
Чон узы Вера Тогочакова кӧзідіг-садыға кибірли тігілген хакас кӧгенектерні, сигедектерні паза поғоларны сығарған. Тоғыстардаң харах ал полбассың. Пірcі пірcінең морсымнығ. Ир кізінің кӧгенее 9 муң салковайға турчаттыр, ипчінің – 14 муң салковайға, сигедектер – 16 – 18 муң салковайға. Прай кип-азах орнаментнең чазалған. Вера Прокопьевнаның таниинаң, халғанҷы туста кізілер ӧӧнінде сигедектер чахыпчалар. Пос туста ол ипчілерге мастер-класстар иртірче. Аның устаанынаң абахайлар чібекнең хоостирға, поғо саларға ӱгренчелер. Піреезіне ікі мастер-класс читкіҷе полтыр.
Ус холлығ Ольга Крамаровская чииттең палғапча. Че, маң чохха тӱзіп, ол кӧп чыл спицаларны холда тутпаандыр. Пархалары тӧреенде, пазох палғирға одырыбысхан. Амғы туста ол ойнаҷахтар, мелейлер, чылығ ӧдіктер палғапча. Кізілер Крамаровскаяның тоғыстарын сыйыхха садысчалар. Пӱӱл узанҷых, СВО-да араласчатхан чааҷыларға хабазар чӧрімде аралазып, тӱктең палғалған 20 чулух ызыбысхан. Ол таныхтаан:
– Туған-чағыннарымнаң пірдеезі чааласпинча. Піcтің оолларға полызарға сағынып, чӧрімге хозылғам.
Сылағай Оксана Тугужекова сигізінҷі чылы чазанҷыхтар – ызырғалар, пурбалар, пілектестер – чайапчаттыр. Ол аарлығ тастарнаң на тоғынча. Оксана Михайловнаның чооғынаң, амғы туста кізілер, гороскопха киртініп, тӧреен кӱннері хоостыра чазанҷыхтарны ит пирерге сурынчалар. Чир-суғҷыбыс кибірліг ӱлӱкӱннерні иртірбеске кӱстенче. Тоғыстары садылбаза даа, пайрамға чыылған чонның аның чайаачызынаң танызып алар оңдай пар нооза. Оксана Тугужекова иткен чазанҷыхтар «Ай Хыс», «Алтын чир» садығ тураларында паза Хакасияның ӧӧн музейінде садылчалар. Тыс пілбес ипчі ідӧк мастер-класстар иртірче. Андар пазынып аларға чарир.
Елена Чернявская сӧбірезінең хада Хакасияда ӧсчеткен оттардаң чейлер тимнеп сатчаттыр. Ол чоохтаан:
– Піс чейлер тимнирге хаҷаннаң хынҷаңмыс. Че пос киреен 2020 чылда пандемия тузында ла асхабыс. Пос тус кӧп пол парған, таң. 2021 чылда «Туристтер сувенирі» марығ ирткенде, андар махайахтардаң иділген тадылығ нимені сығарғабыс. Тоғызыбысха пӧзік паалағ пирілген.
2021 чылда Елена Чернявская ӱзінҷі орынға сыххан полза, пір чыл пазынаң ол Кировта ирткен тиксі Россия мариинда Гран-прині холға кирген. Аның махайахтарына чарғыҷылар саңай аптат салтырлар. Елена Александровна позына тоғыс тапчаң полча. Аннаң аймах варенье, чейлер, сироптар садызып аларға чарир. Чейлердең иң чапсых «Тайғаның ис-пайы» полтыр. Андар харағаттың, аба чистегінің пӱрлері, хурутхан тиин хады паза ноңных, хузух паза пасха ниме кірчеттір. Идінҷек сығарчатхан чиисті Хакасиязар килген улуғ аалҷыларға сыйлапчалар.
Ас-тамах пайы
Кибір хоостыра Ӱртӱн тойында национальнай ас-тамах ачығы улуғ кирексіністе. Кізілер, ӱлӱкӱнге килгенде, хан, чарбалығ ӱгре, сістеен ит чіп аларға сағынчатпастар ба. Хакасияның экономика тилізі министерствозы идінҷек Яна Толмачёваны чыл сай пайрамнарда аралазарға хығырча. Чиит ипчі – «Алтын Арығ» кафенің паза банкет залларының ээзі. Яна Витальевнаның чооғынаң, кафенің ӧмезі Чыл пазына паза Ӱртӱн тойына азынада тимненче. Ӧӧні – олар пір cаңай кӧп кізіні азырабызар оңдайлығлар. Сағыстарынаң ӱлезіп, идінҷек теен:
– Пір порция плов, хан, сістеен ит 300-ер салковайға турча, чарбалығ ӱгрені 250 салковайға сатчабыс, хакас оңдайынаң харылған хой идін – 400 салковайға. Чоныбыстың иң хынчатхан чиизі хан полтыр. Ӱртӱн тойына ӧнетін 200 килограмм тимнеп салғабыс. Пістің чахығ хоостыра тоғынчатхан ӧме. Че кізілернің сурынызынаң амды «Республика» рестобар кӱннің cай тоғынар. Аның менюзында хакас чонның кибірліг ас-тамаа хайди даа полар. Пістің чонның чиизі уғаа татхыннығ паза тосхымнығ. Тиктең нимес пеер килген туристтер аннаң танызып аларға харасчалар. Прайзын тынанарға хығырчабыс. Рестобар ипподромның чирінде орныхча. Кӧңнілерің пар полза, чиисті ибзер чахыбызарға чарир.
Ағбанның чуртағҷызы Александр Киргинеков чиис тимнеҷең киреенең пӱӱл чайғызын на айғазарға пастады. Чир-суғҷыбыстың таниинаң, ағаа ипчізі, хазинезі паза хыс чеені полысчалар. Кізілерні чахсы азырирға пӧгініп, олар хараа тооза узубаандырлар. Идінҷектер 18 килограмм хан, 10 килограмм сістеен ит тимнеп салғаннар. Потхы тимниріне 5 литр ӧріңме парыбысхан. Ідӧк садыға талғаннығ конфеттер сығарылғаннар. Полғаны ла 50 грамм пасхан, пір тохчах 30 салковайға турған. Александр Юрьевич чоохтаан:
– Чонны азыриры – нандырығлығ паза чӱрексіністіг тоғыс. Пастап кізілер піске киртінминчелер, чиисті cадызарға чочынчалар. Че соонаң алғыстарын читірчелер. Піс уғаа татхыннығ хан тимнепчебіс.
Ат чарызы паза спорт марии
«Устар аалы» паза «Ас-тамах пайы» ачыхтар иртеннең тоғынарға пастаан ползалар, чалаңнар паза спортсменнер 12.00 частаң ӱлӱкӱнге хозылғаннар. Ат чарызын Хакасия пазы Валентин Коновалов асхан. Чыылған чонзар айланып, Валентин Олегович теен:
– Ат чарызы – пурунғыдаң хайраллалған спорт кӧрімі. Ағаа улуғлар даа, кічіглер дее хынадырлар. Пӱӱн устарын аалдағы аттар кӧзідерлер. Иң чӱгӱріктер чиңіс тутсыннар, кӧрігҷілерге ӧрініс ағылзыннар.
Ат чарызы тузында
23 cентябрьда 10 чарыс полған. Тӧрт азахтығ спортсменнерні марыға Боград, Таштып паза Ағбан пилтірі аймахтары сығартырлар. Асхыстағы чортчаңнар паза халыхтатчаңнар ырахха сабланчалар. Че пӱӱл Ӱртӱн тойында муниципалитет ӱчӱн пір ле ат турысхан. Иң ӧткін хайынғаннар Орджоникидзе паза Шира аймахтары. Шира ӧмезінең устааннар Анатолий паза Пётр Трошкиннер. Хайди таныхтаан Анатолий Иванович, олар чарысха 11 пас ағылғаннар. Піреезі позын уғаа чахсы кӧзіткен, азах меетке халғанҷызын читкеннер парох. Трошкиннерні махтабызарға кирек. Оларның кӱстенізінең Шира чирінде ат чарызы тӧреміл иртірілче. Араласчылар саны чылдаң чылға кӧптелче. Халғанҷы туста аймахтың устағ-пастаа марығлар иртірерге полысчаттыр. Салтарлар искіргенде, ширадағылар прайзын ас парыбысханнар. Оларға холдаң холға чӧрчеткен кубок читірілген.
Спорт ачығы ӱчӱн Хакасияның физическай культура паза спорт министерствозы нандырған. Пӱӱл программазар гиря кӧдірерін, ағас тартызарын, тобитті, хапчаң тасты кир салғаннар. Гиря кӧдірері орыс чонның спорт кӧріміне саналча. Ол Россия империязында ҶІҶ чӱс чылларның халғанҷызында тӧстелген. Пістің республикада гиря кӧдірері чахсы тиліпче. Пу наада ирткен тилекей первенствозында Фёдор Жибинов, Дмитрий Леденёв паза Ольга Букова ӱс алтын паза ікі кӱмӱс медальлар холға киргеннер. Ӱртӱн тойында гиревиктерні частары паза кӧдірімнері хоостыра чарыбысханнар. Хыстар алынҷа марығласханнар. Марығ оңдайларынҷа 5 минута аразына гиряны иң кӧп хати кӧдірібіскен спортсмен чиңіс тутча. Ольга Букова кӱзінең чапсытхан. Абахай спортсмен 16 килограмм гиряны 136 хати кӧдірібіcкен, 24 килограмм гиряны – 64 хати. Позы 48 килограмм кӧдірімніг полтыр. Оля Буковаа 17 час, ол Харатастағы школада 11-ҷі класста ӱгренче.
Национальнай ӱлӱкӱннерні бородинодағылар иртірбинчелер. Тренер Александр Шипилёв ӱгренҷілерін тӧреміл марығларға сығарча. Ӱртӱн тойында олар тобитте ле араласпааннар. Команда 7 медаль утып алған: ікі кӱмӱс паза пис хола. Ағас тартызарынаңар чоохтаза, 80 кг артиинаң пасчатханнарның аразында азах меетке Андрей Кляузовнаң Александр Тимирёв сыхханнар. Ікізі дее кӱстіг, пӧзік устығ спортсмен. Кӧрігҷілер оларның ӱчӱн харлыхханҷа «ағырғаннар». Салтарында Кляузовха оң полған. Ӱлӱкӱнде спортсменнер хапчаң тас орнына 45 килограмм кӧдірімніг хапты тастааннар. Анзы оой полбиндыр. Ікі минут аразына хапты иңні азыра Даниил Коршунов (Харатас) 22 хати тастабысхан, андағох салтар Андрей Кляузов кӧзіткен. Че Кляузов Коршуновтың хыринда аар пасчатханнаңар, чарғыҷылар чиңіcті Даниилге пирібіскеннер.
Чітіг сағыстығлар тобитте хыйға пыласханнар. Таштып аймаан алынҷа таныхтирға кирек. Андағы спортсменнердең ӱс кізі – Виктор Бутанаев, Моисей Шулбаев паза Ирина Кызылчакова – сыйыхтығ орынға сыххан. Ирина Васильевна кічігдең шахмат паза шашка ойнаптыр. Тобитнең ол 1990 чылларда таныстыр. Чир-суғҷыбыс чоохтаан:
– Мині интернат ӱчӱн нандырарға турғыс салғаннар. Олғаннарны пос туста ӱтертірерге кирек нооза. Библиотекада мағаа наа ла сыххан «Хакастарның кибірліг ойыннары» пособиені пиргеннер. Аны Александр Кильчичаковтың устаанынаң ӱгретчілер ӧмезі тимнептір. Ойыннардаң тобит хайиимны тартхан. Ӱгреніп алар сағыс пар, позымның ойнаҷаң чарды даа чоғыл. Істеніс ӱгретчізі ікі чарды тимнеп пирген, киндее тӧcтеніп, аны сиип салғам. Шашкалар орнына палаларнаң хада хара паза ах ӧңніг мархаларнаң тузаланғабыс. Олғаннар хынып ойнаҷаңнар.
Ирина Васильевна, пасха чирзер тоғынарға парыбысханда, тобит ойнирға тохтат салған. Халғанҷы туста аны пазох марығларға хығыр сыхханнар. Пӱӱл чайғызын И.В.Кызылчакова, ветераннар аразында ойнаанда, чиңіc тутхан. Ӱртӱн тойында ӱзінҷізі полыбысты.
Ипчілер аразында Сорығның чуртағҷызы Валентина Епишина чиңіс тутхан. Пӧзік устығ спортсмен полған на марығда аралазарға кӱстенче.
Сомнар Альбина Чистогашевани
Автор :
Татьяна Тютюбеева, Майя Кильчичакова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
