ТОҒЫС УЛАМОХ КӦП ПОЛАР
19.01.2022
Хабарлар
2022 чыл - Археология чылы. Пӱӱл Даниил Готлиб Мессершмидт Хакасиязар чорыхнаң килгенінең 300 чыл толча. Аның сылтаанда 2022 чыл Археология чылы тіп чарлал парған
Республиканың полған на чуртағҷызы пілче, Хакасия - пурунғы хумартхыларға пай регион. Аның чазыларында учурапчатхан кӱргеннер хас-хаҷан-да мында пістің ӧбекелерібіс чуртааннар тіп піске искірчелер.
Пӱӱнгі кӱнде пістің республикадағы пурунғы хумартхыларны хазнабыстың аймах пулуңнарында орныхчатхан істезігліг кіннернің учёнайлары істесчелер. Хакасиядағы даа археологтар ол тоғысты тӧреміл апарчалар. ХакНИИЯЛИ-ның археология пӧлиинде ол тоғыснаң тархын наукаларының кандидаттары Юрий Есин паза Ольга Ковалёва айғасчалар. Ӱр ниместе піс, Ольга Витальевнанаң тоғазып, пӱӱл олар хайдағ тоғыстар апарарға пӧгінчеткеннеңер чоохтазып алғабыс.
- Ольга Витальевна, ирткен чылда Археология чылына тимненіс хайди парғанынаңар чоохтап пиріңер.
- Таныхтирға кирек, Археология чылына тимненіс 2021 чылдох пасталған. Пістің істезігліг институт, Хакасияның ӱгредіг, культура министерстволарынаң чӧптезіп, хайдағ тоғыс пӱӱл апарардаңар чӧптескен. Ирткен чылда республика синінде 2030 чылға теере региондағы археологияны тилідеріне чарыдылған программа алыл парған. Аны хоостыра тоғыс программазы
чуртасха кирілген. Амды чыл сай аны хоостыра тоғысчы ӧме, Хакасия правительствозында чыылызып, археологияа теелчеткен ағырсымнығ сурығларны ӱзӱрер.
Ідӧк ирткен чылда регионнар синінде республикада тегілек стол ирткен. Ол тархын наукаларының докторы Игорь Леонидович Кызласовтың 70 чазына чарыдылған. Анда интернет пастыра кӧп хазнаның учёнайы араласхан. 2021 чылда хакастарның алыптығ нымағына чарыдылған улуғ конференцияда ідӧк алынча секцияда археологияның 300 чылына чарыдылған тегілек стол ирткен. Чыл тоозылчатханда, тізең, ХакНИИЯЛИ-ның археология пӧлии ирткен чылда хайдағ тоғыстар апарылғанына чарыдылған чыылығ иртірген. Анда піс Юрий Есиннең прай чыылған чонны тоғыстарыбыснаң таныстырғабыс. Аннаңар археологияның 300 чылына чарыдылған мероприятиені піс ирткен чылдох пастаабыс тиирге чарир.
- Сірернің пӧлікте ікі ле кізі істенче. Че, андағ даа полза, ирткен чылда ХакНИИЯЛИ-ның археология пӧлиинің тоғынҷылары аймах тоғыстарда ӧткін араласханнар. Ол тоғыстарны чарыт пиріңер?
- Я, археология пӧлиинде піс Юрий Николаевичнең не істенчебіс. Че пӱӱл ӱгредіг министерствозы пістің секторға хоза пір орын пирген. Амды піс пӧзік пілістіг специалистті тілепчебіс. Ізенчебіс, тӱрчедең андағ кізі табылар. Ирткен чылда хайдағ тоғыстар апарылғаннаңар чоохтаза, пістің пӧлік республикада наа тимір чоллар пӱдірілчеткен орыннардағы пурунғы ис-пайны паза хара тас анылчатхан чирлердегі археология хумартхыларын арачылирында араласхан. Халғанҷы чылларда андағ тоғыстар чайғы сай апарылча. Юрий Николаевич 40 азыра кӱргендегі, хайадағы пурунғы хоостарны хобырған. Мин, тізең, Ағбан пилтірі аймаандағы Сахсаарда, Узун хырда орныхчатхан чурттарны істескем. Ол тоғысты мин Ливерпульдағы учёнайларнаң хада апарғам.
Пістің региондағы пурунғы чурттар Германиядағы учёнайларның хайиин матап тартча. Олар Хакасиядаңар кӧп ниме пілчелер. Аның сылтаанда, олар, піснең палғалызып, пурунғы чурттарны хада-пірге істезердеңер чӧптескеннер. Піс, тізең, тоғыр полбаабыс. Амды піс, пір ӧме чіли тоғынып, істезігліг тоғыстар апарчабыс. Ирткен чылда пістің ӧме Герда Хенкельнің гуманитарнай наукаларча чыындызының грантын утып алған. Аны хоостыра амды піс Германиядағы арғыстарыбыснаң хада ікі чыл Ағбан пилтіріндегі пурунғы чурттарны істезербіс. 2021 чылда піс, амғы технологияларнаң тузаланып, ол орынны паза аның ибіркі чир-чайаанын сомға суурғабыс. Пӱӱл ол тоғыстар узарадылар. Германиядағы учёнайлар чайғызын, хай пірее оборудованиезін пеер ағылып, наа оңдайнаң істезіглер иртірерлер. Ол санда радиоуглерод анализін. Наа оборудованиенең тузаланып, піс пурунғы кізілер мының алнында хайди чуртаанынаңар кӧп ниме піліп аларға харазарбыс.
- Сірернің пӧлікте амғы тусха килістіре оборудование пар ба?
- Пістің істезіглерні апарарына киректелчеткен аймах оборудование пар. Германиядаң килген учёнайлар оларның хай піреезінең тузаланғаннарох. Че чуртас пір орында турбинча нооза. Істезіглерні тирең апарар ӱчӱн, наа наука методикаларынаң тузаланарға кирек. Ӱр ниместе піс республиканың ӱгредіг министерствозынзар хумартхылар орныхчатхан чирлерні пӱӱнгі кӱнге килістіре оборудованиенең тузаланып істезер ӱчӱн наа техника алардаңар сурыныснаң айланғабыс. Пістің ӧрінізібіске, ол сурыныс хайығ чох халбаан. Амды ол оборудование институтсар читсе, піс, аннаң тузаланып, істезіглерібісті наа оңдайнаң узарадарбыс.
- Ольга Витальевна, ноға Германиядағы учёнайларның хайиин мында хас-хаҷан-да чуртаан чонның чурттары тартча?
- Хакасиядағы кӱргеннердеңер прай чир ӱстӱндегі археологтар пілчелер. Олар чахсы істезілчелер. Че хас-хачан-да мында чуртаан чонның чурттары іди тирең істезілбеен. Аннаңар Ливерпульдағы учёнайлар ағаа хайығ айландырғаннар. Мин сағынчам, пу пістің хада-пірге тоғызыбыс кӧп наа ниме азар. Аның пастағы салтарлары, чыл тоозылчатса, наука журналларында искірілер. Паза пістің институт, чыл тоозылчатса, прай наука тоғынчыларын постың істезігліг тоғыстарынаң таныстырып, конференция иртірче. Анда полған на тоғыстың пастағы салтарларынаңар піліп аларға чарир.
- Халғанҷы туста пістің регионда археологтар чидіспинчеткеннеңер сурығ удаа кӧдірілче. Чарыт пиріңер, ноға пістің регионда андағ кирек пол парған? Нименең ол палғалыстығ?
- Пу сурығ пістің республикаа уғаа ағырсымнығ. Хакасия археология хумартхыларына пай регион полза даа, ол ис-пайны істезер учёнайлар чидіспинчелер. Халғанҷы чылларда хара тас аныпчатхан предприятиелернің саны хозылып одырча. Олар тоғыстар апарчатхан чирлерде кӧп пурунғы хумартхы тоғасча. Оларны ал халар ӱчӱн, чыл сай чайғызын пістің республиказар пасха істезігліг кіннернің археологтары кил парчалар. Учёнайлар, ол орыннарда чирні хазып, пурунғы ис-пайны пістің музейзер кӧзірчелер. Улуғ тоғыс апарча Санкт-Петербургтағы арғыстарыбыс. Олар чайғы сай пістің регионда істезігліг тоғыстар апарчалар.
Піреезі археолог, кӱрчекті холға алып, чирні ле хасча тіп сағынча, че сынында археологтың тоғызы хай-хай алғым. Ол хасхан чирде таап алған пурунғы ниме-нооны прай саринаң істесче. Пір ле специалистті тимнеп алар ӱчӱн 4-5 чыл парыбысча. Пастап ол, аймах пічіктернең не тузаланып, пілізін алғытча. Ідӧк чиит специалист, пасха учёнайларнаң хада экспедицияа чӧріп, пурунғы ис-пайны орта істезерге ӱгренче. Че посха экспедицияны апарарға ағаа 4-5 чыл пазынаң на чарадылча.
Аннаңар пістің регионға пос специалисттерін тимнепчеткен институт кирек. Мының алнында ХГУ-ның тархын паза право институдында археологтарны паза этнографтарны тимнепчеткен кафедра пар полған. Че ол ноға-да чабыл парған. Амды пу сурығ пӧзік синде ӱзӱрілчеткенде, ол кафедра студенттерге пазох ізиин азар тіп ізеніс пар. Анда Санкт-Петербургтағы, Москвадағы, Новосибирсктегі профессорлар студенттерге лекциялар хығырарлар тіп пӧгінілче.
- Археология чылына сірернің пӧлік хайдағ пӧгіннер турғысча?
- Пістің чыл сай тоғыс пас азыра полча. Пӱӱл, тізең, тоғыс аннаңох кӧп полар. Пістің пӧліктің тоғынҷылары наука тоғызын аннаң андар узарадарлар. Пасха учёнайларға лекциялар хығырарлар, аймах наука-практикалығ конференцияларда аралазарлар. Пӱӱл институтта пурунғы хумартхыларға чарыдылған кӧзідіг иртер. Ідӧк кӱскӱзін археологияның 300 чылына чарыдылған улуғ конференция, тегілек столлар тоғынар.
- Пілдістіг, пірееде пурунғы хумартхыларны олаңай чуртағҷылар таап алчалар. Олар пасхаҷыл ниме-нооны учёнайларға кӧзіт пирерге кӱстенче поларлар. Пӱӱнгі кӱнде пурунғы ис-пайны аарлапчатхан чуртағҷылар сірерге учурапчалар ба?
- Уғаа ӧріністіг, піске андағ кӧп кізі учурапча. Кӧзідімге, декабрьда Сос пилтірінең Юрий Николаевичке пір чуртағҷы, сығдырадып, пурунғы пічіктіг тас таап алғаннаңар искірген. Орджоникидзе аймаанаң ирен сығдырадып, хыра тартчатханда, пурунғы керамика паза аннаң даа пасха хумартхыларны таап алғанынаң ӱлескен.
Чуртағҷылар тӧреміл піссер айланчатханы ӧріндірче. Ізенчем, мыннаң мындар андағ чир-суғҷыларыбыстың саны хозылып ла одырар.
Автор :
Чоохтасхан Ольга ТОМОЧАКОВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
