САЛТАРЛАР КӦРІНДІРЕ – ХАКАСИЯ ІЗЕСТІГ ТИЛІС КӦЗІТЧЕТКЕН РЕГИОННАР САНЫНДА
26.04.2023
Хабарлар
Хакасия пазы Валентин коновалов республика правительствозы хайди тоғыныбысханынаңар сан пиріс иткен
Ӧӧркі Чӧп. Республиканың Ӧӧркі Чӧп депутаттары теестегі сессияа чыылысханнар. Сессияның ӧӧн сурии Хакасия правительствозы 2022 чылда хайди тоғыныбысханынаңар сан пиріс полған
Ӧӧркі Чӧптің хырых сигізінҷі сессиязы 21 апрельде ирткен. Кӱн суриинда 11 ле сурығ полған. Сессияның ӧӧн сурии – Хакасия правительствозының 2022 чылдағы тоғыс салтарларынаңар сан пиріс. Че пастап депутаттар республика законнарынаң палғалыстығ сурығларны кӧрібіскеннер.
Пастағы сурығлар санында – ӧкіс палаларға чурт пирерінең палғалыстығ закон проекті. Таныхтирға кирек, мындағ закон проектінең муниципальнай пӱдістер пастағызын на сыхпинчалар. Ӧкістерге чурт пирер полномочиелер муниципалитеттернің иңнінде, ахча, тізең, республика бюджедінең позыдылча. Че муниципалитеттер ол тоғысты толдырарға аарсынча осхастар, полномочиелерні республикаа пирібізерге ле кӱстенчелер.
Пу хати закон проектінең Шира аймааның депутаттары сыхханнар. Олар, ахча читкіҷе позыдылбаан полза, муниципальнай пӱдістерге ол полномочиелерні толдырбастаңар пастағнаң сығарға право пирер чӧпнең сыхханнар.
Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев, позы олған туразында ӧскен кізі, ӧкістерге чурт пирер сурығны тӧреміл хайығда тутча, аннаңар закон проектінең тоғыр сағыс-кӧрізін искірген.
– Полғаны ла пастағнаң сығып, ол полномочиелерні толдырбин сыхса чи, – таныхтаан ол. – Таңда армияа парарға хынмин сығарлар алай пасха ниме... Иңзеріліс кічіг нимедең пасталча. Піди хазнада саңай анархия пол парарға айабас.
Салтарында закон проекті, пір ле ӱн читпин, алылбин парған.
Пазағы сурығ, «Транспорт налогынаңар» республика законынзар алызығлар кирчеткен закон проекті, ідӧк сала талазығлығ полған. Хайди чарытхан Хакасияның финанстар министрі Игорь Тугужеков, закон проектінҷе Россияда сығарылған паза чарытхынаң тоғынчатхан автомобильлернің ээлерін 2025 чыл тоозылғанҷа транспорт налогын тӧлирінең позыдыбызары кӧрілче.
– Чарытхынаң тоғынчатхан автомобильлернең тузаланарын алғытханы кии пуртахталчатханын хызырар, – таныхтаан министр.
Аның искіриинең, пу льготаны киргені, республикада андағ транспорт ас полғаны сылтаанда, бюджетке улуғ ӱрег ағылбас – чідіріглер 300 муңҷа салковай ла полар тіп кӧрілче.
Ӧӧркі Чӧптің бюджетче комитедінің кнезі Олег Иванов, хоза чоох тудып, ол льготаны пасха хан чирінде сығарылған машиналарға тарадарға тӱзедіг кирілгенінеңер искірген. Ол тӱзедігні депутат Роман Челтыгмашев киртір. Бюджетче комитет ол тӱзедігдең тоғыр полған. Че ӱзӱріг тузында хайзы депутаттар Роман Челтыгмашевтің тӱзедиин алар чӧпнең сыхханнар. Олар экологиядаңар чоох парчатханда, машина хайда сығарылғанына хайбасха кирек тіп чоохтанғаннар.
Хакасия пазы Валентин Коновалов ол тӱзедігдең тоғыр полбинчатханын искірген.
– Законзар алызығлар пістің хазнаның автопромына хабазар ӱчӱн кирілген, – теен ол. – Че пу оңдайда, региондағы экология киреен санға алып, тӱзедіге хабазарға чарир тіп санапчам. Сағынчам, бюджет чідіріглері улуғ полбас.
Че Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев тӱзедігдең тоғыр полған.
– Сірер сала тирең кӧр турыңар, – таныхтаан ол. – Хайдағ даа закон алылчатса, иң не пурнада Россияның национальнай кирексіністерінеңер сағын турарға кирек.
Тӱзедіг хоостыра ӱн пиріс: ӱчӱн – 20, тоғыр – 19, тудыныбысхан – 1. Іди тӱзедіг иртпин парған. Анаң закон проектін пӱкӱлее, пастағы паза ікінҷі хығырығда аларынҷа ӱн пиріс ирткен. Закон кӧбізі ӱнінең алыл парған.
Пу сессияда депутаттар ідӧк имнег тоғынҷыларына хабазығларны алғытчатхан закон проектін ӱзӱрібіскеннер. Закон проектінең Хакасияның хазых хайраллаҷаң министрі Олег Ананьевский таныстырған. Анда чоох парча имҷілер чидіспинчеткенінең палғалыстығ сурығны пӧгердеңер.
– 2021-2022 чылларда пу законзар алызығлар кирілген, – искірген министр. – Амды пістің 16 хабазығ кӧрімі саналча. Ирткен тус аразына піссер 140 имҷі тоғынарға килген, 80 имҷі, пис чылға хоза чӧптезіглер идіп, ол тӧлеглерні алып алғаннар. Че пірее имнег учреждениелері пістің ыраххы чирлерде орныхчалар. Кӧзідімге, Копьевта паза Сорығда тоғынҷаң имҷілер табылбааннар.
Андағ орыннарзар имҷілерні табар ӱчӱн республика бюджедінең социальнай тӧлег синін 2 миллион салковайға теере (полған – 500 муң салковай) ӧскірібізерге тӱзедіг кирілче. Федеральнай бюджеттең, тізең, ол имҷілерге пір миллион салковайдаң 1,5 миллион салковайға теере тӧлелер. Андағ оңдайнаң, азахха турҷаң ахча сині 3,5 миллионҷа салковай пол парар. Анзынаң пасха, специалистке чурт пирілер, чиит специалисттерге, тізең, ӱс чыл изере ай сай 10 муң салковай хоза тӧлеп турарлар.
Паза закон проектінҷе чорыхтарға сыхчатхан ӱчӱн ай сай 10 муң салковай хоза тӧлег алчатхан имнег тоғынҷыларының переченьін алғыдыбызары кӧрілче. Депутаттар саринаң тоғырланыс чох полған, закон проекті пір ӱннең алылған.
Тӱрчедең ӧӧн сурыға теес читкен. Хакасия пазы Валентин Коновалов республика правительствозы 2022 чылда хайди тоғыныбысханынаңар сан пиріснең пір час артиинаң чоох тутхан. Республика пазы ирткен чылдағы тоғыстаңар ла нимес, тиксі 2017 чылдаң сығара ниме иділгенінеңер искірген.
– Пістің правительствоның тоғызы тузына Хакасияның ВРП-зы 1,6 хати ӧс парған, – таныхтаан республика пазы. – 2017 чылда – 218,2 миллиард салковай, 2022 чылда – 352,5 миллиард салковай. Тиксі (консолидированнай) бюджеттің паза республика бюджедінің парыстары ікі хати артиинаң ӧс парғаннар. Тиксі бюджеттің парыстары 2017 чылдағы 29,2 миллиард салковайдаң 2022 чылдағы 65,1 миллиард салковайға теере, республика бюджедінің парыстары – 2017 чылдағы 17,6 миллиард салковайдаң 2022 чылдағы 56,7 миллиард салковайға теере.
Валентин Коноваловтың искіриинең, парыстар чыл сай ӧскені сылтаанда Хакасия правительствозы кӧп сидіксіністі пӧкчең оңдайлар тапхан, ол санда муниципальнай пӱдістернің бюджеттеріне хабазарынҷа.
– Піс оларға хабазығны тӧреміл ӧскір турғабыс, – чоохтаан Хакасия пазы. – 2022 чылда ол полызығ 22 миллиардча салковайға чит парған. 2017 чылда, тізең, хабазығ 9 миллиард салковай ла полған. Ӧзіс 2,5 хати.
Аннаң пасха, налог тӧлирінің нииктелген системазынҷа (УСН) налогтың 30%-і муниципалитеттерге пирілгені ікі чыл (2021-2022) аразына оларға 1 миллиардча хоза парыс ағылған. Ол ахчаның ӧӧн чардығы Ағбанға килістір – 600 миллион салковай артиинаң.
– Кічіг паза ортын пос кирее тилізі узарадылза, піс анзына прай ниме итчебіс,– чарытхан Валентин Коновалов. – Орындағы бюджеттернің УСН-наң кірчеткен парыстары ідӧк ӧзіп турар.
Налогтар чыыры ікі хати ӧс партыр. 2022 чылда республика бюджедінзер, 2021 чылнаң тиңнестірзе, 28,5%-ке кӧп налог ахчазы кіртір. Бюджеттің налогтығ нимес парыстары, тізең, 1,8 хати ӧс парған. 2017 чылда 2 миллиард салковай полған полза, 2022 чылда – 3,6 миллиард салковай.
Хакасия пазы пістің республика ікінҷі чылы Россияның иң ізестіг тиліпчеткен 35 регион санынзар кірчеткенін таныхтаан. Ол рейтинг Росстаттың, Россияның финанстар министерствозының паза Налог службазының саннарына тӧстене иділче.
Республика пис чыл аразына хазна алымын хызырып алған. Че ӧӧні, хайди таныхтаан Хакасия пазы, – хазна алымының пӱдізі алыс парғаны.
– Аарлыға турчатхан рынок алымнарын піс бюджет кредиттеріне алыстырыбысхабыс, – чоохтаан Валентин Коновалов. – Анзы алымҷа хорадығларны 6,6 хати хызырыбызарға оңдай пирген. 2017 чылда коммерческай кредиттернің проценттерін тӧлиріне ле 2,4 миллиард салковай парыбысчаң. 2022 чылда бюджет ол кӧстеглерге 375 миллион салковай ла хоратхан. Андағ оңдайнаң піс ӱзӱрлелген 2 миллиард салковайны республиканы тилідеріне хоратхабыс: пӱдіріге, ибіркіні иптиріне паза социальнай сфераа.
Республика устағҷызы алынҷа хайығ хазых хайраллаҷаң сфераа салған. Аның искіриинең, 2022 чылда Хакасияның имнег учреждениелерінзер, 2021 чылнаң тиңнестірзе, 75-ке кӧп специалист тоғысха кірген. Ол Хакасия правительствозы имнег тоғынҷыларына социальнай хабазығларны чыл сай тыыдарынҷа тоғызының салтары полча тіп таныхтаан Валентин Коновалов. Іди ирткен чылда имнег тоғынҷыларына азахха турҷаң тӧлеглер, студенттернің стипендияларына хоза тӧлеглер ӧскірілген. Аалларзар тоғыс чорығынаң чӧрчеткен ӱчӱн паза декреттең ирте сыххан ӱчӱн хоза ахча тӧлирі кирілген.
Республика правительствозы имнег тоғынҷыларына чурт пиріп пастабысханы алынҷа хаалағ полча. Республика бюджедінең ол кӧстеге 100 миллион салковай позыдылған, 31 квартира алылған. Мының алнында чурт пірееде ле алылҷаң, арам учурапчатхан специалностьтығ имҷілерге.
– Наа чурт программазынҷа піс имҷілернің чурт суриин на пӧкпинчебіс, – таныхтаан Хакасия пазы. – Піс ідӧк оларны Хакасияда артысчабыс. Республикада 10 чыл тоғын салзалар, олар, приватизация идіп, чурт ээзі полыбызар оңдайлығлар.
2023 чылда имҷілерге паза пір хабазығ хозылча – ипотека кредидінҷе. Республика бюджедінде ол кӧстеге ахча салыл партыр. Паза депутаттар пу сессияда имнег тоғынҷыларына социальнай хабазығларны алғытчатхан закон проектін алыбысханнар нооза. Валентин Коновалов закон проекті алыл парған ӱчӱн депутаттарға алғызын читірген.
2017 чылдаң пасти республика бюджедінең хазых хайраллирына ахча позыдары ӱс хати ӧс парған (2017 чылда – 1 миллиард 870 миллион салковай, 2022 чылда – 5 миллиард 321 миллион салковай). Валентин Коновалов Хакасия пазы полыбысхан тустаң сығара республикада 26 наа объект (7 – тиксі пӱдірілген объект, 19 модульлығ амбулаториялар паза ФАП-тар) пӱдірілген, 81 объектте – тиксі тыхтағ тоғыстары толдырылған.
2022 чылда ӱр сағаан объект тимге сыххан – радиология корпузы. Ідӧк ікі улуғ проектче тоғыс пасталған – республиканың олған имнег туразын нааҷылирынҷа, Асхыста олған поликлиниказын пӱдірерінҷе. Андағох поликлиникаларны пӱӱл Ағбанда паза Харатаста пӱдіріп пастирлар.
Валентин Коновалов сан пирізінде ӧкіс палаларға чурт пирерінҷе сурығны пӧгері орыннаң тибіреп сыхханын таныхтаан.
– 2018 чылда пу кӧстегҷе республиканың хорадығлары 90 миллион салковай полған полза, – чоохтаан ол. – 2022 чылда 300 миллион салковайға читкебіс паза алылчатхан чурттың санын чыл сай ӧскірчебіс.
Олох туста федеральнай бюджеттең пу кӧстегҷе ахча позыдары тың ӧспинчеткені таныхталған. Хакасия пазы федерацияның полызии чох сидіксіністі чапчаң пӧк полбаспыс теен. Аннаңар федеральнай кіннең пу сурығҷа тоғынары узарадылча. Таныхтирға кирек, ирткен чылдаң сығара 23 часха читкен ӧкістер сертификады пастыра чуртха чидінер оңдайлығлар. Хакасия правительствозы чурт сертификадынаңар тимнеен законны Ӧӧркі Чӧп 2022 чылның июльында алыбысхан.
Аалда тоғынчатхан ветеринарларға чурт пирерлер. Хакасия пазы сан пиріс итчеткен туста андағ чарадығ алчатханынаңар искірген. Валентин Коновалов Хакасияда мал ӧскірері чахсы хаалағларнаң тиліпчеткенін таныхтаан.
– Аннаңар аалларзар квалификациялығ ветеринарлар киректелче, – искірген ол. – Пу сидіксіністі хазых хайраллирындағы паза ӱгредігдегі осхас оңдайларнаң пӧгерге кирек тіп санапчам – ветеринарларға квартиралар алып. Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозына андағ программаны тимнебізерге паза 2024 чылдаң сығара чуртасха киріп пастирға чахығ пирчем.
Ідӧк кічіг паза ыраххы аалдағыларға хабазығ тыыдылар. Валентин Коновалов, депутаттарның алнында сан пиріс идіп, андағ чахығ пирген. Ол кічіг паза ыраххы аалларға алынҷа хайығ салылчатханын таныхтаан. Хакасия правительствозы республика программазы хоостыра ол аалларның чуртағҷыларына мал тутчатхан ӱчӱн ахча тӧлепче.
– Мин чарадығ алғам, ікінҷі чарым чылдаң сығара піс інектерҷе, хойларҷа паза аттарҷа тӧлеглерге 20 процентке индексация идібізербіс, – искірген Хакасия пазы. – Ідӧк ол тӧлеглерні алчатханнарның санын ӱс хати ӧскірібізербіс. Амды программада 300-ке теере чуртағҷылығ (полған 200-ке теере) ааллар аралас поларлар.
Республика пазы ӧнетін чаа операциязы араласчыларына, оларның сӧбірелеріне паза армияа хабазығдаңар чоохтаан, хайдағ тоғыс апарылған паза ам даа апарылчатханынаңар. Мобилизациядағыларға тӧлег сині 100 муң салковайға теере ӧскірілгенінеңер, чыл пасталчатханда СВО-ның прай араласчыларына хабасчаң программа алылғанынаңар.
Гуманитарнай полызығ чыыры СВО-ның пастағы кӱннерінеңӧк пасталған, республика пу тусха чӱзерлеп тонна полызығ ызыбысхан. Ӱр ниместе Хакасиядаң андар 28 автомобиль ызылған, транспорт саны хоостыра пістің республика Сибирьдегі округта ікінҷі орында полча тіп таныхталған сан пирісте.
Ол прай ниме ӱлгӱнің паза халых чонның пірге тоғызының салтары полча тіп таныхтаан Валентин Коновалов. Хакасия правительствозы паза позы адынаң Ӧӧркі Чӧпке, халых пірігістеріне, «Боевое братство» пірігіске, идінҷектерге паза республиканың полған на чуртағҷызына алғызын читірген.
– Піс хати киречілеебіс, піс пірге пол полчабыс паза иң сидік пӧгіннерні толдыр полчабыс, – теен Хакасия пазы. – Киртінчем, пістің пірге полғаныбыс пу хазыр кӱрезігде пістің чиңізібісті чағыннадарға полыс пирер. Ол кӱрезігде, хайда пістің ооллар чааласчалар, посха айабин, майыхханына хайбин. Олар Чиңіске читіре чааласчалар. Че, улуғ чобаға, прайзы ла изен-хазых айланминча...
Республика устағҷызы ідӧк чоллар пӱдіриине паза оларны нааҷылирына ахча ӧскірілгенінеңер, культураа хайығ тыыпчатханынаңар, ол санда хакас культуразына паза хакас тілін хайраллирына алынҷа хайығ салылчатханынаңар чоохтаан.
Сан пиріс тоозылғанда, депутаттарға сӧс пирілген. Таныхтирға кирек, фракциялар саринаң Хакасия пазына сурығлар азынадох ызылғаннар, аны хоостыра сурығлар сан пирісте прай чарыдылғаннар. Аннаңар сурығлар кӧп полбаан. Фракцияларның устағҷылары сан пиріс хоостыра постарының сағыс-кӧрістерін искіргеннер. «Единая Россия» фракцияның устағҷызы Светлана Могилина республика правительствозының тоғызын, хайди сахталған полған, хомайлаан, КПРФ фракциязының устағҷызы Григорий Назаренко – махтаан.
Прай ӱзӱріглер соонаң Хакасия пазының сан пирізі хоостыра Ӧӧркі Чӧпке чарадығ алыбызарға киректелген – сан пиріс иділгенін хайыға алардаңар. Ол чарадығзар ідӧк депутаттарның чӧптері кирілген. Че ӱн пиріс салтарларынҷа (ӱчӱн – 23, тоғыр – 14, тудыныбысхан – ікі, тӧрт депутат саңай ӱн пирбеен) чарадығ алылбин парған. Ол, хайди азынадох искіргеннер пірее СМИ-лар, «Единая Россияның» табығларнаң палғалыстығ тоғырланызы полған.
Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев ол киректі хомайлаан, табығлар чарлалбаан даа, піреезі табығлар алнындағы кампанияны амох пастабысханын таныхтап. Владимир Штыгашев депутаттар, арса, оңарыларлар тіп азых оңдайнаң (полған на депутат хайди ӱн пиргенін кӧзітчеткен) ӱн пиріс иртірерге чӧпнең сыххан. Че хати ӱн пирістің салтарлары даа киректі алыстырбааннар – чарадығ алыларына ӱн читпеенӧк.
Сессияда араласхан Россияның Федерация Чӧбінің Хакасия правительствозынаң сығара сенаторы Валерий Усатюк ідӧк депутаттарзар айланған:
– Чарадығ алылбин парды. Іди мында искірілген прай чӧптер алылбаанох пол парча. Депутаттар ниме итчеткеннерін оңарчалар ба? Политика амбициялары ла пол парча... Прай чахсы чӧптерні, хайзылары депутаттардаң кіргеннер, чох идібістілер.
Валентин Коновалов, хоза чоох тудып, ол киректі политиканаңох палғалыстырған.
– Пілчебіс, полған на депутаттың кӧрізін улуғлирға кирек, хайдағ даа фракциядаң ползын. Че пос холын ӱзе сапханы – оңарылыстығ нимес, – салтарлар идіп, таныхтаан Хакасия пазы. – Пу чарадығда сірер таңдағы правительствоға чӧптер пирчезер паза анда пасха ниме чоғыл. Хайдағ-да паалағ пирері анда чох полған. Пу тоғыр ӱн пирістіг демаршты «Единая Россия» депутаттарының чардығы иткені кӧріндіре. Минің кӧрізімнең, ол Хакасия чуртағҷыларын, хайзыларының кӱстенізінең пістің республиканың экономиказы 2022 чылда паза алнындағы чылларда ӧзіс кӧзіткен, улуғлабааны.
Мындағ таңнастығ полған пу сессия. Орта таныхтаан Владимир Штыгашев, табығлар чарлалбаан даа (Хакасия пазына паза Ӧӧркі Чӧпсер табығлардаңар чарадығ июньзар алылар тіп кӧрілче), пірее кӱcтер, тізең, портфельлерні паза чылығ орыннарны амох ӱлестіріп пастабыстылар. Табығларға чағын ниме полар ни?
Автор :
Альберт ТОЛМАШОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
