МАТАП КӰСТЕНЗЕ, КИРЕК ХАҶАН ДАА КИЛІСЧЕ
03.03.2023
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Чоныбыстың cаблығ оолғы, Хакасиядағы каратенің пастағҷызы Алексей Николаевич Карамашев пӱӱн 85 чазын таныхтапча
ІҶЕЗІНІҢ ЧАРЫХ ОМАЗЫ
Хакас чонына улуғ хозым иткен кізілернің аразында Алексей Карамашевті хайди даа адирға кирек. Алексей Николаевич – олаңай кӱресче СССР-ның спорт узы, техническай наукаларның кандидады, Хакасиядағы каратенің пастағҷызы. Саблығ тренер ӧсчеткен тӧлні ӱгредерінде, оол-хыстарны хазых чуртасха тартарында улуғ іс артысхан. Ӱгренҷілеріне ол спортта ла нимес, чуртаста кӧзідім полча.
Алексей Николаевич Асхыс аймаандағы Сарығлар аалдаң. Амғы туста аалда писче ле тура турча. Алында андағ полбаан. 1960 чылларға теере Сарығларда пасталығ школадаң пасха садығ туразы, клуб, медпункт орныхханнар, 70-ҷа тура саналған. Тураларның пірcінде Николай Семёнович паза Мария Павловна Карамашевтер чуртааннар. 1938 чылда ынағ сӧбіреде Алёша оолах тӧреен. Чир-суғҷыбыс чоохтапча:
– Піс тӧртӧлең полғабыс. Че ікі пиҷем чаа алнындох ӱреен, туңмам – чаа тузында. Пабам 1943 чылда фронтта ізі чох чіт парғанда, іҷемнең хада халғабыс. Ол ырах сағыстығ, пик сындырлығ кізі полған. Мині сидікcіністерні тобырарға, турғысхан пӧгіннерге чидерге ӱгретчең. Іҷемнің «матап кӱстензе, кирек хаҷан даа килісче» cӧстері миизіме саңайға сиип парған.
Мария Павловна оолғын чахсы ӱгренерге кӧстеҷең. Алексей пастап Сарығлардағы школада пілістер алған, анаң Харағай паарында ӱгренген. 1950 чылларда Таштыпта чаа араласчыларының палаларына пансион азылғанда, хакас саарбахты андар алып алғаннар. Пансионда Алексей Карамашевнең хада пір туста политик Владимир Штыгашев, хабарҷы Евдокия Кильчичакова, тренерлер Михаил Боргояковнаң Владимир Чарков ӱгренгеннер. Таштыпта Алексей спортнаң айғас сыххан. Ол волейбол, футбол ойнирға, саналығ чӱгӱрерге, велосипедтiг ойладарға хынҷаң. Ідӧк саарбах хакас кӱрезінде, акробатикада кӱзін cынаҷаң. Арғыстары спортсменнің чидіглеріне поғдархаҷаңнар. Карамашев ӱгренҷілер аразындағы марығларда школа ӱчӱн турысчаң нооза.
ОЛАҢАЙ КӰРЕС
Чир-суғҷыбыс школаны 1957 чылда тоосхан. Пастап чиит кізі, арғызы Володя Чарков чіли, Ленинградтағы П.Ф.Лесгафттың адынаң физкультура институдынзар кіріп аларға пӧгінтір. Мария Павловна ол туста ағырчатхан. Іҷезінең ырах парарға хынмин, Алексей Сибирьдегі технология институдында пілістерін алғыдарға чаратхан. Хызылчардағы вузта тыс пілбес Карамашев саналығ чӱгӱрерінҷе секцияа пазын салған. Тренерлерні аның спорт салтарлары ӧріндірҷеңнер. Хакас студент Сибирьнің паза Ыраххы Востоктың зоналарының мариинда, РСФСР-ның первенствозында сыйыхтығ орыннарға сыххан. Аны Хызылчар крайының піріктірілген командазынзар кир салғаннар. Че пастағы курста чир-суғҷыбысха академическай отпуск алып аларға киліскен. Алексей Николаевич чоохтапча:
– Хысхызын Хызылчарда ачығ соохтар турыбысханнар. Чылығ кип-азаам чоғыл, ағырыбызарға ӱр нимес. Хайди полҷаң? Ӱгредиимні тохтадып, грузчик тоғызына кірібіскем. Ол ахчаа тонаныбысхам, іҷеме кип-азах тікчең машинка ал пиргем. Аның ӧрінізі пу чир полбаан.
Институтсар айланғанда, чиит кізі саналығ чӱгӱрерінең айғаспиныбысхан. Аның хайиин тартхан олаңай кӱресче секция. Школада ӱгренчеткенде, Карамашев хакас кӱрезінде позын турыстыра кӧзітчең. Аннаңар ол олаңай кӱресте кирек килізер тіп ікінҷілебеен. Алексей саблығ тренер Дмитрий Миндиашвилинің устаанынаң харбасхан. Ідӧк ол Владимир Чарковтың холында узын таптирға маңнантыр. Пір чыл аразына хакас студент Хызылчар городтың, Хызылчар крайының чемпионы полыбысхан, «Локомотив» паза «Труд» пос кӧңніліг спорт пірігіcтерінің (ДСО) первенстволарында чиңіc тутхан. Пӧзік устығ кӱресчее РСФСР первенствозынзар чол азылған. Марығда Алексей Карамашев хола медальны холға кирген. 1960 чылда Харьковта ирткен СССР студенттерінің Cпартакиадазында, тізең, чир-суғҷыбыс он иң чахсы кӱресчі санына кірген.
Аймах турнирлерде кӱзін cынап, Карамашев Москвадағы кӱресчілернең танызып алтыр. Олар ачых-чарых кӧңніліг оолны хазнаның ӧӧн городынзар ӱгренерге паза харбазарға хығырғаннар. Мария Павловна чаратханда, чиит кізі Москвазар парыбысхан. Улуғ городта Алексейні К.Э.Циолковскийнің адынаң авиация институдынзар 3-ҷі курсха алып алғаннар.
СССР-ның СПОРТ УЗЫ
Карамашевтің чуртазында 1961 чыл танығлығ. Ол чыл чир-суғҷыбыс «Буревестник» ДСО-ның турнирінде араласхан. Марығ Минскте ирттір. Алексей Карамашев 62 кг кӧдірімде харбасхан. Пу кӧдірімдегi араласчыларның санында полғаннар тилекей чемпионы Владимир Рубашвили, чоннар аразындағы марығларның призеры Михаил Баставашвили паза аннаң даа пасхазы. Оларның аразында хакас оол ӱзінҷізі полыбысхан. Чидіг ӱчӱн ол олаңай кӱресче СССР-ның спорт узы аарластығ атха турысхан.
Чоохтирға кирек, пістің хазнада спорт узына кандидат ат 1964 чыл соонда ла кирілген. Аннаңар I спорт разрядтығ оол-хыстарның узы пӧзік полҷаң. Кӧзідімге, 1956 чылдағы Олимп ойыннарының чемпионнары Константин Вырупаев (грек-рим кӱрезі), Юрий Титов (спорт гимнастиказы) паза Инесе Яунземе (чыданы ырахха тастиры) тилекейнің иң улуғ мариинда I разрядтығ спортсменнер чіли араласханнар.
Чир-суғҷылары Алексей Карамашевтің ӱчӱн ӧрінгеннер. 28 февральда 1962 чылда «Ленин чолы» газетада «Хакастарның пастағы спорт мастері» улуғ нимес пічік сыххан. Аның авторы – тренер Михаил Боргояков. Алексей Николаевич хакастарның аразында пастағы спорт узына саналча. Итсе, 1961 чылдох нормативті чир-суғҷыбыс Валерий Асочаков толдырыбыстыр. Спортсмен 1939 чылдаң полған, тӧреен-ӧскен чирі – Асхыс аал. Омсктағы училищеде ӱгренчедіп, ідӧк олаңай кӱреснең айғас сыххан. Амғы туста пу ікӧлеңнең кем иң пурнада СССР-ның спорт узына турысханын пілерге сидік. Че анзы ӧӧні нимес. Карамашев паза Асочаков пасха хакастарға улуғ спортсар чол ас пиргеннер тиирге чарир.
НАУКА ТОҒЫЗЫ
Спортнаң айғазып, чиит кізі ӱгредиинеңер ундубаҷаң. Вузта ол авиация двигательлерінің инженер-механигі специальнозын алған. Студент тузындох практиканы чалтырама иртiбіскен хакас оолны саблығ авиаконструктор Павел Сухойның конструктор бюрозынзар (КБ) тоғынарға алып алғаннар. Павел Осипович СССР-дағы реактивнай паза сверхзвуковой авиацияның тӧстегҷізі полча. КБ-да Алексей Карамашев двигательлер пӧлиинің пастығы Илья Моисеевич Загстың устаанынаң істенген. Пӧлік тоғынҷылары самолеттар двигательлерінің тоғызын чахсыландырарынаң айғасханнар.
Ӱс чыл пазынаң чир-суғҷыбыс хазнаның наука-істезігліг технология институдынзар (ГОСНИТИ) парыбысхан. Учреждение амға теере Россияның аал хонии наукалары академиязының ӧӧн организациязына саналча. Анда Алексей Николаевич улуғ наука тоғынҷызы полып істенген. Ідӧк ағаа наука-істезігліг трактор институдында (НАТИ) тоғынарға ӱлӱс тӱстір. НАТИ-да Карамашевті сектор устағҷызына турғысханнар. Аспирантураны ол 1973 чылда тоосхан. «Форсункалар сыныхтаҷаң оңдайлар» диссертацияны маңнаныстығ арачылабызып, чир-cуғҷыбыс техническай наукалар кандидады ученай степеньге турысхан.
ПАСТАҒЫ ХААЛАҒЛАР
Карате – япон чонның чааҷы искусствозы. Ол Окинава олтырыхта тӧстелген. Пасха чоннар аннаң 1948 чыл соонда таныстырлар. Каратеҷе пастағы тилекей чемпионады 1963 чылда Чикагода ирткен. СССР-да іскеркі чоннарның чааҷы искусствозынаң айғазарға чарадылбаҷаң. Че 1978 чылда ілезіне сығысхан: хазнада каратеҷе илееде cекция чазытта тоғынча. Аны кӧріп, СССР-ның спорткомитеді каратені спорт кӧрімнерi cанына кир салған.
Наука тоғынҷызы Алексей Карамашев каратенең 1978 чылда айғазарға пастаптыр. Ол туста ағаа 40 час полған. Каратеде кӱзін сынап, хакас спортсмен 1979 чылда Москваның чемпионадында чиңіc тутхан. Анзы чир-суғҷыбысха асхынах пілдір парған, таң, ол, сыныхтағлар тудып, СССР-ның спорткомитедінің тренер-ӱгретчізі полып тоғынарға чарадығлығ пічік алып алған.
Карамашевтің чуртазында 1980 чыл – алызығлар тузы. Ол Хакасиязар айланарға чаратча. Хайди таныхтаан саблығ тренер, іҷезін кӧрерге кирек полған. Мария Павловна Москвазар оолғынзар кӧзерге пір дее ынабиндыр. Ағаа хоза 40 час толдыр салғанда, ол тӧреен чир-сууна тың сағын сыхтыр.
Ағбанда Алексей Николаевич Хакас техническай институтсар (ХТИ) тоғысха кірген. Алында науканаң айғасхан специалист чииттернең чоох чахсы алысчаң. Аның устаанынаң студенттер инженер профессиязының чазыттарын асчаңнар. 1981 чылда чир-суғҷыбыс хоза каратеҷе секцияны апар сыххан. Ол улуғ кирексіністе полтыр. Ооллар боевиктердегі матырларға тӧӧй поларға сағынчатпастар ба. Cаблығ тренер таныхтапча:
– Сидікcіністердеңер чоохтаза, илееде тус тренировкалар иртірҷең орын чох ирееленгебіс. Аннаңар піске удаа кӧс чӧрерге килісчең. Пастап секцияны ХТИ-да апарғам, анаң ӱгренҷілерімнең хада Ағбанның 5 № школазынзар парыбысхам. Кӧмес тоғынып алчабыс, пазох наа залзар кӧзерге кирек. Чииттер каратеге чахсы чӧрҷеңнер. Оларны спорт кӧрімінең не нимес, япон чонның культуразынаң, философиязынаң таныстырҷаңмын.
Че 1983 чылда ӱлгӱдегілер Ағбандағы карате секциязын чабысханнар. Андағ чарадығ Москвада алғаннар. Пу сурығны пӧкчең оңдай табылтыр. Алексей Николаевич каратеге милиция тоғынҷыларын ӱгрет сыххан. Каратисттерге перестройка тузында тоғынарға чаратханнар.
ӰГРЕНҶІЛЕР
Чир-суғҷыбыс апарған секцияда чон ӱзілбеҷең. Че наа сидіксініс сығыс килген: олғаннарны марыға ал чӧрерге ахча чоғыл. Спортсмен турнирлерде араласпаза, аның узы тилібес. Алексей Николаевич чідірінмеен. Ол палаларны марығларға удаа пос ахчазына апар килҷең, спонсорлар тілеҷең. Кӱстенізі тикке парбаан. Орындағы каратисттер Хакасияны ырахха сабландырғаннар. Алексей Николаевичтің ӱгренҷілерінең Павел Тренинні паза Дмитрий Казыгашевті алынҷа таныхтирға кирек. Пастағы спортсмен Россия чемпионадында ӱс хати чиңіс тутхан. 2004 чылда Тренин чииттер аразында ирткен тилекей мариинда пастағы орынға сыххан. 2006 чылда наа чидіг. Чиит кізі тилекей чемпионадында хола медальны холға кирген.
Паба-іҷезі Дмитрий Казыгашевті карате секциязынзар 2000 чылда пазындыр салғаннар. Андада оолахха 7 час таа чох полтыр. Пастағы улуғ чиңіcке ол 2007 чылда читкен. Хакас саарбах Россия первенствозында алтын медаль утхан. Хазна чемпионадында спортсмен 2012 чылда пастағы орынға сыххан. Пір чыл пазынаң, тізең, Дмитрий Казыгашев косики каратеҷе тилекей чемпионы полыбысхан. Аның туңмазы Сергей чииттер аразында ирткен тилекей мариинда Россия командазына алтын медаль ағылған. Харындастар Сендай городта (Япония) марығласханнар.
Cаблығ тренернің ӱгренҷілері аймах тоғыстарда істенчелер. Оларның пірcі – Денис Кокояков. Денис Васильевич каратенең студент тузында айғазарға пастаан. Россияның спорт узы нормативті 29 частығда толдырыбысхан. Кізілер Кокояковты чахсы тренер чіли таныпчалар. 2022 чылда аны Хакасияның спорт министрінің орынҷызына турғысханнар.
Алексей Карамашев тренер тоғызына 40 артиинаң чыл пир салған. Аның кӱстенізінең Хакасияда косики каратеҷе федерация тӧстелген. Таныхтирға кирек, каратеде кӧрімнер илееде. Карамашев позы кекусинкай каратенең айғазарға пастаан. Че Ағбанда ол косики каратені тиліткен, аны ідӧк хазыр тудыстығ карате адапчалар. Спортсменнер, татамизер сығар алнында, пастарына тулаға кисчелер, кӧксілеріне – протектор. Анзы тоғазығ тузында кинеп парбас ӱчӱн. Пӱӱнгі кӱнде республиканың 7 муниципалитедінде косики каратеҷе секциялар тоғынча.
Алексей Николаевич спортха улуғ хозым иткен ӱчӱн Хакасияның физическай культураҷа паза спортча саблығ тоғынҷызы атха турысхан. 1997 чылда ол ідӧк «Физическай культураҷа паза спортча отличнигі» танығнаң сыйыхтатхан. 2018 чылдаң Ағбанда А.Н.Карамашевтің сыйыхтарына косики каратеҷе городтың азых турнирі иртірілче. Пӱӱл спортсменнер 18 мартта марығлазарлар. Чир-суғҷыбыстың ӱс пала: Николай, Елена паза Алексей. Хомзынысха, тун оолғы Николай 1998 чылда чуртастаң парыбысхан. Саблығ тренер ӱс парханың часкалығ ағазы полча.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
