Экспорт. Хакасияның идінҷектеріне пос ниме-ноозын хырығ озариндағы садығ тураларынзар паза чырғалларынзар сығарарға «Минің пос киреем» кінде полысчалар. Экспортха хабазығ кінінің устағҷызы Анастасия Цукерманнаң хада аның тоғызынаңар чоохтасчабыс

– Анастасия Борисовна, чоохтап пиріңер, хайдағ пӧгіннең паза хаҷан «Минің пос киреем» кінде экспортха хабазығ кіні тӧстелген?

– Экспортха хабазығ кіні 2019 чылда «Минің пос киреемнің» федеральнай паза регион кіннері пастаанаң тӧстелген. Аның пӧгіні – Хакас Республиканың кічіг паза ортын пос киреене хырығ озариндағы чырғалларзар сығарға хабазары. Чоох парча экспорт кӧстегліг компаниялардаңар. Олар экспортха ниме-ноо сығарчалар алай сығарарға тимделер, алай тимненчелер. Чоохтирға кирек, экспортха хабазығ кіні чир ис-пайы паза энергетика сығарызынаң палғалыстығ нимес компанияларға паза идінҷектерге полысча. Піс андағ пірігістерге пасха хан чирлерінің чырғалларынзар сығарынҷа хорадығларны пілдірте хызырарға хабасчабыс.

– Хайдағ программаларҷа тоғынчазар паза хайдағ хабазығ читірчезер?

– Экспортха хабазығ кіні кічіг паза ортын пос киреене полызарға паза оларны экспортха сығарарға кӧстелген нацпроектче хабазығ читірче.

Піс, экспорт сурығларынҷа полызығлар читірчеткен компанияларны таап, кічіг паза ортын пос кирее орнына ол тоғыстар ӱчӱн тӧлеп пирчебіс. іди идінҷек хорадығларын паза тузын ӱзӱрлепче, ол санда кадрларға хорадығларны. Тастындағы экономика киреенҷе опыттығ специалисттернi таап аларға сидік. Хайди ол иділче? Кӧзідімге, компания экспортха хабазығ кінінзер пасха хан чирінде хада тоғынҷаң пірігісті таап алар пӧгіннең айланча. Ол сурығнаң компанияның ӧнетін ӱгредігліг паза опыттығ тоғынҷызы айғазарға кирек, кем пасха хан чирлерінің чырғалын, аның пӱдізін, хайызығларын чахсы пілче, тастындағы экономика кӧстее хайди тоғынчатханын тиксі оңарча. Че компанияның андағ тоғынҷы чох полза, піс аккредитациялығ пірігіссер айланарбыс, ол пу компанияа хынчатхан хазнада аннаң хада тоғынар пірігісті тілир. Андағ пірігістернің пасха хан чирлерінде пӧліктері пар, ол хазнанаң тоғынҷаң оңдайларны, хайызығ сурығларын чахсы пілче. Ол піcтің идінҷекнең тоғынар пір ле компанияны нимес таап пирер. Тоғыс ол «чылығ пічікнең» узарадылча. Пірігіс идінҷекке хада тоғынарға пӧгінчеткен пасха хан чиріндегі компания кізілерінең тоғазарға полызар. Пу даа кӧзідімнең пілдістіг, хай син ахча ӱзӱрлепче компания. Че ол кӧні ахчалығ хабазығны албинчатханын санға аларға кирек. Піс идінҷекке полызығларны читірчеткен, тоғысты толдырчатхан пірігіске тӧлепчебіс.

– Хакасияның идінҷектері хайдағ хабазығларны иң не кирексіпчелер?

– Піссер пасха хан чирінде хада тоғынар пірігісті тілир сурыныснаң удаа айланчалар. Че піс читірчеткен хайдағ даа полызығ пасха хан чирінде идінҷектернең хада тоғынар пірігісті тілиріне кӧстелген. Идінҷек экспорт проектін наа ла пастабысхан туста даа, аны тоосчатса даа, полызығлар читірілче.

Ағаа сығарчатхан ниме-ноозынаң сынап пу хазназар кірерге киректелчеткенін паалир ӱчӱн, піс аннаң хада чырғал істезіглерін кӧрербіс, аның ниме-ноозының кирексінізін, анда сығарылчатхан ниме-ноонаң тиңнес поларын паалирбыс. Алынҷа хазнаа компаниянаң паза аның ниме-ноозынаң таныстырчатхан кӧзідіг тимнеп поларбыс, ідӧк сайт тимнирге чарир, андар ол хазнаа килісчеткен чӧптерні сығар турарға.

Пасха хан чирінде хада тоғынар пірігісті аймах-пасха оңдайлар полызиинаң тілепчебіс. Олар ӧткін паза ӧткін нимес полчалар. Ол тоғысты ӧнетін компания толдырчатханы ӧткін оңдайға саналча. Идінҷек, тізең, экспортха тимненче, ол компаниянаң тӧреміл палғалыста полча. ӧткін оңдайға ідӧк идінҷектің чоннар аразындағы кӧзідігде алай бизнес-миссияда араласханы саналча. Бизнес-миссия – ол пасха хан чирінзер чорых, идінҷек анда хада тоғынарға сағынчатхан пірігіс кізілерінең тоғасча паза экспорт чӧптезиине сыхча. Паза пір оңдай – реверс бизнес-миссиязы. Андада пасха хазнадағы компания Хакасиязар кил парча, идінҷектің сығарызынаң танысча. Пу оңдайлар уғаа тузалығ иртчелер паза чахсы салтарлар пирчелер.

Аннаң пасха, идінҷектің ниме-ноозына сертификат ит пирчебіс. Сертификат хазнаның алай пасха хан чирінде тоғынчатхан идінҷектің кирексінізі полча. Экспорт чӧптезиине сыхчатса, піс аны тимнирге, хайығда тударға, сыныхтирға полыс поларбыс.

Аннаңар, ахча ӱзӱрлирінең пасха, идінҷектерге ідӧк искірігліг хабазығ чахсы читірілче. Экспортха сығарға сағынчатхан идінҷектер ол тоғыстың хаалағларын даа чахсы пілбинчелер: нимедең пастирға, анаң ниме идерге, алай пір туста прай ниме идерге, алай изерістіре, алай тустығ ідіс турғызарға кирек полған, піс аннаңар сағынмаабыс таа... Полған на хазнаның ас-тамахха паза ниме-нооға алынҷа кирексіністер полча: пірее ас-тамахты алынҷа хазналарзар кирерге дее чарабас – аннаңар таможня паза чырғал кирексініcтерін тиксі кӧрерге киректелче! Ағаа хоза пӱӱнгі кӱнде илееде хатығлас кирілчеткенде.

Iдӧк ӱгредігліг полызығлар пар, ол санда экспорт киреенең наа ла айғазып пастапчатханнарға. Наа пілістер экспорт киреенең тирең таныстырар паза  алынҷа сурығларға хайығ айландырарға полызар. Полған на ікі неделя пазынаң семинарларны Россияның экспорт кінінің экспорт школазының аккредитациялығ тренерлері иртірчелер. Олар экспортха сығарылчатхан ниме-нооны таможняа тимниріне, экспорттың логистика оңдайларына, экспорттағы маркетингке, налогтарға, онлайн экспортының оңдайларына, ахча сурығларына паза пасха даа сурығларға чарыдылчалар.

Идінҷектернің алынҷа кӧстеглерҷе сурығлар чыыл парза, піс ағаа чарыдылған мастер-класс иртірчебіс. Кӧзідімге, таможняны иртер тимненіске чарыдылған мастер-класста прай сурығлар алынҷа кӧзідігде пирілчелер. Андағ оңдайнаң идінҷектер хаалағларны паза хайдағ-да сидіксіністерні пӧгерін чахсы оңарып алчалар.

Полған на чыл «Чыл экспорты» марығ иртче. Анда нинҷе-де номинация кӧріл парған, олар экономиканың аймах кӧстеглерінең палғалыс парғаннар: аал хониинҷа, промышленностьча, онлайн-экспортча, ол санда маркетплейсче паза пасхазы. Пӱӱл наа номинация полған: «Экспортер ипчі». Идінҷектер хайдағ хазназар паза хай син ниме-ноо ысханын кӧзітчелер. Пу марығда аралазарға хығырчабыс, аннаң андар федеральнай синге сығарға чарир. Компанияларға тузалығ сыйыхтар тимнелче.

– Экспорт сині алысча ба?

– Хатығластар кирілзе дее, экспорт пір дее алыспаан. Пос киреендегілер уғаа чітіглер. Идінҷектер алызығларға чапчаң кӧнікчелер, сидіксіністерні пӧкчең наа оңдайлар тілепчелер, аннаңар экспорт сингенін кӧрбинчебіс. Ол уғаа чахсы.

– Ниме-нооны паза полызығларны пасха хан чирлерінің чырғалынзар сығарып аларға ниик пе?

– Мында ӧӧні пастағыох туста орта хазна чырғалын таллап аларға. Ол саринаң идінҷектерге хазна синіндегі Экспортха хабазығ кіні паза «Минің экспортым» портал чахсы полысчалар. Портал ниме-нооның аймах хазналардағы, чырғаллардағы кирексіністі кӧзітче, андағох ниме-нооны ол хазназар алай чырғалзар хайдағ пасха хазналар ысчатханы пирілче, хазна істінде хай син ниме сығарылчатханынаңар искіріг пар. Тиксі искірігні ӱзӱріп, орындағы чуртағҷыларның кибір-чозахтарын санға алып, кирек хазнаны паза чырғалны таллапчабыс. Кӧзідімге, республикадағы тадылығ ниме-нооны Узбекистанзар садарға итсебіс, ол ас-тамахха сахар сала кӧп  салыларға кирек. Мындағ кирексіністерні хайди даа санға аларға киректелче.

Олох туста полған на компанияның экспортсар позының чолы тӧстелче: кем-де ізестіг хаалапча, кем-де искіріглер ӱр чыыпча, кем-де аймах хатығластар кирілчеткен сылтаанда ниме-ноозын хырығ озаринзар сығар полбинча. Че компания экспортха тимде полза, аның ниме-ноозы пӧзік синде тимнелчетсе, пасхазынаң тиң сығарылчатса, ікінҷілес чоғыл, ол экспортха сығып алар!

– Пілдістіг, амғы туста экспортта іскеркі cари кирексініснең тузаланча. Халғанҷы алызығлар сылтаанда экспортха ызылчатхан ниме-ноо саны алысты ба? Хайдағ хазналарзар Хакасияда сығарылған ниме-ноо парча?

– ікінҷілес чох, іскеркі сари сабланча. Кидеркі регионнар Европанаң садығ апарған ползалар, амды экспорт чолларын алыстырчалар. Урал паза Сибирь, Ыраххы Востокка чағын регионнар паза андағы регионнар тӧреміл іскеркі саринаң тоғынғаннар. Сидіксіністер чолларнаң палғалыстығ. Олар іди табырах алғыдылбинчалар. Андағ даа полза, іcкеркі саринзар экспорт парза даа, компаниялар пасха чоллар тілепчелер.

Хыдат  хайдағ даа туста чахсы кирексініснең тузаланған, халғанҷы туста – уламох. Компанияларға аның алғым чырғалы хынығ, аннаңар кӧбізі андар кіріп аларға пӧгінче, че аның кирексіністерін паза істіндегі пос кирее тилізін санға аларға кирек. Ағаа хоза ниме-ноо таңмазы санға алылғанына хайығ айландырарға кирек. Ол арачылалбаан полза, хырығ озаринда аны арачылап аларға сидік полар. Таможня пірігізіне кірчеткен хазналарнаң тоғынарға ниик. Ол Казахстан, Киргизия, Армения, Беларусь паза Россия. Аннаң пасха, піснең хада хынып тоғынчалар СНГ хазналары, Монголия. Хакасияның пасха хазналарнаң пірге хырығлары чох таа полза, піc олардаң тың ырах орныхчабыс, аннаңар палғалысчаң оңдай пар. Европазар, тізең, чолыбыс чабыл парған...

– Пістің тадылығ ас-тамаабысты ам анда сатпастар ба?

– Я. Че идінҷектер сағыссырабинчалар, олар наа чоллар тілепчелер. Анзын мин таныхтаам. Чарир Турциязар сығып аларға.

– Сірернің кін тоғызын пастааннаң экспортха парчатхан ниме-ноо саны хозылған ма?

– Чылдаң чылға піccер айланчатхан идінҷектер саны хозылча, аннаң хада экспортха сығарылчатхан ниме-ноо аймаа алғыдылча. Амды ол ас-тамах промышленнозының ниме-ноозы ла нимес, че ідӧк кизiлген ағас, пӱдіріг технологиялары, хоза чардыхтар, че ас-тамах паза ағас  иң кӧп парча.

– Анастасия Борисовна, алғыс чоохтазығ ӱчӱн.