Профессор, филология наукаларының докторы, ХГУ-ның хакас филология кафедразының профессоры Венедикт Григорьевич Карпов «ЬІнархас» орденінең, хакас родтарының Улуғлар чӧбінің «Чахсы киректер ӱчӱн» орденінең, Н.Ф.Катановтың адынаң республиканың хазна сыйиинаң, аймах-пасха медальларнаң таныхтатхан. Ол Россияның пӧзік ӱгредиинің Аарластығ тоғынҷызы, науканың турыстығ кізізі, чон ӱгредиинің отличнигі, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің Аарластығ докторы, 2004 чылда «Чыл кізізі» аарластығ аттарға турысхан.

С.П.Кадышевтің тахпағы В.Г.Карповтың прай чонға саблан парған чуртазын паза чайаачызын чарытча тізе, пір дее саба полбас. Пу чағында Венедикт Григорьевич Карповты таныбинчатхан кізі дее табылбас, неке. Илбек сағызы, амаллығ чӱрегі, амыр тудынызы, кізее паарсазы аптапча, позынзар тартча. Піс, хада тоғынчатханнары, хакас тілін паза ӱгредиин тӧстеп, тыыт салған ӱчӱн, ағаа ӱзілбес-парбас алғызыбыс читірчебіс. Піс, аның ӱгренҷілері, ол тӧзеп салған хакас филология науказының чолын аннаң андар турыстыра кӧдір парыбызар илбек пӧгінібісті пілінчебіс.

Венедикт Григорьевич Карповтың, орыс кізінің, прай чуртас чолы пістің чоннаң паза тілнең пик палғалыс парған.

Пис частығда ол Чыланнығ аалда ікі ле ай аразына хакас тіліне ӱгреніп алча, іҷе-пабазына тілбесчі полча. Пу - чуртастың асчаа чох кӱзі. Сынап паланы тілге ӱгредіп аларға сағынзар, ідӧк тоң хакас аалынзар апар салып, андағы олған-узахха хос салыңар.

Ол 1942 чылда Хакасиядағы ӱгретчілер училищезінзер кіріп алча, кічіг класстарның ӱгретчізіне ӱгренче. Аны 1945 чылда тоозып, пастап Сарығлар аалында, анаң Харағай аалда хакас тілінің ӱгретчізі паза школа устағҷызы полып тоғынча. 1948 чылда Ағбандағы ӱгретчілер хазна институдында хакас пӧлиинде ӱгрен сыхча. Олох туста студент позы училищеде хакас тілін ӱгрет

парча. 1952 чылда хакас пӧлиине алылған 15 кізідең ӱзі ле тоосча, че ол иң турыстыра кізілер полғаннар. Венедикт Григорьевич Карпов паза Михаил Иванович Боргояков хакас филология науказының тӧстегҷілері полыбысханнар, «наука докторы» аарластығ атха турысханнар.

Олох чыл Венедикт Григорьевич СССР-ның Наукалар академиязының тіл институдының «тӱрк тіллері (хакас тілі)» специальностьча аспирантуразар кіріп алча. Аның наука устағҷызы, СССР-ның Наукалар академиязының кізізі Николай Константинович Дмитриев ағаа «Амғы хакас тіліндегі изъявительнай наклонение» теманы таллап пирген. Москвада ағаа ідӧк немец тілін пос алынҷа ӱгрен саларға паза моол, якут тіллерінең чағын танызып аларға пӧгін турғысчалар.

- Аның тузазын мин соонаң на сизінгем. Тӧӧй нимелерні тиңнестірзе, кізее ӧӧні азылча, - сағысха кирче В.Г.Карпов.

Москвадағы хыйғаларның синіне чидер ӱчӱн, кӱнде ағаа 15-16 час уйғу-чадын чох істенерге килісчең. Кӱлӱк кізінің тоғызы тикке парбаан. Ӱс чыл аразына ол турғызылған пӧгіннерні прай толдыр салған: сыныхтағларны маңнаныстығ тудыбысхан, немец, моол, якут тіллерінең танызып алған, диссертациязын маңнаныстығ арачылаан.

1956 чылда Хакас чирінзер айлан киліп, ХакНИИЯЛИ-да паза Ағбандағы ӱгретчілер институдының хакас тілі кафедразында істенче. 1958 чылда пістің кафедранаң устапча. Анаң тархын-филология факультедінің деканы, орыс паза хакас тіллері кафедразының устағҷызы, ӱгредіг саринаң проректор, ректор полча.

Анаң пазох хынҷаң хакас тілі паза литература кафедразынзар айланып, аның устағҷызы полған. Соонаң - филология факультедінің деканы, хакас филология кафедразының доценті. 1995 чылда, «Хакас тілінде глаголның пӱдізі» тема хоостыра доктор диссертациязын Москвада маңнаныстығ арачылап, наука докторы полыбысча. 1996 чылда - профессор. Ол сыынаң, хакас филология кафедразының профессоры полып, пӱӱнгі кӱнге теере чиит тӧлні ӱгретче. Іди наука чолына З.Е.Каскаракованы, М.А.Медведеваны, Э.В.Кыржинакованы кир салған.

- Венедикт Григорьевич - хада тоғынчатханнарны улуғлап пілчеткен кізі. Аннаң чӧптесчезің, аның чооғын улуғлапчазың. Ол кӧп ниме пілче, кізі сурығларын позыни чіли пӧкче, - іди паалапча аны аспиранты, амды хада тоғынчатханы, филология наукаларының кандидады М.А.Медведева.

В.Г.Карпов аллығ тоғыс апарча: тілнің паза ӱгредігнің ӧӧн сурығларын пӧгерге кирек нооза. Аның хынҷаң темазы - глагол паза аннаң палғалыстығ сурығлар. Аннаңар даа Венедикт Григорьевичті глаголның хан-пигі тіп адапчалар. Профессор В.Г.Карпов ідӧк, хакас паза орыс тіллерін тиңнестіріп, істезіглерге кӧп кӱс хоратча, ол тема хоостыра статьялар, ӱгредіг программаларын, пособиелерін сығарадыр. Хакас тілінің тапсағларын істезіп, В.Г.Карпов а/э гласнайларға тӧӧй наа тапсағ таап алча. Че хакас алфавидінде аны таныхтапчатхан ӧнетін буква чоғыл тіп искірче.

В.Г.Карпов хакас тілінің тапсағларының оңдайларын прай чарыт пирген. Кӧзідімге алза, хакас сӧстерінің алнында согласнайлар хаҷан даа хости турбинча. Кӧзідімге, штаны сӧс хакас тілінде ыстан, крест сӧс кірес тіп пазылча. Паза хакас сӧстері (литература тілінде) хаҷан даа ч тапсаға тоозылбинча, аның ӱчӱн печь сӧс пес, ключ сӧс клӱс тіп алыл парғаннар. Тілдегі аннаң пасха даа законнарны аның тоғыстарында табарға чарир. Ікі тілліг олғаннарнаң тоғынчатхан ӱгретчі пу тоғыстарнаң хайди даа устанарға кирек.

Хакас науказын тилідерінең пасха, хакас школаларына учебниктер, ӱгредіг материалларын тимнирі, ӱгретчілер узын кӧдірері киректелҷең. 1990 чылларда пос тілін пілбинчеткен олғаннарны ӱгредерінҷе ол программа тӧстепче, улуғларға телевидение паза «Советская Хакасия» газета пастыра хакас тіліне ӱгретчеткен уроктар пирче. Ученай кізее ідӧк сӧстіктер паза справочнай материаллар тимнирге кирек. Іди В.Г.Карпов орыс-хакас сӧстігін тимнирінде араласча, Москвада сыхчатхан улуғ энциклопедияларда хакас тілінеңер статьялар сығарча.

Пістің чонға тузалығ полар аның хакас тілінің тархынына чарыдылған тоғыстары, ол санда «Хакас тілінің пастағы школа учебнигі» (1967 ч.).

В.Г.Карповтың кӧрізінең, 1985 чылда хакас литература тілі алызып пастапча. 1990 чылларда чуртас алызығлары хоостыра тілге кӧп наа сӧс кір сыхча. Ӱгренҷіліг чон, хакас тілі орыс сӧстеріне пат парир тіп, оларның орнына наа сӧстер сағын таап сыхча, алай иргі сӧстерні тілге хати кирерге кӱстенче, алай моол, араб тӧстіктерін «сӧзірче». Ол туста пістің тілде китап, кинде, сағат, пағат, аймах, орама, ӱӱҷік, тархын сӧстер тӧріп килгеннер. Анзынаң В.Г.Карпов чараспинча, пістің чон орыс чонынаң хаҷаннаң хонҷых чіли чуртапча, че моолларнаң паза арабтарнаң палғалыс хаҷанох ӱзіл парған, аннаңар оларның

сӧстері піске артых аар-чӱк полар тіп сағызын чарытча.

Че иң не тыс пирбинчеткен, хараалар узутпинчатхан сурығ - ол хакас тілін хайраллиры. Венедикт Григорьевич хакас тілін иң не тилітчеткен ниме ол искусство полча тіп сизіндірче. Че пасха сфераларда аның кӱзі уйан тіп хомзынча. Пос тілін пілбинчеткеннернің саны ӧсчеткенінде ол ікі сылтағ кӧрче.

Пастағызында ол чонның пырозын кӧрбинче. Пістің чир пай полчатханнаңар, мында кӧп завод-фабрика азылған, тимір чол салылған. Аның ӱчӱн пеер аймах-пасха чон кӧп чыылысхан, хакастар оларның аразында чіт сыххан. Пӱӱнгі кӱнде піс чирібісте 12 % ле саннығбыс. Аның ӱчӱн орыс тілі кӱзінең асча.

Ікінҷі сылтағ - ол хазна политиказында. Совет тузында ас саннығ чоннарның культуразына, тіллеріне хайығ салылбиныбысхан, чиит тӧлдең чонның сын тархынын чазырыбысханнар тіп пыролапча ол ӱлгӱні. Сағам, тізең, тілні тірілдірерге кӧп кӱс хорадылча, че кирек орнынаң тибіребиндеече.

- Амғы туста тілні хайраллап халҷаң оңдай пір ле. Тіл позының толдыра чуртазынаң чуртапча, пайыпча, тиліпче андада ла, хаҷан аннаң хайдағ-да аллығ даа нимес сферада, че кӱннің сай тузаланчалар. Амды городтарда, аймах кіннерінде андағ сфера сӧбіре ле халған полар. Пасха сфераларда: тоғыста, садығ туразында, школада - ирік чохта орыс тілінең тузаланарға килісче. Прайзы пілерге кирек: пала иң пастап тілге сӧбіреде, іҷе-пабазына, улуғларына кӧӧгіп, ӱгренче. Сӧбіреде тузаланчатхан тіл хаҷан даа чітпес, - тіпче Венедикт Григорьевич Карпов.

Тілні ундут саларында кізі позы пыролығ, ол аннаң тузаланмин сыхса, позын чох-чоос синіне тӱзір салча, ӧбекелернің тілінде салыл парған хыйға паза тыннығ сағысты чідірче. Пу - профессорның таласчаа чох кӧрізі.

Хазнаның ӧӧн пӧгінін, тізең, аалларны кӧдірерінде, аал хониин паза аалдағы школаларны хати тӧстирінде кӧрче. Пӱӱнгі кӱнде ааллар ла тілні хайраллап халар тіп санапча ол.

Университет, тізең, чииттернің миизін не тоғындырбазын, че оларны сын кізі поларға ӱгретсін тіп чахығ пирче. Талааннығ ӱгретчі позы даа чиит тӧлнең іди тоғын парча.

- Ол пісті хакас тілі грамматиказына, глаголның хубулызына ла ӱгретпеен, че ідӧк чуртаста турыстығ кізі поларынаңар, пос тілінің сілиинеңер, пайынаңар паза кізінің чуртазында туған-чағыннарның аарластығ полчатханынаңар удаа чоохтар апарҷаң, чуртастаң тастыхти турбасха, кізінің соона халбин, пістің чирде паза тилекейде ниме полчатханын пілерге кӧстеҷең, - сағысха кирче аның студенті полған Нина Семёновна Майнагашева (Сазанакова), амды ХакНИИЯЛИ-ның ӧӧн наука тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады.

Чииттернің сағыс-кӧгізін алғыдарға книга полысча тіп таныхтапча ол. Мында ол удаа пурунғы Римдегі Цицеронның сӧстеріне чӧленче: «Книга чох тура худы чох кізее тӧӧй».

Ағаа паарсап, ӱгренҷілері «Ӱгретчібіс», «Пабабыс» тіп аарлапчалар. Писательлер, ӱгретчілер, хада тоғынчатханнары, ипчізі, студенттері ағаа кибелістер чарытчалар, хабарҷылар аннаңар чоохтар пасчалар. Пу нимес пе чон хынызы, аарлазы? Хакас чонның орыс матыры - Венедикт Григорьевич Карпов!

Аарлығ ӱгретчібіс! Чарых чолыңар успазын, тирең сағыстарың соолбазын! Пу чуртас чолында, сӱрнӱкпин, матлама пас чӧріңер!