-       Ізе, Казахстанда чуртапчатхан хакастарымны тӧреен кӱніме хайди хығырбаспын? - хахап таа партыр улуғ харындазы, хаҷан туңмазы Алматыдағы улуғ ресторанда хакас тілінең чоохтасчатхан кізілер хайдаң килгеннеңер сурыбысханда.

«Хакасия» пірігістің устағҷызы ӧткін хылыхтығ Михаил Шулбаев пайрамға чыылысхан кізілер аразында чапчаң хайынча, саблығ геолог полчатхан чир-суғҷызын махтирға ла маңнанминча. Ідӧк тудынчалар Алексей Никаноровичтің туған-чағыннары, сала даа пасхаланминчалар. Хайдағ даа полза, харындастың 80 чазы таныхталча.

Аҷазынзар кӧрчедіп, Федосей Никонорович (хачы, алҷаастап, ікі харындастың пірсін Никанорович, ікінҷізін Никонорович пас салтыр) ӧрінізін, поғдархазын чазырбинча. Асхыс аймаандағы Ис аалда тӧреен-ӧскен харындазы Казахстан чирінде мындағ аарласнаң, улуғласнаң тузаланарын пірдеезі тӱзебеен дее полар мының алнында. Аҷа-туңма, піліс алар ӱчӱн, Истең Пилтір аалзар 18 км чазағ чӧрҷеңнер. Иркутсктағы тағ-металлургия институдын тоосханда, аҷазы Харатастағы шахталарның пірсінде істеніс чолын олаңай коллектордаң пастаан. Пай пілістіг, тоғысха кӱс хакас оолға пастыхтар хайығ айландырғаннар, нандырығлығ чахығлар пиріп пастааннар.

-       Аҷа, Харатастаң Тӧӧ пазындағы рудниксер тоғынарға хайдағ чылда парыбысхазың? - харындазы хыринда одырыбысханда, сурыбысхан Федосей Никонорович.

-    Э, туңмаҷах, Тӧӧ пазынзар парар алнында пасха даа орыннарда тоғынарға маңнанғам, - кӱлімзірепче харындазы.

Хайда даа тоғынчатса, Алексей Никанорович пирілген чахығларны чахсы толдырарға харасча. 1959-1963 чылларда ол Хакасияның, анаң Хызылчар крайының геология пӧліктерінде тоғынарға маңнанған. 1963 чылда Казахстанзар чӧрібіскен. Мына хайда аның чирнің ис-пайын табар оңдайы прай саринаң чахсы пілдір парған.

-     Амды чапсыстығ даа, че Алексей Никанорович Казахстанда 16 наа орын тапхан. Анда аймах рудалар аныпчалар, - таныхтаан алғыстас сӧзінде Казахстанның геология министерствозының нандырығлығ тоғынҷызы, чир-суғҷыбысты пайрамнығ тӧреен кӱнінең алғыстапчадып.

Хобый родының тӧлі полчатхан саблығ геолог пасха хан чирлерінде дее тілег тоғыстарынаң айғасхан. Ол тапхан рудалығ орыннарда амды аймах предприятиелер тоғынчалар, хазналарына парыс ағылчалар.

Федосей Никонорович пілче, аның харындазы, улуғ частығ даа полза, ӱр ниместе Канадазар, анаң США-зар чӧр килген. Итсе, пу адалған хазналарда ол ис-пай тілебеен, тоғазығлар иртірген. Казахстанда тоғынчатхан рудниктерні мыннаң мындар тилідеріне ахча киректелче. Аннаңар Алексей Никанорович амды пай кізілернең тоғасча, рудниктернің тоғызын тилідеріне ахча сурча, инвестор хайдағ парыс аларын чарыт пирче.

-   Іҷебіс хайдағ хыйға, ырах кӧрістіг кізі полған, я, харындас? - чоохтаза халды аҷа-туңма пайрам тузында.

-     Хайдағ даа сидік туста ӱгредігні тастабасха кӱстеен, - чарасча кічиинең Алексей Никанорович,

Казахстанның аймах сыйыхтарына турысхан саблығ геолог, туған-чағыннарының аразында одырчадып.

Чир-суғҷыбыс чуртас чолын сағысха кирзе, чоох-чаах хаҷан даа ӱрге парыбысчаң. Улии кічиине сыбыра чахсы тӧмег, маңат кӧзідім полҷаң. Пабазы ханнығ чаадаң айланмааннаңар, кічии сыбыра аҷазына тыыдын чӧрҷең. Хаҷан харындазы Казахстанзар чӧрібіскенде, пастап удаа аалласчаңнар. Соонаң сала арам арах тоғас сыхханнар. Че телефоннаң сыбыра чоохтасчалар, кем хайди чуртапчатханын чахсы пілчелер.

-          Пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан нанҷыбыстың кӧксінде сыйыхтарның аймағы. Кӧріңер, оларның аразында «Пастағызын тапхан», «Пастағызын тоғысха кирген» танығлығ знактар парлар. Хайдағ пай ӱлӱстіг кізі, - таныхтааннар алғыстас сӧстерінде Казахстанның ӱлгӱдегі кізілері.

-      Ол пістің чирні чазағ чӧр салған полар. Коксайда чис руднигі, Бестюбеде барит заводы тоғынча. Андағ 16 орын, - махтапчалар Алексей Никаноровичті хада тоғынған нанҷы-геологтары пайрам тузында.

Мындағ танығлығ кӱнде туған-чағыннарына хайди сӧс пирілбес. Хакасиядаң парған кізілер прайзының хайиинда полчатпастар ба. Арығ чӱректерінең сыхчатхан чылығ алғыстас сӧстері Казахстанда сабланчатхан чир-суғҷыбыстың кӧңнін матап тибіреткеннер. Аның сӧбірезі ырахтаң килген аалҷыларға ӧӧн хайығ салған, хайдағ даа сурыныс-чӧптерін толдырарға харасхан, сыйыхтарға ӧрінген.

-    Пістің чонның пурунғы кибірі хоостыра тӧреен кӱнін таныхтапчатхан аарлығ туғаныбысты сарыннаң алғыстапчабыс, - пайрамға чыылысхан чонзар айланған Топоевтернің килні Фаина.

Анаң «Іҷенің часказы» ырны уғаа маңат, арығ кӧңнінең толдыр пирген. Саблығ кізінің пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан улус Ис чирінің чуртағҷызының сіліг ӱніне саңай аптатхан, сым на одырчатхан. Сарын хакас тілінең дее толдырылған полза, аның ӧӧн сағызы кізілерге пілдістіг полған. Чӱректең сыххан кӧгні прайзы оңарча тидірлер.

Пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан, Казахстанның ӧӧн геология управлениезінде ам даа тоғынчатхан саблығ чир-суғҷыбыстың сырайында ӧрчіліг кӱлімзірес кӧріне тӱскен: Хакасиядаң килген туған-чағыннары ол хынчатхан «Акунның ыры» сарынны толдырып пастабыстылар. Сах андох аалҷыларға Казахстанда чуртапчатхан чир-суғҷыларыбыс хозылыбысханнар. Пастап сала ағырин арах, анаң тыыда-тыыда тараан пістің мында хаҷанох чон сарыны пол парған «Акунның ыры» Казахстанның кіні полған городта. Хайди маңат толдырылды тиирге чарир. Аннаңар даа Алексей Никаноровичтің кӧңні саңай тибіреен, чӱреене ӧрініс толған полар.

Казахстанда махтаға сыххан, СССР-ның паза орындағы ӱлгӱлернің аймах сыйыхтарынаң таныхталған чир-суғҷыбыс тӧреен кӱнінде пасха-пасха сыйыхтар алған. Че «Акунның ыры» аның сағызында хаҷанға даа халар - иң чағыннары ол сарынны ағаа кӧглееннер, прай кӧңнілерін салғаннар.

Анатолий СУЛТРЕКОВ«АКУННЫҢ ЫРЫ» - КАЗАХСТАНДА

Улуғ харындазы прайзының хайиинда. Хобый родының тӧлі пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапча. Саблығ чир-суғҷыбысты 80 чазынаң алғыстирға Казахстанның хай пірее пастыхтары даа килглееннер. Алексей Никанорович Топоев полғанын на чылығ удурлапча, ипти чоохтасча, алғыстас сӧстерін исче. Итсе, сағам сыйыхтар пиріп пастаалахтар. Кӧгліг суум-саам, аймах тілліг чон ачых-чарых кӧңніліг пастырыс чӧрче.

-       Ізе, Казахстанда чуртапчатхан хакастарымны тӧреен кӱніме хайди хығырбаспын? - хахап таа партыр улуғ харындазы, хаҷан туңмазы Алматыдағы улуғ ресторанда хакас тілінең чоохтасчатхан кізілер хайдаң килгеннеңер сурыбысханда.

«Хакасия» пірігістің устағҷызы ӧткін хылыхтығ Михаил Шулбаев пайрамға чыылысхан кізілер аразында чапчаң хайынча, саблығ геолог полчатхан чир-суғҷызын махтирға ла маңнанминча. Ідӧк тудынчалар Алексей Никаноровичтің туған-чағыннары, сала даа пасхаланминчалар. Хайдағ даа полза, харындастың 80 чазы таныхталча.

Аҷазынзар кӧрчедіп, Федосей Никонорович (хачы, алҷаастап, ікі харындастың пірсін Никанорович, ікінҷізін Никонорович пас салтыр) ӧрінізін, поғдархазын чазырбинча. Асхыс аймаандағы Ис аалда тӧреен-ӧскен харындазы Казахстан чирінде мындағ аарласнаң, улуғласнаң тузаланарын пірдеезі тӱзебеен дее полар мының алнында. Аҷа-туңма, піліс алар ӱчӱн, Истең Пилтір аалзар 18 км чазағ чӧрҷеңнер. Иркутсктағы тағ-металлургия институдын тоосханда, аҷазы Харатастағы шахталарның пірсінде істеніс чолын олаңай коллектордаң пастаан. Пай пілістіг, тоғысха кӱс хакас оолға пастыхтар хайығ айландырғаннар, нандырығлығ чахығлар пиріп пастааннар.

-       Аҷа, Харатастаң Тӧӧ пазындағы рудниксер тоғынарға хайдағ чылда парыбысхазың? - харындазы хыринда одырыбысханда, сурыбысхан Федосей Никонорович.

-    Э, туңмаҷах, Тӧӧ пазынзар парар алнында пасха даа орыннарда тоғынарға маңнанғам, - кӱлімзірепче харындазы.

Хайда даа тоғынчатса, Алексей Никанорович пирілген чахығларны чахсы толдырарға харасча. 1959-1963 чылларда ол Хакасияның, анаң Хызылчар крайының геология пӧліктерінде тоғынарға маңнанған. 1963 чылда Казахстанзар чӧрібіскен. Мына хайда аның чирнің ис-пайын табар оңдайы прай саринаң чахсы пілдір парған.

-     Амды чапсыстығ даа, че Алексей Никанорович Казахстанда 16 наа орын тапхан. Анда аймах рудалар аныпчалар, - таныхтаан алғыстас сӧзінде Казахстанның геология министерствозының нандырығлығ тоғынҷызы, чир-суғҷыбысты пайрамнығ тӧреен кӱнінең алғыстапчадып.

Хобый родының тӧлі полчатхан саблығ геолог пасха хан чирлерінде дее тілег тоғыстарынаң айғасхан. Ол тапхан рудалығ орыннарда амды аймах предприятиелер тоғынчалар, хазналарына парыс ағылчалар.

Федосей Никонорович пілче, аның харындазы, улуғ частығ даа полза, ӱр ниместе Канадазар, анаң США-зар чӧр килген. Итсе, пу адалған хазналарда ол ис-пай тілебеен, тоғазығлар иртірген. Казахстанда тоғынчатхан рудниктерні мыннаң мындар тилідеріне ахча киректелче. Аннаңар Алексей Никанорович амды пай кізілернең тоғасча, рудниктернің тоғызын тилідеріне ахча сурча, инвестор хайдағ парыс аларын чарыт пирче.

-   Іҷебіс хайдағ хыйға, ырах кӧрістіг кізі полған, я, харындас? - чоохтаза халды аҷа-туңма пайрам тузында.

-     Хайдағ даа сидік туста ӱгредігні тастабасха кӱстеен, - чарасча кічиинең Алексей Никанорович,

Казахстанның аймах сыйыхтарына турысхан саблығ геолог, туған-чағыннарының аразында одырчадып.

Чир-суғҷыбыс чуртас чолын сағысха кирзе, чоох-чаах хаҷан даа ӱрге парыбысчаң. Улии кічиине сыбыра чахсы тӧмег, маңат кӧзідім полҷаң. Пабазы ханнығ чаадаң айланмааннаңар, кічии сыбыра аҷазына тыыдын чӧрҷең. Хаҷан харындазы Казахстанзар чӧрібіскенде, пастап удаа аалласчаңнар. Соонаң сала арам арах тоғас сыхханнар. Че телефоннаң сыбыра чоохтасчалар, кем хайди чуртапчатханын чахсы пілчелер.

-          Пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан нанҷыбыстың кӧксінде сыйыхтарның аймағы. Кӧріңер, оларның аразында «Пастағызын тапхан», «Пастағызын тоғысха кирген» танығлығ знактар парлар. Хайдағ пай ӱлӱстіг кізі, - таныхтааннар алғыстас сӧстерінде Казахстанның ӱлгӱдегі кізілері.

-      Ол пістің чирні чазағ чӧр салған полар. Коксайда чис руднигі, Бестюбеде барит заводы тоғынча. Андағ 16 орын, - махтапчалар Алексей Никаноровичті хада тоғынған нанҷы-геологтары пайрам тузында.

Мындағ танығлығ кӱнде туған-чағыннарына хайди сӧс пирілбес. Хакасиядаң парған кізілер прайзының хайиинда полчатпастар ба. Арығ чӱректерінең сыхчатхан чылығ алғыстас сӧстері Казахстанда сабланчатхан чир-суғҷыбыстың кӧңнін матап тибіреткеннер. Аның сӧбірезі ырахтаң килген аалҷыларға ӧӧн хайығ салған, хайдағ даа сурыныс-чӧптерін толдырарға харасхан, сыйыхтарға ӧрінген.

-    Пістің чонның пурунғы кибірі хоостыра тӧреен кӱнін таныхтапчатхан аарлығ туғаныбысты сарыннаң алғыстапчабыс, - пайрамға чыылысхан чонзар айланған Топоевтернің килні Фаина.

Анаң «Іҷенің часказы» ырны уғаа маңат, арығ кӧңнінең толдыр пирген. Саблығ кізінің пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан улус Ис чирінің чуртағҷызының сіліг ӱніне саңай аптатхан, сым на одырчатхан. Сарын хакас тілінең дее толдырылған полза, аның ӧӧн сағызы кізілерге пілдістіг полған. Чӱректең сыххан кӧгні прайзы оңарча тидірлер.

Пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтапчатхан, Казахстанның ӧӧн геология управлениезінде ам даа тоғынчатхан саблығ чир-суғҷыбыстың сырайында ӧрчіліг кӱлімзірес кӧріне тӱскен: Хакасиядаң килген туған-чағыннары ол хынчатхан «Акунның ыры» сарынны толдырып пастабыстылар. Сах андох аалҷыларға Казахстанда чуртапчатхан чир-суғҷыларыбыс хозылыбысханнар. Пастап сала ағырин арах, анаң тыыда-тыыда тараан пістің мында хаҷанох чон сарыны пол парған «Акунның ыры» Казахстанның кіні полған городта. Хайди маңат толдырылды тиирге чарир. Аннаңар даа Алексей Никаноровичтің кӧңні саңай тибіреен, чӱреене ӧрініс толған полар.

Казахстанда махтаға сыххан, СССР-ның паза орындағы ӱлгӱлернің аймах сыйыхтарынаң таныхталған чир-суғҷыбыс тӧреен кӱнінде пасха-пасха сыйыхтар алған. Че «Акунның ыры» аның сағызында хаҷанға даа халар - иң чағыннары ол сарынны ағаа кӧглееннер, прай кӧңнілерін салғаннар.