Хакас тілінің істезігҷілері

Россия императоры I Петр Россияда наука академиязын тӧстирдеңер пічікте 1724 чылда 8 фeвральда хол салған. 1999 чылда наука академиязы 275 чазын таныхтапчатханда, пу кӱн Наука кӱні поларынаңар чарадығ алылған. Ол тустаң пеер 8 февральда Россиядағы наука тоғынҷылары постарының ӱлӱкӱннерін таныхтапчалар. Пу танығлығ кӱннең палғалыстыра мин Н.Ф.Катановтың адынаң ХГУ-ның істіндегі гуманитарнай істезіглер паза сойан-алтай тюркология институдынаңар (ИГИСАТ) пас пирерге сағынчам: хайдағ ол институт, нименең айғасчалар хада тоғынчатхан арғыстарым.
ИГИСАТ 1 мартта 2012 чылда науканаң айғасчатхан ікі кін піріктіріліп тӧстелген. Ол тустаң пеер пістің улуғ нимес коллектив пілістіг паза опыттығ устағҷы, филология наукаларының докторы, профессор Тамара Герасимовна Боргоякованың пастаанынаң асхынах нимес тоғыс ит салған тіп сағынчам. Мында хакас филологиязынҷа пӧзік пілістіг специалисттер тоғынчалар. Институттың кӧстее хакас тілін прай саринаң, ол санда пасха тіллернең тиңнестіріп, істезері полча. Полған на наука тоғынҷызының позының істесчеткен темазы пар.
Т.Г.Боргоякова Сибирьдегі республикаларда (Хакасияда, Тағлығ Алтайда паза Тувада) амғы туста тіл политиказының оңдайлары хайди тоғынчатханын паза чонның чуртазына хайди теелчеткенін істесче. Аның ӱгренҷізі филология наукаларының кандидады А.В.Гусейнова ідӧк тіл политиказынаң айғасча, ӧӧнінде Хакасиядағы паза пасха регионнардағы ікі тілліг чонның (пос тілін паза орыс тілін пілчеткен) пасха чоннарнаң хайызығларын істесче.
Филология наукаларының докторы А.Д.Каксин аймах тіллер сурығларынҷа тоғынча, ӧӧнінде хакас тіліндегі сӧстер пӱдізін пасха тӱрк паза тӱрк нимес тіллердегізінең тиңнестірче. Филология наукаларының кандидады А.Н.Чугунекова ыраххы-чағын, алтынзархы-ӱстӱнзархы, ибіркі пілдіріглерні таныхтапчатхан сӧстернің пӱдістерін паза тілде хайди тузаланылчатханын істес парча. Чиит тоғынҷы К.А.Покоякова хакастар ибіркі чуртасты хайди кӧрчеткенін, оларның сағыстарында ир кізідеңер паза ипчі кізідеңер хайдағ ассоциация полчатханын ӱгренче паза филология наукаларының кандидады атха турызар ӱчӱн диссертациязын тимнепче. Филология наукаларының кандидады М.Д.Чертыкова кізінің психиказын таныхтапчатхан глаголларны істесче.
Прай пу тоғыстарның салтарлары статьяларда паза тезистерде тиксі Россияның аймах пулуңнарында паза пасха хан чирлерінде чарых кӧрчелер. Ідӧк ирткен чылларда А.Д.Каксиннің, А.Н.Чугунекованың паза М.Д.Чертыкованың монографиялары чарыхха сыхханнар. Наука тоғынҷылары, аймах городтарда иртірілчеткен конференцияларда, симпозиумнарда, семинарларда аралазып, хакас тілінің аймах сурығларынҷа чоох тутчалар.
Кӧзідімге алза, пылтыр А.Д.Каксин Бурятияның кінінде, Улан-Баторда, ирткен чоннар аразындағы конференцияда хакас тіліндегі «ат» оңнағны таныхтапчатхан сӧстернің тузазынаңар чоох тутхан. Т.Г.Боргоякова Москвада ирткен чоннар аразындағы конференцияда америка, орыс паза хакас лингвокультураларындағы чонның чуртасты аарлап пілчеткен оңдайларын тиңнестіріп, хайдағ салтарларға читкенінеңер чоохтаан. Андағ оңдайнаң, пістің тоғынҷылар, хакас тілін істескен сылтаанда алған пілістерін наука сферазында тиксі тарадып, постарын турыстыра тілҷілер чіли кӧзітчелер.
Істезіг тоғыстарынаң пасха наука тоғынҷылары хакас студенттерге паза магистранттарға, наука саринаң пособиелер, сӧстіктер тимнеп, ӱгредігде полызығ пирчелер. Іди 2014 чылда ікі сӧстік паза пис ӱгредіг пособиезі сых парған. Ағаа хоза, наука тоғынҷылары кружоктар иртірчелер, хайда студенттер істезіг тоғызынаң танысчалар, статьялар пазарға ӱгренчелер. Хада пазылған хакас тілінің аймах сурығларына чарыдылған статьялар аймах чыындыларда чарых кӧрчелер.
Гуманитарнай фондтар иртірчеткен марығларда аралазып, гранттар утып алчалар. Ол проекттер маңнаныстығ толдырылчалар, ол санда Америкадаң килген стажерларға тимнелген «Khakass Cultural Codes and Identity» («Хакасские культурные коды и идентичность») істезіг программазы Т.Г. Боргоякованың устаанынаң иртірілген.
Чуртас парча. Хакас тілін істезері тиліп одырча, пу кирекке пістің дее институттың тоғынҷылары хозым итчелер. Чоохтирға кирек, наука тоғызы - ол олаңай ла тоғыс нимес, хайда кізілер чал ах- чазы ла ӱчӱн тудылчалар. Пу тоғысха чайаларға кирек, наукаа постың чуртазын прай пир салар ӱчӱн. Анзын наука тоғынҷылары чахсы оңарчалар, хайзылары, туснаң санаспин, хараа-кӱнӧрте, тынағ кӱннерінде дее істезіг киреен апарчалар.
Мин хада тоғынчатхан арғыстарымны паза пасха даа орыннарда істеніп, істезіг киреенең айғасчатхан улусты Наука кӱнінең чылығ алғыстапчам. Хазых полыңар, хакас тілін хайраллап, тилідер улуғ киректе мыннаң мындар уламох улуғ чидіглерге чидіп одырыңар.
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |