Ағбан пилтiрi аймаанда абердин-ангусс тӧллiг малларны ӧскiрчеткен кресен-фермер хонии пар. Харатас городтың чуртағҷызы Максим Купер хап-хара ӧңнiг паза мӱӱс чох iнектер тутча.

Максим Купер 2008 чылдаң сығара фермер полча. 2025 чылның сiлкер айына аның хониинда 817 пас мал паза 297 пас ат саналған. Ол герефорд паза абердин-ангусс тӧллiг iнектернi ӧскiрче.

2023 чылның улуғ хырлас айының 29-ҷы кӱнiнде Россияның аал хонии паза ас-тамах министерствозы Максим Купернiң кресен-фермер хониина абердин-ангусс тӧллiг малларның репродукторы статузын пирген.

Максим Купернiң «Сарығ-Тағ» турлаа Ағбан пилтiрi аймаандағы Чарков аалдаң читi километр оортах орныхча. Андар чит париғаныбыста, хызыл-ах ӧңнiг маллар оттапчатханнарын кӧргебiс. Пу фермернiң герефорд тӧллiг маллар полтыр. Хап-хара ӧңнiг маллар алынҷа хадарылчаттырлар. Оларны даа кӧрiп аларға ӱлӱс тӱскен.

Фермер абердин-ангусс тӧллiг малларны 2019 чылда Москва алтында орныхчатхан хоныхтаң садызып алған. Малларның чардығын изелчеткен пасха хоныхтаң алған, андар пу пасхаҷыл iнектернi Канададаң ағылғаннар.

– Пiрее наа нименең айғас кӧрерiм хаҷан даа кӧңнiме кiрген. Аннаңар пасха тӧллiг маллар тударға сағыныбысхам. Пу маллар килкiмнер, иттерi «мраморнай», табырах ӧсчелер.

Олар хар паза ноған от аразында чӧрчетселер, уғаа хынығ паза хайхастығ кӧрiнчелер. Мындағ малларны тутчатханыбысха ӧрiнчебiс.

Оларны наа ла ағыл килгенде, ахсап чӧрҷеңнер, пiстiң тастығ, тағлығ чирге кӧнiккенҷе. Чарым чыл аразына кӧнiк парғаннарында, паза ахсабиныбысханнар. Орындағы малларнаң тиңнестiрзе, оларның ортымах кӧдiрiмi аар, аннаңар тағларҷа чӧрерге сидiк арах полча. Че пасха сидiксiнiстер чоғыл.

Абердин-ангусс тӧллiг маллар пасха маллардаң хылыхтарынаң даа пасхалалчалар. Кӧзiдiмге, iнектер пасха пызоларны азырапчалар. Герефорд тӧллiг iнек позының на пызозын азырапча, пасхазын чағын даа кирбес. Абердин-ангусс iнектi хайдағ даа пызо эмiп алча. Пiрееде пiс кӧрчебiс, хайди пiр iнектi пiр саңай тӧрт пызо эмче. Пу iнектiң cӱдi кӧп паза хойығ, аннаңар олар пызоларны хаҷан даа тастабинчалар. Iҷезiне тастаттырыбысхан пызоларны пiс абердин-ангусс iнекке эмiстiрчебiс.

Абердин-ангусс тӧллiг мал уғаа амыр. Че ол, тарыныбысса, уғаа тың хазырланча.

Хысхыда чазыдағы пiрее орын кӧңнiне кiрзе, ол харны чарым алай пiр метр кӱребiсче. Аннаң хости пасха iнек iдӧк харны кӱребiзер. Iди чазаа толдыра хар кӱреп салған орыннар полча. Олар харны пуруннарынаң хасхлапчалар. Герефорд тӧллiг малның мындағ оңдайын сизiнмеебiс.

Чайғыда пiс малларны тайғазар сӱр парыбысчабыс. Маллар чахсы хыстап алар ӱчӱн, оларға оңдайлығ поларға кирек, – теен Максим Купер.

Амғы туста Хакасияда малларны, хойларны республика тастынзар сығара тартарынаң сидiксiнiстер пар. Анзы узелковай дерматит чуғынҷах ағырығ сығысханынаң палғалыстығ. Фермерлер карантин кирее алызарына iзенчелер. Максим Купернiң таниинаң, пӱӱнгi кӱнге чырғалда кирек кӧмес алыс парған. Мының алнында фермер, малны ӧскiрiп, идiн садарға кӱстенген полза, амды малны мал азыраҷаң орынзар тiрiге садыбысчалар. Мындағ оңдайнаң чиит, 6 айлығ, малларны сатчалар. Мал азыраҷаң орыннарда аның идi «мраморнай» ползын тiп ӧнетiн азырапчалар. Фермерлерге чиит малларны тiрiге садыбызарға иң оой полча. Че амғы туста малларны сығара тартарға чарадылбинчатханнаңар, карантин кирiлгеннеңер, малларны соғымға теере азырирға килiсче. Аннаңар малны ӱр ӧскiрерге, аның азиин кӧп пилетирге киректелче.

– Мал азии чахсы сыхчатхан, малларны хадарарға килiстiре чазылар пар аймахтарда малларны азыраҷаң орыннар тӧстирге чарир. Пiстiң хоных орныхчатхан Ағбан пилтiрi аймааның чирiнде мал азии уйан сыхча. Пу орында хар асхынах полча, чирлер хыраларға килiспинчелер, аннаңар пiс пiр дее тоңастығлар таарыбинчабыс. Чирiбiс кӧп, мал хадарарға орын читче. Хар асхынахтаңар, оларны чыл ибiре хадарчабыс. Iдӧк малларны соохтарда паза туупчатхан туста хоза азырапчабыс. Соохтарда маллар тӱреп парчалар. Аннаңар пiс оларны чылығ суғнаң суғарчабыс. Соохтар пасталыбысса, пiс суғны сабаннарда чылыт сыхчабыс. Хосхар айында ла суғны чылытпиныбысчабыс. Мындағ оңдайнаң малны суғар сыхханыбыста, олар тың тӱребинчелер, – таныхтаан фермер.

Малны соғымға ӧскiрiп алар ӱчӱн, аны 1,5 – 2 чыл азырирға кирек. Мал азыраҷаң площадкаларзар 6 – 9 айлығ пызоларны паза хазыраларны сатчалар, анда оларны 6 – 8 ай 650 – 700 килограмм кӧдiрiмге читкенҷе азырапчалар. Мал азыраҷаң орыннар ӧӧнiнде Москва алтында орныхчалар. Анда малларны пиктегде, ӧнетiн станокта тутчалар паза азырапчалар. Анда пiр килограм мал азии (кормосмесь) 17 салковайға турча, Сибирьде – 45 салковайға.

Максим Купернiң харындазы Вадим Купер турлағны хайығда тутча. Аның таниинаң, иттi садар ӱчӱн мал азыраҷаң орын тӧстирге кирек. 2019 чылда абердин-ангусс тӧллiг 90 пас iнектi наа ағылғанда, олар туурға чит париғаннар. Ол син iнек 10 кӱн аразына тууп алған, кӱнде – 9-10 пызо.

– Iнектернi тосхымнығ азыхнаң азыраза, олар постары тууп алчалар. Пiс малларны хоза примекстернең азырапчабыс. Оларда витаминнер паза белок пар. Олаңай нимес тус пирчебiс. Тус микро паза макро элементтiг, карбамидтiг полча. Тайнапчатхан маллар карбамид полызиинаң протеин алчалар. Хайзы кӱс пирче, – теен Вадим Купер.

Амғы туста Максим Купер абердин-ангусс iнектернi тiрiге ле сатча. Аның идiн садығ тураларында, чырғалларда таппассың. Аннаңар пiс мындағ малны таныбинчабыс, идiн чирге сағынза даа, табылбас. Фермер пызоларны паза хазыраларны пicтiң хазнаның аймах регионнарынзар паза Казахтанзар, Узбекистанзар, Хырғыс чирiнзер сатча. Аннаңар фермер Хакасияның иң чахсы экспортёрлары санына кiрче.

Сомда: 1) Фермер Максим Купер; 2) Абердин-ангусс тӧллiг маллар

Сомнар Илона Каковани