Бюджет, стратегия, тамкы ызы паза Хакасия пазына сурығлар
04.07.2025
Хабарлар
Хакасияның финанстар министрі Игорь Тугужеков 2024 чылның бюджедінҷе сан пиріс иткен
Ӧӧркі Чӧп сессиязы. Хакасияның Ӧӧркі Чӧбі чайғы тынаға парар алнында халғанҷы сессияа чыылысхан
Фракцияларның пис минутазы
От айының 2-ҷі кӱнінде ирткен сессияны Ӧӧркі Чӧп кнезі Сергей Сокол апарған. Анда Хакасия пазы Валентин Коновалов, аның орынҷылары, хайзы министрлер, аймах-пасха ведомстволарның устағҷылары, город-аймахтарның пастары паза депутаттары араласханнар. Сессия тоғызы пасталар алнында кибір хоостыра сӧс фракцияларға пирілген.
ЛДПР фракциязының устағҷызы Михаил Молчанов бюджет дефицидін, кредиторкаҷа алымнарны хызырарға, орта устағ чарадығларын алып, социальнай пӧгіннерні пӧгерге киректелчеткенінеңер паза экономиканың диверсификациязынаңар чоох апарған.
Ідӧк ол, пір синніг орындағы пос устаныс системазынаңар законға тееліп, кӱскӱдегі табығлар пастыра табылғаннар иң не ӱр 2027 чылға ла теере тоғынарлар, кем-де ікі ле ай тоғынарға маңнанар тіп чарлаан. Пу оолны иссең, прай пӧгіл парған полча. Че Хакасия пазы законға вето салыбысса чи?
Улам ікінҷізін чоох тутхан депутат Галина Кожевникова (КПРФ) Хакасия пазынзар мындағ чӧпнең кӧні айланған тирге чарир.
– Пістің 11 аал, хайда 50-дең ас кізі чуртапча паза 14 – хайда 100-тең ас кізі, – таныхтаан ол. – Амды сурығларны пӧгеріне оларға хай-хай ырах чӧрерге килізер.
Галина Кожевникова Ӧӧркі Чӧп чуртағҷыларнаң чӧптеспин чарадығлар алчатханына хайығ айландырған – «50 кізі чон хайди чуртирға кирек тіп чарадығ алыбысхан». Ол кӧзідімге Асхыс аймаандағы Асхыс чоғархы аалны ағылған.
– Андархы аал чӧбінзер пис аал кірче, хайзы кічіг аал, хайзы сала улуғ, че тиксі оларда пір муң азыра кізі чуртапча, – чоохтаан Кожевникова. – Харын, ол аал чӧбі аймах кінінең тың ырах нимес – 25 ле километр. Че пасха ааллар чи, хайзылары хай-хай ырахтар? Оларда ӧӧнінде улуғ частығлар чуртапчалар, олар хайди чит турарлар?
Аның кӧрізінең, пір синніг орындағы пос устаныс системазынаңар закон читіре тимнелбеен, федеральнай законға хыйыстыра полча.
– Аннаңар Валентин Олегович ағаа вето салыбызарға чарадығ алза, ол орта идер, – мындағ чӧпнең чооғын тоос салған КПРФ фракциязының кізізі.
«Единая Россия» фракция саринаң депутат Анастасия Кочергина чоох тутхан. Ол спорт сферазындағы сидіксіністердеңер чоох апарған. Аның кӧрізінең, республикада спортха читкіҷе хайығ салылбинча – ахча ас позыдылча, спортсменнерге тренировкалар иртірҷең килістіре орыннар чоғыл, спортты тилітчең стратегия чоғыл.
– Салтарында таланттығ спортсменнер паза тренерлер пасха регионнарзар парыбысчалар, – таныхтаан ол.
Ідӧк ол кӧп чон араласчатхан спортха хайығ уйан салылчатханына хайығ айландырған. Анастасия Кочергина спорт сферазындағы тоғысты прай алыстырарға кирек тіп санапча, андада ла Хакасияда спорт турыстығ тиліп сығар.
Бюджетче сан пиріс
Сессияның ӧӧн сурығларының пірсі «Хакас Республиканың 2024 чылға республика бюджеді толдырылғанынаңар» закон проекті полған. Ирткен чылда республика бюджедінҷе хайдағ тоғыс апарылғанынаңар Хакасияның финанстар министрі Игорь Тугужеков сан пиріс иткен. Пу сан пиріс ӱр ниместе ле халых ӱзӱріглерінде искірілген, аннаңар депутаттарға хайдағ-да наа ниме искірілбеен тирге чарир.
Игорь Тугужеков 2024 чыл алнындағы 2023 чылдағыох чіли оой полбаанын хати таныхтаан – тилекей рыногындағы хомай киректер паза кирілген санкциялар сылтаанда парыстар тӧбін полған. 2024 чылда республика бюджедін оңдайлирына Хакасия правительствозы федеральнай бюджеттең хоза ахчалығ полызығ аларынҷа тоғынған – салтарында ирткен чылда республикаа 3,3 миллиард салковай пирілген.
Ідӧк парыстарны ӧскірерінҷе паза хорадығларны тӱзімніг идерінҷе наа план алылған. Ол тоғыстың салтарларынҷа республика бюджедінің хорадығлары 1,2 миллиард салковайға хызырылған. Аннаң пасха, республика правительствозы пастағы теестегі социальнай хорадығларға 3,8 миллиард салковай казначей кредидін алған – ӱр ниместе федеральнай кін ол ахчаны айландырар тусты соона чылдырыбызарға чарадығ пиртір.
2024 чылда республиканың хазна алымы 28 миллиард 235 миллион салковай пол парған. 2023 чылнаң тиңнестірзе, ол 3 миллиард 42 миллион салковайға алай 12 %-ке ӧс парған.
Ирткен чылдағы бюджеттің налогтығ паза налогтығ нимес парыстары 31 миллиардча салковай полған – 2023 чылнаң тиңнестірзе, 600 миллион салковайға алай 2 %-ке ас. Ӧӧн сылтағларны прайзы даа пілче: алюминий паза хара тас отрасльларынаң парысха налогча ахча ас кір сыххан. 2024 чылда парысха налогча тиксі кірген ахча 7,4 миллиард салковай ла полтыр – 2023 чылнаң тиңнестірзе, 2 миллиард салковайға алай 22 %-ке ас. Пу ікі ӧӧн отрасльдаң 2024 чылда парысха налогча 2,7 миллиард салковай ла кіртір – 2022 чылнаң тиңнестірзе, 8,5 миллиард салковайға хызырыл парған.
Игорь Тугужеков олох туста Хакасия правительствозы пасха налогтарҷа парыстарны ӧскірерінҷе тоғынчатханын таныхтаан. 2022 чылда республика бюджедінзер пасха налог кӧрімнерінҷе кірген парыстар 16,9 миллиард салковай полған полза, 2024 чылда ол парыстар 21,7 миллиард салковайға чит парған.
2024 чылға республика бюджедінің ӧӧн кӧзідіглері, тізең, мындағ полған:
парыстар – 48,4 миллиард салковай;
хорадығлар – 52,2 миллиард салковай;
дефицит – 3,8 миллиард салковай.
Сан пиріс соонаң закон проектінҷе Хакасияның Сыныхтағ-сананыс палатазының кнес орынҷызы Елена Ряшенцева паза Ӧӧркі Чӧптің бюджетче паза налог политиказынҷа комитедінің кнезі Валерий Марков чоох тутханнар.
Депутаттар саринаң сурығлар чох полған, депутат Олег Иванов ла, чоох тудып, Ӧӧркі Чӧп «ӱӱҷігінзер тас тастабысхан». Ол Ӧӧркі Чӧптің ікі тоғынҷаң оңдайы парын таныхтаан – толдырығлығ ӱлгӱнең пірге тоғынып, салтарларға чидерге алай алынҷа тоғынып, салтарлар кӧзідерге.
– Халғанҷы ікі чыл аразына Ӧӧркі Чӧп ікінҷі оңдайға тудынча, че позының тоғызын кӧзітпинче, – сағыс-кӧрізін читірген Олег Иванов. – Хакасия правительствозы тоғынча, закон сығарҷаң ӱлгӱ, тізең, критиканаң на айғасча.
Ол республика правительствозы толдырығлығ ӱлгӱ органнары пастыра тоғынып, федеральнай бюджеттең 3,3 миллиард салковай хоза ахчалығ полызығ киріп алғанын таныхтаан.
– Ӧӧркі Чӧп президиумы закон сығарҷаң ӱлгӱ пастыра Хазна Думазынаң даа, Федерация Чӧбінең дее тоғынмаан, – таныхтаан Иванов. – Тоғыныбысхан полза, арса, ідӧк 3,3 миллиард салковай киріп аларҷых, салтарында 6,6 миллиард салковай пол парарҷых.
Депутат закон сығарҷаң ӱлгее толдырығлығ ӱлгӱнең хайызығларын алыстырарға, пірге паза республикаа туза ағылар кӧстегнең тоғынарға чӧп пирген.
– Чарасчам – пірге тӱзімніг тоғынарға кирек, – салтарлар идіп, таныхтаан Ӧӧркі Чӧп кнезі Сергей Сокол. – Че пістің бюджеттің парыстары тӱскеннең тӱсче. Бюджетті тимнепчетсе, сын саннарға тудынарға кирек. Андада піске Россияның финанстар министерствозынаң даа тоғынарға оой полар.
Мының соонаң депутаттар бюджет толдырылғанынаңар законны алыбысханнар.
Хакасияның тиліс стратегиязы алыс парған
Теестегі ӧӧн сурығ Хакас Республиканың 2030 чылға теере чуртас-экономика тилізі стратегиязынзар алызығлар кирерінең палғалыстығ полған. Закон проектінең Хакасияның экономика тилізі министрі Роман Ковтун таныстырған. Хайди ол таныхтаан, закон проекті ситкіп тимнелген, хоза тоғынылған паза халых ӱзӱріглерін ирткен.
Алызығлар 2024 чылда Россия президентінің наа указы – «Россия Федерациязын 2030 чылға теере тилітчең национальнай кӧстеглердеңер» – сыхханы хоостыра кирілчелер. Ол пічік, наа оңдайларны санға алып, кӧстеглерні орталатхан, Россия правительствозы хазнаны тилітчең национальнай кӧстеглерге чидерінҷе планны чарадыға алыбысхан. Хакасияның стратегиязында ол алызығлар прай кӧзіділ парарға кирек.
– Пістің закон проектінде Хакасия стратегиязының прай пӧліктерінзер алызығлар кирілген, – чарытхан Роман Ковтун. – Ідӧк тиліс чолларын кӧзітчең пӱдісті алыстырыбызарға чарадығ алылған. Амды пастағызын сидіксіністер кӧзіділче, анаң кӧстег, пӧгіннер паза сахталчатхан салтарлар парча. Олох туста сахталған салтарларда саннығ кӧзідіглер пар, хайзыларына піс чидерге кӱстенербіс.
Пастағы ӧӧн кӧстег – кізілернің чуртазын чахсыландырары паза социальнай сфераны тилідері. Ідӧк закон проектінде наа пӧгін кӧзіділ парған – СВО араласчыларына паза оларның сӧбірелеріне хабазары. Анда реабилитация иртері паза имнег полызиин алары кӧріл парған. Ідӧк оларға тоғыс тілирге, наа ӱгредіг аларға паза пос киреен азарға хабазарлар. Алынҷа хайығ чуртастарын пир салған чааҷыларның сӧбірелеріне салылар.
Пасха пӧгіннер аразында: палалығ сӧбірелерге чахсы чуртас оңдайларын тӧстирі, кӧп палалығ сӧбірелер санын ӧскірері. Анзына сын парыстарның cинін кӧдірерінҷе, чуға чуртапчатханын хызырарынҷа, социальнай полызығларны чахсыландырарынҷа тоғыс апарары кӧрілче. Салтарында республикада демография сурии пӧгілер, чуртағҷылар саны хозылар тіп сахталча.
Ікінҷі ӧӧн кӧстег – конкуренция ит полар экономиканы ӧскірері. Ол ӧӧнінде ниме-ноо сығарчатхан предприятиелерні тилідеріне килістіре оңдайлар тӧстиріне кӧстелген. Аның полызиинаң Хакасияның экономиказы кӧместең алызар, экспорт-сырье пӱдізінең хыйа парар тіп кӧрілче.
Хакасияның экономика тилізі министріне депутаттар саринаң сурығлар пар полған. Олар стратегия сын оңдайнаң толдырыл поларына, кадрлар суриина, розница садиинҷа статистика саннары сын саннарнаң пасхалалчатханына теелгеннер.
Ӱзӱріг соонаң Ӧӧркі Чӧп стратегиязар алызығлар кирчеткен закон проектін пастағы хығырығда алыбысхан. Ікінҷі хығырығ кӱскӱдегі сессияда иртер, ағаа теере хоза тӱзедіглер кирілер тіп кӧрілче.
Тамкы тартарынаң кӱрезіг тыыдылар
Сессияның пір сурии депутаттар аразында улуғ таластар сығарған – «Хакас Республика чирінде чуртағҷыларның хазиин тамкы ызынаң, тамкы тартчатханы алай никотинніг продукциянаң тузаланчатханы салтарларынаң арачылир сферадағы алынҷа сурығларны оңдайлирынаңар» закон проекті. Анда чоох парча тамкы тартарынаң тоғыр кӱрезігҷе хоза кирексіністер кирердеңер.
Закон проектінең авторларның пірсі, конституция законодательствозынҷа, хазна пӱдіриинҷе, законностьча паза правопорядокча комитеттің кнезі Галина Елистратова таныстырған. Хайди ол таныхтаан, Россияда тамкы тартарынаң тоғыр федеральнай закон тоғынча, аны хоостыра тамкы тартарға чарадылбинчатхан орыннар кӧзіділ парған. Че субъекттернің пу сурығҷа хоза кирексіністер кирер правозы пар. Депутаттар ӧмезі, аннаң тузаланып, Хакасияда тамкы тартарынаң кӱрезігні тыыдыбызар закон проектін тимнебістір. Ӧӧн кӧстег – чуртағҷыларның хазиин хайраллиры.
Закон проектінҷе тамкы тартарға чарабас хоза орыннарны турғыс салары кӧрілче: автобус-троллейбустарның тохтағ орыннары, парк-скверлер чирлері, чолны кисчең орыннар, чир алтындағы гаражтар паза стоянкалар, быт паза садығ полызығларын пирчеткен алай халых чон азыранчатхан туралар ізиине 15 метрге теере чағын тасхархы орыннар, республиканың хазна ӱлгӱзі паза орындағы пос устаныс органнары туразының ізиине 15 метрге теере чағын тасхархы орыннар, кӧп чон араласчатхан мероприятиелер иртчеткен тасхархы орыннар, кӧп квартиралығ тураларның подъезд ізиине 15 метрге теере чағын тасхархы орыннар.
Пу закон проекті фракциялар істінде дее таластар сығартыр. Сессияда ол таластар узарадылған. Хайзы депутаттар ол закон проекті тоғынарында ікінҷілееннер, кем ол тоғысты апарар – полиция тоғынҷылары аразында кадрларнаң сидіксіністер. Хайзы-да СВО парчатханына хайығ айландырған, андағы ооллар кӧбізі тамкы тартча – ибзер айланзалар, оларны мында тасхар тамкы тартхан ӱчӱн хатығлирға ба? Кем-де республикада тамкы тартарына тимнелген ӧнетін орыннар чох полғанынаңар чоохтанған – анзын туристтер таныхтапча осхастар. Пір сӧснең, хазыр ӱзӱріг пар сыххан.
Депутат Евгений Челтыгмашев, чоох тудып, орта таныхтаан: 2024 чылның бюджеді толдырылғанынҷа паза Хакасияның тиліс стратегиязынҷа мындағ хазыр ӱзӱріглер полбаан, ноға пу сурығҷа улуғ суум-саам? Хазых хайраллирынҷа комитеттің кнезі Людмила Кауфман сессия алнында закон проекті хоостыра пір дее сизіндіріг алай тӱзедіг кірбеен тіп искірген, аннаңар аны пастағы паза ікінҷі хығырығда аларға чӧпнең сыххан. Че депутаттар закон проектін пастағы хығырығда ла алыбысханнар, тоғысты узарадарға чарат салғаннар.
Хакасия пазына – сурығлар
Сессияның паза пір ӧӧн сурии «Хакасия правительствозының 2024 чылдағы тоғыс салтарларынаңар сан пирістеңер» полған. Таныхтирға кирек, Хакасия пазы ол сан пирісті сілкер айдох С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы национальнай кінінде халых чон алнында искір пирген. Депутаттар анда полғаннар, сурығларын пиргеннер. Че анзы читкіҷе полбаан осхас, олар Валентин Коновалов закон хоостыра Ӧӧркі Чӧп сессиязында сан пиріс идерге кирек тіп хысханнар. Хакасия пазы оларға удур парған тирге чарир – сессияа килген. Че сан пиріс хати искірілбеен, регион устағҷызы депутаттарның сурығларына ла нандырған.
Ӧӧркi Чӧп депутаттары Хакасия пазына кӧп сурығ пиргеннер
Хакасия пазына сурығлар аймах-пасха полғаннар, олар экологияа, демографияа, спортха, аал хониина паза пасха даа сфераларға теелгеннер.
Ӧӧн нандырығлар мындағ полған:
– сӧп-сап заводын пӱдірерінҷе проект тимнелче;
– кізілер ӱреені, ӧскені паза палалар тӧреені тӧбін тӱcкені – тиксі Россияда андағ. Хакасия пу кӧзідімҷе иң хомайлар санында нимес;
– «Саяны» хоккей клубы чабылбас. Командаа спонсор табылча, аннаң хада чӧптезіглер апарылча;
– хысхы тусха тимненіс – пастағы теестегі хорадығлар санында;
– орындағы ас-тамах сығарчатханнарның продукциязы садығ сетьтерінде пар. Правительство аал хонии ас-тамаан сығарчатханнарға хабазығны узарадар, че сағам ол сурығ бюджет парыстарынаң палғалыстығ;
– «Тазоба» промпаркча тоғыс узарадылча, тоғыстар план хоостыра апарылча.
Сурығлар пирілген соонаң Ӧӧркі Чӧп кнезі Сергей Сокол закон сығарҷаң паза толдырығлығ ӱлгӱлер аразында хайдағ-да кӱрезіг парча тіп суум-саам кӧдірерін тохтат саларға чӧпнең айланған. Валентин Коновалов республика правительствозы паза Ӧӧркі Чӧп алнында пір пӧгін турча тіп таныхтаан – чоныбысха туза ағылары. Аннаңар правительство парламентнең пірге тӱзімніг тоғынарға кӧстег тутча тіп хосхан ол.
Анаң Ӧӧркі Чӧп Хакасия пазының cан пирізі иділген тіп чарадығ алыбысхан паза ол чарадығзар республика правительствозына пос чӧптерін кирібіскен.
Сомнар Равиль Дзязькони паза Илона Каковани
Автор :
Альберт Толмашов
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
