Аал чӧптері чох полар, аймахтар орнына – округтар
25.06.2025
Хабарлар
Хакасия правительствозы (пастағы ряд) iкi синнiг системаны артызар ӱчӱн
Ӧӧркі Чӧп сессиязы. Хакас Республиканың сигізінҷі хығыртии Ӧӧркі Чӧбі 19 хандыхта теестегі сессиязын иртірген. Пу сессия, алнындағыох чіли, ізіг ирткен, депутаттар аразында ӱзӱріглер хазыр парғаннар. Ӧӧн таластығ сурығ – орындағы пос устаныс системазын пір синніг идердеңер алай ікі синніг артызардаңар
Фракцияларның сағыс-кӧрістері
Сессияны Ӧӧркі Чӧп кнезі Сергей Сокол апарған. Аның тоғызында Хакасия пазының орынҷылары, хайзы министрлер, аймах-пасха ведомстволарның устағҷылары, хайзы город-аймахтарның пастары паза депутаттары араласханнар. Мының алнында сессияа прай даа муниципальнай пӱдістернің устағҷыларын паза депутаттарын кирген ползалар, пу сессияа хайзыларын кирбееннер. Ӧӧн сылтағ – орын чоғыл, че сизінгенде, орындағы пос устаныс системазын пір синніг идерінең тоғыр полғаннарны кирбееннер.
Тоғыс пасталар алнында кибірли фракциялар сӧс алғаннар. Сах мындох пілдістіг пол парған: сессия ізіг полар – фракциялар пу таластығ сурыға (орындағы пос устаныс системазынаңар) тееліп пастабысханнар.
ЛДПР фракциязының устағҷызы Михаил Молчанов чооғын республика чуртағҷылары чуға чуртапчатханынаңар, бюджет тӱзімніг тузаланылбинчатханынаңар пастаан. Аның сағыс-кӧрізінең, пір синніг орындағы пос устаныс системазына кіргені бюджетті ӱзӱрлиріне полызар: аалларнаң турғызылған устағҷылар устирлар, аал депутаттары чох полар, мындағ оңдайнаң табығларға ахча хорадылбас.
Ікінҷізін КПРФ фракциязының устағҷызы Валерий Старостин чоох тутхан. Ол трибунадаң Ағбан пилтірі аймаа чуртағҷылары хол салған халын пічіктерні кӧзіт пирген.
– Олар прайзы минзер Ӧӧркі Чӧп депутадынзар чіли айланғаннар, орындағы пос устаныс системазын ікі синніг артызар ӱчӱн сағыс-кӧрістерін читіргеннер, – чарлаан Валерий Старостин.
Ідӧк ол аал чӧптерінің пастарына сӧс пирерге сурынған, олар фойеде турчалар, оларны ноға-да кирбинчелер тіп.
«Единая Россия» фракция саринаң Валерий Марков чоох тутхан. Ол ааллар пӱӱнгі кӱнде уғаа сидік оңдайларда чуртапчатханынаңар чоох апарған. Амғы тусха муниципальнай пӱдістернің пір миллиард салковайға счеттарының тоғызы тохтадылғанынаңар искірген.
Паза аның кӧрізінең, хайзы СМИ-лар орындағы пос устаныс системазын пір синніг идердеңер сурығ ибіре иртіре суум-саам кӧдірчелер. Ол СССР тузын сағысха кирген, андада ідӧк пір синніг система полған нооза.
Ниме алыс парар?
Фракцияларның пис минута чоох тудары тоозылғанда, Ӧӧркі Чӧп кнезі Сергей Сокол сессия тоғызын пастаан. Ӧӧн сурығ ӱзінҷізі турған, анда ікі закон проекті: пірсін депутаттар ӧмезі кирген – орындағы пос устаныс системазын пір синніг идердеңер, ікінҷізін Хакасия правительствозы – орындағы пос устаныс системазын ікі синніг артызардаңар.
Мында закон проекттерін сала чарыт пирерге кирек тіп санапчам. Амғы туста Хакасияның орындағы пос устанызы ікі синніг системаҷа тоғынча: пастағы син – аал чӧбі пастары паза депутаттары, ікінҷі син – аймахтарның пастары паза депутаттары. Олар табығлар пастыра табылчалар, полған на синнің позының бюджеді.
Пір синніг системаҷа аймахтың хырығларында муниципальнай округ тӧстелер. Аймахтың прай ааллары ол округсар кір парарлар. Аал пастары паза депутаттары чох полар. Аймах пазы паза аймахтың депутаттар чӧбі артызылчалар, че олар округ пазы паза округтың депутаттар чӧбі адаларлар. Кӧні табығлар пастыра округ депутаттары ла табыл турарлар. Округ пазын Хакасия пазы кирген кандидатура хоостыра округтың депутаттар чӧбі турғыс турар. Округ пазы, тізең, аалларның устаныс пастыхтарын турғызар, олар амғы аал чӧбі пастарының орнына тоғынарлар. Бюджет пiр полар – округти.
Мында таныхтирға кирек, федеральнай закон хоостыра пір синніг системаа кірерін алай ікі синніг системаны артызарын регионнарға постарына таллир оңдай пирілген.
Ӧӧркі Чӧптің депутаттар ӧмезі Хакасияа наа оңдай тузалығ полар тіп санапча, аннаңар орындағы пос устаныс системазын пір синніг идердеңер закон проектін кирген. Хакасия пазы Валентин Коновалов чуртағҷыларнаң тоғазығлар иртірген соонаң, чонның кӧбізі иргі оңдайны артызарға сағынчатханын санға алып, ікі синніг системаны артызардаңар закон проектін кирген.
Хазыр ӱзӱріглер
Пастағы закон проектінҷе «Единая Россия» фракцияның устағҷызы Денис Кабанов чоох тутхан. Ол пір синніг системаның тузазын чарыдарға кӱстенген.
– Пір синніг орындағы пос устаныс системазынаңар федеральнай закон кӱзіне кірібіскен, – таныхтаан ол. – Хайдағ оңнығ сарилары? Ол бюджетті тӱзімніг идер, хорадығларны хызырар.
Денис Кабанов пiр синнiг система кирердеңер закон проектiнең таныстырча
Денис Кабанов ӧӧнінде табығлар чох иділген сылтаанда бюджет ахчазын ӱзӱрлиріне паза ӱлгӱ вертикальы тыыдыларына хайығ салған.
Чоох тударын тоос салғанда, депутаттар саринаң сурығлар пирері пасталған. КПРФ депутаттары (Валерий Старостин, Галина Кожевникова, Оксана Разварина, Григорий Назаренко, Татьяна Янусик) соон сӱрістіре сурығлар пиргеннер: ноға республика чуртағҷыларының сағыс-кӧрізін санға албинчазар, кӧбізі ікі синніг системаны артызар ӱчӱн нооза, хайдағ ӱзӱрлес – республика синінде иртер реформаа хай-хай кӧп ахча хорадылар, закон проектінде алызығлар идеріне нинҷе ахча хорадылары ноға кӧзіділбеен.
Кабановтың нандыриинаң, ікі синніг система ӱчӱн прай ла чуртағҷылар нимес, сигіс аймахтың пизі пір синніг системаа кірері ӱчӱн – чоох аймахтарның пастарынаңар паза депутаттарынаңар парча полар.
«Единая Россия» фракциядағылар, кирілген закон проектінiң алнын алып паза сурығларға хыза пастыр сыххан Денис Кабановты арачылап, чоох тут сыхханнар. Кӧзідімге, депутат Лариса Ефименко-Михайлова амғы туста ааллар уғаа чуға чуртапчалар, полномочиелері толдыра, че ахчалары чоғыл тіп чоохтанған.
Талас-тартыстар соонаң ікінҷі закон проектіне теес чит килген. Хакасия правительствозы кирген закон проектін республиканың юстиция паза регионда хорғыс чох полары киректерінҷе министрінiң тоғызын толдырчатхан Елена Кудинова арачылаан.
– Аал чӧптерін хайраллааны паза муниципальнай аймахтарда кӧні табығларны артысханы халыхтар ӱлгӱзінеңер наа законға прай килістіре полчалар, – таныхтаан ол.
Ідӧк Елена Кудинова Россия президенті ӱлгӱ чоннаң «хаалағ идер чағында» поларға киректеңер кӧстег турғысчатханын сылтаға ағылған. Аал пастары паза депутаттары ӧӧнінде орындағыох чуртағҷылар нооза. Турғызылар пастыхтар, тізең, кемнер полары пілдістіг нимес.
Чоох тудыбысхан соонаң хазыр ӱзӱріглер узарадылған. Депутат Иван Вагнер нинҷе-де он чыл мының алнында пір синніг орындағы пос устаныс cистемазы тоғынғанын кӧзідімге ағылған. Ол чахсы сарин кӧзіткен, мин анзына киречі полғам тіп чоохтанған. Аның искіриинең, ол хынған полза, ідӧк халын чаҷыннар ағыл килерҷік, хайда чуртағҷылар пір синніг система ӱчӱн хол сал саларҷыхтар. Михаил Молчанов аал чӧптерінзер тимненізі чох кізілер табылчалар тіп таныхтаан, ідӧк ікі синніг системаа Хакасияда ахча чидіспинчеткенінеңер хати искірген.
Валерий Старостин наа оңдайға кіргенінең ахча хозыл парбас тіп сағыс-кӧрізін читірген. Хорадығлар хайдағ полған, андағох полар тіп таныхтаан ол.
Депутат Олег Иванов пір синніг системаны кирчеткен закон проектін ідӧк хомайлаан, аннаң тоғыр ӱн пирерге хығырған. Аның кӧрізінең, прай кирек политиканаң палғалыстығ. Аал чӧптерін артызар ӱчӱн сағыс-кӧріcтерін ідӧк Александр Миягашев паза Татьяна Янусик искіргеннер.
Владимир Штыгашев тее оортахта тур халбаан – ікі синніг орындағы пос устаныс системазын артызар ӱчӱн чоох тутхан. Аның кӧрізінең, ӱлгӱ чоннаң чағын палғалызын чідірбеске кирек. Аал чӧптері, тізең, чонға иң чағын полчатхан ӱлгӱ.
– Посха таллирға оңдай пирчеткен федеральнай закон тиктең сығарылбаан нооза, – таныхтаан Владимир Николаевич. – Я, унтер Пришибеевтерге пір синніг системаны кирібізері чағын, чахығны сах мындох толдырыбызарға...
Мында Владимир Штыгашевтің микрофонын ӱзірібіскеннер (чоох тудар тузы тоозыл парған сылтағнаң). Че аның ӱні хойығ, чоох тударын микрофон даа чох узаратхан. Аның кӧрізінең, ікі синніг система демократияа килістіре, ол депутаттарны аал чуртағҷыларын улуғлирға паза пу законны аларынаң маңзырабасха хығырған.
Ӱн пиріс
Ӱзӱріглер соонаң закон проекттерінҷе ӱн пирері пасталған. Пастап оларны тӧстеге аларынҷа ӱн пиріс ирткен. Орындағы пос устаныс системазын пір синніг идердеңер закон проекті тӧстеге алыл парған: ӱчӱн – 32, тоғыр –11, тудыныбысхан –1.
Хакасия пазы чахиинҷа республиканың аал чӧптерін ал халар кӧстегнең тимнелген закон проекті, тізең, тӧстеге алыларына даа читкіҷе ӱн ал полбаан: ӱчӱн – 12, тоғыр – 27, тудыныбысхан – пис. Итсе, мындағ салтарлар полары азынада пілдістіг полған, «Единая Россия» депутаттары Ӧӧркі Чӧпте кӧп.
Мының соонаң Хакас Республикадағы орындағы пос устаныс системазын пір синніг идердеңер закон проектін пастағы паза ікінҷі хығырығда аларынҷа ӱн пиріс ирткен: ӱчӱн – 31, тоғыр – 12, тудыныбысхан – пiр.
Наа закон, Хакасия пазы хол салыбысса паза официально чарыхха сығарыл парза, кӱзіне кірібізер. Пір синніг системаа кірері, тізең, 2027 чылға теере парар осхас. Ол тусха теере Ӧӧркі Чӧпке прай законнарын ағаа килістіре тӱптестір саларға киректелер.
Пасха хайығлығ сурығлар
Сессияның кӱн суриинда паза пір таластығ сурығ пар полған – депутаттарға толдырығлығ ӱлгӱ органнарының должностьтығ кізілеріне, хайзыларын турғызарына Ӧӧркі Чӧп чарадығ пирче, киртініс чідірілгенінеңер искірерге паза оларны тоғыстаң суурарға пастағнаң сығар право пирчеткен закон проекті.
Законда андағ пастағнаң сығар депутаттар саны хызырылча: 17-дең 10-ға. Ағаа хоза Ӧӧркі Чӧптің комитеттеріне паза комиссияларына ол пастағнаң сығар право пирілче. Чарыда чоохтаза, депутаттар амды Хакасия пазының орынҷыларын паза правительство кізілерін, хайзыларын турғызарға Ӧӧркі Чӧп чарадығ пирген, оларны тоғыстарынаң суурар сурығны хай-хай оой кӧдір поларлар.
– Правительство хазна должнозында істенчеткеннернің тоғызын табығҷылар паза піс паалапчабыс, – таныхтаан Ӧӧркі Чӧп кнезі Сергей Сокол. – Толдырығлығ ӱлгӱнең хада нандырығлығ полчабыс тіп піcке тӧреміл чоохтанчалар, кандидатураларны турғызарына піc чарадығ пирчеткені сылтаанда. Мына пістің амды механизм пар, хайзы алнында алылған саба чарадығларны тӱзедерге оңдай пирер.
КПРФ фракциядағылар закон проектіне тоғырланарға кӱстенгеннер, че кирек киліcпеен – закон алыл парған. Амды Хакасия пазына, депутаттар андағ пастағнаң сыхсалар, пір ай ирткенҷе хайдағ-да чарадығ аларға паза аннаңар Ӧӧркі Чӧпке искір турарға килізер.
Ӧӧркі Чӧп депутаттары пу сессияда ідӧк ХакНИИЯЛИ-ның тоғыс кӧстеглерін алғыдыбысханнар. Амды хакас тілінҷе, литератураҷа, ол санда фольклорҷа, Хакасия тархынынҷа паза регионның этнокультура саринаң пасхалалчатханы хоостыра наука істезіглерін иртіреріне хоза пістің ученайларға республиканың чуртас-экономика сидіксіністеріне хайығ саларға килізер. Кӧстеглер санынзар «наука сидіксініcтерін пӧгері, хайзылары Хакас Республиканың чуртас-экономика паза тархын-культура тилізіне хабазарлар» хоза кирілген.
Паза пу сессияда «правительство чазы» ирткен. Депутаттар «Хакас Республиканың хазых хайраллирын тилідері» хазна программазы хайди чуртасха кирілчеткенін истіп алғаннар. Сан пиріснең Хакасияның хазых хайраллаҷаң министрі тоғызын толдырчатхан Наталья Аверина чоох тутхан.
Депутаттар саринаң сурығлар илееде полған. Ӧӧн сурығлар кадрларнаң, чиит специалисттернең, Харатастағы паза Майнадағы пала тапчаң тураларның ӱлӱзінеңер, льготалығ имнердеңер паза имнег тураларындағы теестердеңер полған. Пір сӧcнең, Наталья Аверинаа хатығ чуххан.
– Пӱӱн піс кӧрерге сағынған кізілер мында чоғыл, – иреелесті тохтадып, чоохтанған Сергей Сокол. – Аннаңар піс пу ӱзӱрігні тооспинчабыс, піс аны узарадарбыс.
Ӱзӱріг соонаң Ӧӧркі Чӧп Хакасия правительствозына пу сурығҷа чӧптерні чарадыға алыбысхан.
Сомнар Илона Каковани
Автор :
Альберт Толмашов
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
