Илбек Матырның кӧргенегібін
11.04.2025
Хабарлар
Илбек Ада чаа араласчызы Т.В.Саламачевтің портреді
«Минің матыр ағам». Газетабыстың Илбек Чиңістің 80 чылына паза Ада чир-суубыс арачылағҷызы чылына чарыдылған мариинда iҷе-паба полызиинаң школа ӱгренҷілері араласчаларох
Мин позымның кирі ағам Тимофей Владимирович Саламачевтеңер чоохтап пирерге сағынчам. Ол Илбек Ада чаада араласхан, Берлинні алғаннар санында полған, чаа тузында махачызын паза матырын кӧзіткен, аның ӱчӱн минің сӧбірем ағаа поғдархапча. Ибзер ол хазых айланған.
Олған тузы
Минің кирі ағам Тимофей Владимирович Саламачев 1923 чылда 30 сілкерде Шира аймааның Сеектiг аалында тӧреен. Сӧбіреде алтолаң ӧскеннер: ікі хыс паза тӧрт оол. Іҷе-пабазы пос хониинаң айғасхан, аттар паза хойлар ӧскіргеннер. Кирі ағам читі класс тоосхан. 13 частығда тоғынып пастаан: аттарны паза хойларны хадарҷаң.
Чаа
1943 чылда 17 хандыхта ол чааға хабылған. 1943 – 1945 чылларда 1-ғы Беларусь фронтында службазын апарған. Хызыл армеец 293-ҷі гаубичнай артиллерияның Хызыл Знамялығ полкында телефонист полған, палғалыс паза искіріг читірері ӱчӱн нандырған.
Туғаннарымның чооғынаң, кирі ағам ачых-чарых, хормачы кізі полған, кӧп ниме пілҷең паза ит полҷаң. Аның кӱстенҷік, тоғысчы полғанын иткен киректері киречілепче: худай хустарына уйалығ улуғ тура, пик сиденніг ограда, анда, тізең, хаҷан даа наа сыр салылған хызыл чылтыс хызылҷаң, тура ибіре нымырт, яблоко ағастары, ағас чистегі, харағат одыртылған сад ӧсчең, чайғы ибіҷекте хаҷан даа кӧп аалҷы чыылысчаң. Аннаң пасха, мотоцикл гаражы паза 50 сотка чирде ӱӱҷік полҷаң. Ибдегі мал-хусха – інектерге, аттарға паза хойларға – хазаа-хахпах пӱдіріглері турҷаң.
Ағам 1945 чылның хосхар айында палығлаттырғаннаңар, аның хазии уйаннаҷаң. Кирі ағам туғаннарына хайди палығлаттырғаннаңар чоохтаҷаң полтыр. Германияда Илбек Чиңіс алнындағы чаалазығлар парчатханда, ол хада чааласчатхан арғыстарынаң Одра суғны салларнаң кисчеттірлер. Кинетін тигірдең учуххан снаряд оларнаң хости чара чачыраптыр. Кирі ағам салдаң суғзар тӱс партыр, снарядтың кизектері, сырайына тееп, тумзуғын тың палығлаптыр. Арғыстары аны суғдаң табырах сығартырлар. Чарзар читкенде, кирі ағамны госпитальзар ызыбыстырлар. Ікі неделя госпитальда имненген соонаң ол пір арғызынаң хада чааҷы частьынзар чазағ cығыбыстыр. Арығда немец разведчиктеріне тоғас партырлар, че, утырчатханнарын оңарып, фашисттер оларға теңминдірлер.
Минің кирі ағам Тимофей позына айабин чааласхан, ол чиңіс кӱнін чағыннадары полған на солдатнаң палғалыстығ полчатханын пілген.
Кирі ағам кӧп хатығ чаалазығда араласхан. Іди 1944 чылның чарыс айында ыырҷыны чох идерінҷе уғаа кирек операцияда араласхан, ӱстӱнҷе снарядтар учухчатхан туста ол тоғыс хати телефон палғалызын тыхтаан, салтарында ыырҷы унадылған. Кирі ағама «За отвагу» медаль читіргеннер. 1945 чылда хосхар айы тоозылчатханда Берлин ӱчӱн чаалазығда ағам немец городының орамалары аразындағы палғалыс ӱзілбес ӱчӱн нандырған, итсе, ол ӱзіл ле парҷаң, ағам, танктардаң даа, пасха даа атчатхан тиріглердең хорыхпин, талалған орынны таап, тыхтабыс турҷаң. Ӱзігі чох палғалыс сылтаанда артиллерия батареязы ікі пулемётты паза 75 тирігні хыза пазыбысхан. Полктың пу улуғ операциязы ӱчӱн кирі ағама правительство сыйии – Хызыл Чылтыс ордені – читірілген.
Че иң не улуғ поғдархас – кирі ағам 1945 чылда сілкер айы пасталчатханда Берлинні аларында араласханы. Вуддингте ыырҷы матап удурласхан, зенит батареязынаң тохтабин атхан. Телефон палғалызы ӱс хати ӱзілген, кирі ағам, ыырҷы атызынаң хорыхпин, ӱс хати аны тыхтирға сыххан. Салтарында зенит батареязы унадылған. Пу чаалазығда араласхан ӱчӱн кирі ағам «Берлинні алған ӱчӱн» медальға турысхан. Ол Чиңіске хайди тың ӧрінгеннерінеңер, Рейхстагта хол салғанынаңар паза амыр чуртас пастирға маңзыраанынаңар удаа чоохтаҷаң.
Чаа соонаң
Чаа соонаң кирі ағам Хызылчарда чуртаан, ӧрт ӱзірҷең частьта тоғынған. 1947 чылда Татьяна Ильинична Максимованаң хада хон салғаннар, тӱрче полып, оларның тун оол Владимир тӧреен. Чииттер 1949 чылда тӧреен аалзар, Шира аймаандағы Сеектiг аалзар, нандыра кӧс килгеннер. Кирі ағам Талкин харасуу аалда позы тура турғызып алған. Анаң Василий, Юрий (минің ағам) паза Николай ооллары тӧрееннер. Чуртазы тооза ол аал хониинаң айғасхан, мал-хус тутхан, аттар ӧcкірерге хынҷаң. Аалда пастағы ах-хара телевизор минің Тимофей кирі ағамның ибінде полған. Передачаларны кӧрерге прай аал чыылыс парҷаң. Чаа чылларын сағысха киріп, ол Чиңіс піске хайдағ паанаң пирілгенін чоохтаҷаң. Фронтта ол илееде арғызын чідірген. 1980 чылда 27 кӱргенде, 57-ҷі чазын апарчатханда, кирі ағам ӱреен.
Мин хорғыстығ 1940 чылларда Чиңісті чағыннатхан илбек Матырның кӧргенегі полчатханыма поғдархапчам.
Хоос сӧбіре архивінең
Автор :
Георгий Церковный, Харатастағы А.Г.Баженовтың адынаң лицейнiң 2-ҷі «Г» класс ӱгренҷізі
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
