«Пістің пір ӧӧн пастых – чоныбыс»
26.03.2025
Хабарлар
Владимир Штыгашев
Азых чоохтазығ. Пӱӱн піс Хакасияның саблығ политика деятельі, Ӧӧркі Чӧп депутады паза Хакас Республиканың Хазна чӧпчізі Владимир Штыгашевнең хатап чоох алысчабыс. Чоох парар аның амғы тоғызынаңар паза тиксі республикадаңар
Пӱӱнгі тоғыс
– Владимир Николаевич, Сірер Хакас Республиканың Хазна чӧпчізіне турғызылғаннаң пеер пір чыл ирт парды. Хазна чӧпчізі тоғызының пӧгіннері хайдағ? Сірерзер кӧп кізі айланча полар?
– Ӧӧркі Чӧп кнезі тоғызынаң парыбысханымда, сурығ турыбысхан – нименең айғазарға? Россияда Хазна чӧпчілері институды улуғ нимес, пірее 7-8 кізіҷе полар. Пастағҷы полған Минтимир Шарипович Шаймиев. Ол Татарстанның президенті полған, анаң тоғызынаң парыбысханда, аны Хазна чӧпчізіне турғыс салғаннар.
Хайдағ пӧгіннер? Пӧгіннер кӧп – республиканың ӱлгӱ органнарына, ол санда Хакас Республика правительствозына, Ӧӧркі Чӧпке паза муниципальнай ӱлгӱ органнарына, Хакасияны тилідерінҷе полномочиелерін толдырарына хабазары; республика чуртағҷыларының кирексініcтерін арачылиры; Хакасия чирінде тоғыс орыннарын тӧстиріне полызары; национальнай культураны, тілні тилідеріне хабазары. Че иң ӧӧні – кізілернің чуртазын тилідерінде, олар турыстығ чуртир ӱчӱн.
Я, кізілер кӧп айланчалар, аймах-пасха сурығларҷа. Прайзынаң тоғасчам, нименең полыс полам, аннаң полысчам. Хайдар айланарға кирек полчатханын чарыт пирчем, чӧптер пирчем. Кирек полза, телефонҷа сығдырадыбысчам.
Чааласпин, пiрге тоғынарға...
– Республиканың амғы халых-политика киреен хайди паалапчазар? Чоох толдырығлығ паза закон сығарҷаң ӱлгӱлер аразындағы хайызығлардаңар. Олар пӱӱнгі кӱнде, нымзах чоохтаза, чахсы ниместер.
– Мин, сыннаң чоохтаза, ол киректерзер тың ара кіріспинчем. Минің кӧрізімнең, ол чахсы нимес ниме, хаҷан удур-тӧдір хайдағ-да тоғырланыстар, чааластар пар сыхча. Пістің пір ӧӧн пастых – пістің табығҷылар.
Оларның чуртазын чахсыландырарға, прай чахсы ползын тіп кӱстенерге кирек. Ол – ӧӧні. Ағаа тӧстеніп тоғынарға кирек. Кем артых, кем улуғ паза пасха даа нимелерні піліп аларына чааласпасха...
– Хакасия пазы вето салыбысхан бюджеттер аразындағы хайызығлардаңар законнаңар ниме сағынчазар? Ирткен сессияда депутаттар аны ӱзӱрігдең суурыбысханнар, че пірее искіріглернең Ӧӧркі Чӧп аның ӱзӱриине айланарға айабас.
– Амох (Владимир Николаевич телефонын алып, Ӧӧркі Чӧптің бюджетче комитедінің кнезі Валерий Марковха сығдыратча: «Валерий Васильевич, изен! Сессияа прай ниме тимде?.. А пу сурығ чи, Хакасия пазы хол салбаан закон хоостыра? Чох полар? Чахсы... Аны ӱзӱрігдең саңай хыйа алыбызарға кирек»).
Кӱн суриинда ол чох полар. Олар пу хайыныс закон хыйыстыра полчатханын пілчелер нооза – хати алыбыссалар, Хакасия пазы чарғаа пирібізер, чарғы ол чарадығны тохтадыбызар. Нимее ол кирек?
Ӧӧркі Чӧп кнезі мында чуртирға, прай сынағларны чоннаң хада иртерге кирек, Москвада нимес... Олар, бюджеттер аразындағы хайызығлардаңар законзар алызығлар кирібізіп, Хакасия пазының ол хайызығларны оңдайлир правозын чох идерге кӱстенгеннер. Регион устағҷызына ол полномочиелерні, тізең, федеральнай кін пирген.
Ӧӧні нимеде? Ӱс чыл мының алнында аймахтарның пастарына чал ахчазын ӧскірібіскеннер. Олар, тізең, амғы туста ниме ӱчӱн нандырчалар? Ниме ӱчӱн оларға мындағ кӧп ахча тӧлирге? Хазых хайраллиры ӱчӱн нандырбинчалар, ол – республиканың холында. Ӱгредіг ӱчӱн нандырбинчалар, ол – ідӧк республикани. Коммунальнай хоныхты даа аал чӧптерінің иңніне артыбысханнар. Пӱӱн Хакасия пазының чал ахчазы 200 муң салковай, хайзы аймахтарның пастарыни – аннаң даа кӧп. Нимедір ол?
Аннаңар республика пазына андағ нимелерні оңдайлирға кирек. Улам пістің амды бюджет дефициді улуғ.
Бюджеттеңер
– Республика бюджедінеңер сурығ. Кирек сынап андағ хомай ба?
– Піске прай школаларны, олған садтарын, имнег тураларын, поликлиникаларны, культура тураларын тударына, бюджетниктерге чал ахчазын тӧлирiне чылда 65 миллиардча салковай кирек. Піс, тізең, нинҷе тоғынып алчабыс? 35 – 37 миллиардча ла салковай. Хайди мында узы-пазына сығарға?
Пӱӱнгі оой нимес тусты оңарарға кирек, хайзында пістің хазна чуртапча – СВО ам даа парча, хазнабыстаң тоғыр уғаа улуғ санкциялар кирібіскеннер, США паза Европа хазналары. Прай Европа пістең тоғыр чааласча нооза. Ол Гитлернің коалициязында полған хазналарох – анда наа ниме пір дее чоғыл.
Федеральнай бюджет піске полызығ пирче, чылда 3,5-4 миллиардча салковай. Піске, тізең, 20 миллиардча салковай кирек. Ол ӧӧн сидіксініс. Анҷа ахчаны піс тоғынып алҷаңмыс па? Я, 2021-2022 чылларда піс 55 – 60 миллиард салковай парыс алғабыс, ӧӧнінде хара тас разрезтері налог тӧлеенінең. Пӱӱн 35 миллиардха теере тӱс парғабыс.
Пістің чирiбiсте 8 разрез тоғынча, олар санкциялар кирілер алнында чылда 30 миллион тоннаҷа хара тас аныҷаңнар. Ол хара тастың 98 проценті хырығ озаринзар ызылҷаң, хырығ озаринда ол хай-хай аарлыға турча. Аннаңар піс парысха налогча бюджетсер чахсы ахча кирҷеңміс. Хара тас предприятиелері 21-22 миллиардча салковай тӧлеҷеңнер, пӱӱн олар 5 алай 7 миллиардча ла тӧлепчелер.
Федеральнай бюджетке ле ізеніс халча. Россияның финанстар министерствозы ахчанаң полызар полча, че піс хорадығларны хызырыбыссабыс ла. Аннаңар Хакасия пазы киректі оңдайлирға кӱcтенче, хорадығларны хызырча.
Пӱӱн пістің пірдеезі ахча тоғын полбинча нооза. Аал хонии? Анда хорадығлар ла – бюджеттең оларға полызарға киліcче, аймах-пасха дотацияларнаң. Кӱcтіг предприятиелер чоғыл нооза. Сорығдағы комбинат. Ідӧк полызығ кирексіпче. Вагонмаш ниме-де итче, че оох-теек заказтарҷа ла.
Тиліс оңдайларынаңар
– Республиканың чуртас-экономика саринаң тиліҷең хайдағ оңдайлары пар?
– Тиліс оңдайлары пар. Алып аларбыс олох разрезтерні, олар піске бюджеттің чарымын пирчелер нооза. Олар амғы туста санкциялар сылтаанда парыс пирбинчелер. Че ӧӧн чобағ нимеде? Олар (разрезтер. – Ред.) чӱзерлеп тоғынҷыларын хызырыбысханнар. Анзы оой нимес ниме, соонаң хайдаң ол тоғынҷыларны табарға? Экскаваторщиктер, бульдозеристтер, БелАЗ водительлері – оларны чылларнаң тимнирге кирек.
Піс пӱӱн специалисттерні тимнепчебіc. Кемге тимнепчебіс? Мындағ кӧзідім. Минің пір танызымның туғаны Аңчулда чуртапча. Ол туғанының хызы ӱр ниместе Томсктағы имнег университедін тоозыбысхан, орыс кореецке ирге парыбысхан. Чахсы. Мин сағынғам, ам піcтің ікі пӧзік ӱгредігліг имҷі пар полар. Че, чох. Канадазар тоғынарға парыбысханнар – хакас хыс паза кореец оол. Ол кореец оолның анда туғаннары чуртапча осхас. Мына піди Хакасия, хайран, Канадаа полысча, кадрларнаң...
Че пістің тиліҷең оңдайларыбыс пар, ӧӧні пістің тимір чол пары, Трансиб иртче. Прай аймахтарыбыста пос станциялары пар. Прай аймахтарда! Полған на областьта алай республикада андағ ниме чоғыл. Пістің пар. Автомобиль чоллары прай чирде пар.
– Автомобиль чолларынаңар чоох парыбысханда, Кузбассар пӱдірілчеткен чолнаң чи хайди кирек?
– Піс хаҷан-да саба идібіскебіс. Алексей Лебедь, анаң Виктор Зимин устаан тустарда. Пастап чолны Таштыптаң Мадырзар пӱдіріп пастаабыс, Сипчул аалға читкебіс. Чарымын пӱдір салғабыс, асфальт таа салыбысхабыс. Анаң кирек алыс парған – Палыхтығ суғ аал пастыра пӱдірерге чарат салғаннар. Аман Тулеев Алексей Лебедьнең хада Москвазар чӧргеннер – план пазарға кирек полған. Ағбан – Тӧӧ пазы – Палыхтығ суғ – Кемеров чолны пӱдірерге пӧгін салғаннар. Ниме піcтіңнер иткеннер? 7-8 чыл аразына тайғада 20 километр чол пӱдір салғаннар. Кемге? Абаларға ба?
Аман Гумирович Тулеев, піс аннаң хада чахсы арғыс полғабыс, мағаа тіпче: «Сірер тайғада хайдағ чол пӱдірчезер?» Мин нандырчам: «Сірерге удур парҷаң чолны». Ол мағаа: «Сірерге Ағбаннаң пастирға кирек полған. Асхыссар чидерге, аннаң сығара Тӧӧ пазынзар пар сығарҷыхсар». Чарыда чоохтаза, прай орта оңдайнаң идерге – чолны нааҷылабызарға, кирек иде алғыдыбызарға. Соонаң Тӧӧ пазынаң Палыхтығ суғзар асфальт саларға. Анаң на тайғада тоғынып пастирға.
Кузбасс чи ниме иткен? Олар ікі аймахча, Таштагол паза Кузедеево аймахтарынҷа, чолны апар сыхханнар. Асфальттығ чахсы чол салыбысханнар, пірее 45 километрҷе, неке. Ана ол чол хыринда саналығ чылҷаңнарға 28 алай 29 курорт пӱдірібіскеннер. Амды ол курорттардаң на чылда 1,5-2 миллиард салковай парыс алчалар. Пістің чи? Пірдеезі пір дее ахча тӧлебинче.
Алып аларбыс Орджоникидзе аймаан. Анда 20-ҷе аалҷы туразы пӱдіріл парған. Че олар пічікке кирілбееннер. Олар налог ахчазын тӧлирге киректер. Анда пайлар тынанчалар, снегоходтығ ойлат чӧрчелер.
Тиліс оңдайларынаңар чоохтаза, тоғыс орыннарын тӧстирге кирек. Ӧткін паза ахча чідір саларынаң хорыхпин тоғынарға. Республикада прай килістіре оңдайлар пар.
Мин амды, 69 чыл тоғын салған соонаң, пенсияа сығып алғам. Хазна чӧпчізі тоғызым ӱчӱн чал ахчазы тӧлелбинче, ол халыхтар тоғызы тирбіс. Че опыдым пары хоостыра тӧреен Хакасияма туза ағыларға кӱстенчем.
Сом интернеттең алылған
Автор :
Чоохтасхан Альберт Толмашов
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
