Наука – ол минiң сидiк паза хынығ чолым
21.03.2025
Хабарлар
Алёна Чугунекова
Пайрамнығ тӧреен кӱнi. Пу наада Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің улуғ наука тоғынҷызы Алёна Чугунекованың пайрамнығ тӧреен кӱні полды. Танығлығ кӱнге чарыдып, учёнай позының чуртас чолынаңар чоохтап пирген
– Минің олған тузым Асхыс суғның хазынҷа, Читi хыс тағ тӧзiнҷе сіліг сӧӧлін парыбысхан Асхыс Чоғархы аалда ирткен. Тӧреем мин улуғ паза ынағ сӧбіреде. Прай читi харындас-пиҷе ӧскебіс, мин иң кічии полчам. Кізінің кічіг тузы иң часкалығ тузы полча тізе, пір дее саба полбас тіп сағынчам.
Iҷе-пабам уғаа ынағ чуртааннар. Ол оңдайны прайзыбысха сигдiр салғаннар. Ағаа хоза олар тоғысха кӱс полғаннар, палаларның ӱгредиине чахсы хайығ салҷаңнар, хынығ паза тузалығ тынандырҷаңнар: чайғыда лагерьде тынанҷаңмыс, аймах городтар кӧрҷеңмiс, киноға чӧрҷеңмiс, кӧп газетаа пазынҷаңмыс.
1977 чылда мин пастағы классха парғам. Пастағы ӱгретчім Аграфена Алексеевна Майнагашева полған. Школа ол туста сигіс чыллығ полған, мин аны 1985 чылда тоосхам. Школада ӱгренерге мағаа уғаа хынығ полҷаң. Иң хынған предметтер ол орыс тілі паза литература, хакас тілі паза литература полғаннар. Паза мин уғаа тың хынҷаң полғам физкультура уроктарына. Школада спортзал чох таа полған полза, піс пу урокка уғаа тың хынҷаң полғабыс. Мында прай кирек ӱгретчіде полған полар тіп сағынчам.
1983 чылда читінҷі класста ӱгренчеткенде, мағаа часкалығ ӱлӱс тӱскен – минi, чахсы ӱгренчеткен ӱчӱн, тиксі саблан парған «Артек» пионерлер лагерьінзер путевканаң сыйыхтааннар. Мин анда, Хара талай хазында, пір ай тынанып, ол туста кӧп чапсых нимелер кӧргем: матыр-город Севастопольны, Мамай кӱргеннің панорамазын паза даа пасха нимелерні. Артекте мин Совет Союзының аймах-пасха пулуңнарынаң килген олғаннарнаң танысхам, лагерьнің чоохтап таа полбас хынығ чуртазына чапчаң кірібіскем. «Артек» пионерлер лагерьi сіліг чирде турча. Чир-чайаан пу орыннарны уғаа кӧп хайхастарнаң чазаптыр. Пӱӱл лагерьнің пайрамнығ тӧреен кӱні – ағаа 100 чыл толча. Мині андар ысхан, мағаа киртінген ӱгретчілеріме нинҷе пар чарых сағызымнаң улуғ алғызым читірчем.
Сигіс класс соонаң мин ікі чыл Ағбандағы национальнай школада ӱгренгем, 10 классты анда тоосхам. Школа соонаң хайдар ӱгренерге парарға? Минің ікі сағыс полған – Хызылчарзар журналистке ӱгренерге алай ба Ағбанда ӱгретчілер тимнеҷең институтсар кірерге. Школада ӱгренчеткенде, мин «Ленин чолы» газетаның кічіг хабарҷылар санында полғам, сыбыра улуғ нимес хабарлар пазыбысчаңмын. Че Маргарита Романовна Чаптыкова, минің национальнай школадағы хакас тілі ӱгретчім, Ағбандағы ӱгретчілер тимнеҷең институтсар филология факультедінзер кірерге чӧптеен. Iди мин 1987 чылда Ағбанда институтсар кіріп алғам, Хакасияның аймахтарынаң чыылысхан чиит оол-хыстарнаң танызып, пис чыл ынағ ӱгренгебіс. Піске мында чахсы піліс пиргеннер пістің ӱгретчілерібіс – Эдуард Александрович Абельтин, Эльмир Николаевич Максимов, Валерий Павлович Прищепа, Виктор Алексеевич Федченко, Юрий Яковлевич Бурмистрович, Ирина Борисовна Тазьмина, Мирьям Семеновна Черткова, Евдокия Прокопьевна Кужакова, Венедикт Григорьевич Карпов, Дмитрий Иванович Чанков, Ольга Гавриловна Ултургашева, Лариса Ильинична Чебодаева паза даа пасхазы.
Институтты 1992 чылда тоосхам. Ӱр нимес тус школада тоғынғам. Анаң 1994 чылда мині Ағбандағы ӱгретчілер тимнеҷең институтсар тоғынарға хығырғаннар. Олох чыл кӱскӱде Новосибирсктегі хазна университедіндегі Сибирьдегі чоннарның тіллері паза фольклоры кафедразар саблығ ученай, профессор Майя Ивановна Черемисина мині пір чылға наука стажировказына алып алған. Стажировканы иртіп, 1995 чылда мин олох университеттің аспирантуразынзар ӱгренерге кіріп алғам. Аннаң сығара минің наукада чуртазым пасталған. Аспирантурада ӱгренген чылларны мин иң чарых, хынығ тузыма санапчам. Мында мин кӧп саблығ ученайларның лекцияларын искем, олардаң кӧп тузалығ чӧптер алғам, наука статьяларын пазарға ӱгренгем… Хаҷанға даа сын нанҷылар таап алғам.
Майя Ивановнаның ӱгренҷізі пол парғаныма мин уғаа тың поғдархапчам. Ол уғаа аллығ чӱректіг кізі полған. Аның кізізер чылығ кӧрізі, сағаа, наука чолын ам на пастапчатхан кізее, киртінізі саңайға сағыста халған. Аспирант чылларынзар нандыра айланза, сағысха кірче, хайди піс, аспиранттар, устағҷыбыстың пістің алныбыста турғысхан пӧгіннерні прай толдырарға кӱстенҷеңміс, кӧп хығырҷаңмыс, удаа устағҷыбыстың библиотеказындағы книгаларнаң тузаланҷаңмыс. Майя Ивановнаның устаанынаң мин, хакас тілінiң чӧрім глаголларын (глаголы движения) істезіп, 1998 чылда кандидат диссертациязын арачылап алғам. Олох чыл, кафедразар айланып, Хакас хазна университедінің Сойан-Алтай тюркология институдында (САТИ) тоғынып пастаам. Iди мин, хакас кафедразында 2009 чылға теере тоғынып, студенттерге хакас тілінің аймах сурығларынҷа лекциялар хығырып, семинар занятиелерін иртіргем, курсовой паза дипломнай тоғыстарнаң устаам, ідӧк наука статьяларын пас турғам. Чуртаста, тоғыста аймах-пасха алызығлар пол парча, іди мин 2009 чылдаң 2012 чылға теере САТИ-ның орыс кафедразының ынағ ӧмезіне хозылып, тоғынып пастаам. Анда мин, студенттерге орыс тілінең паза тілнең палғалыстығ пасха даа дисциплиналарҷа лекциялар хығырып, семинар занятиелерін иртіріп, пілістерін алғыдарға кӱстенгем. Минің устаанымнаң студенттер ідӧк курсовой паза дипломнай тоғыстар кӧп пасханнар.
2012 чылның кӧрік айында Хакас хазна университедінде научнай структура тӧстелген. Институттың алнында улуғ пӧгін турғыс салғаннар – доктор степеньніг специалисттер тимнирге. Iди, институтта тоғынып, диссертация пасхам, 2016 чылда Москвада Тiл институдында (Институт языкознания РАН) мин доктор диссертациязын маңнаныстығ арачылап алғам. Минің наука устағҷым филология наукаларының докторы, профессор, Россиядағы наука академиязының член-корреспонденті Анна Владимировна Дыбо полған. Доктор диссертациязы «Категория пространства в хакасском языке (в сравнительно-типологическом аспекте)» темаҷа пазылған.
Пӱӱнгі кӱнде мин Хакас хазна университедінің гуманитарнай істезіглер паза Сойан-Алтай тюркология институдында тоғынчам. Институтнаң устапча тирең пілістіг, ырах кӧрістіг устағҷы, профессор Тамара Герасимовна Боргоякова. Пістің, улуғ нимес ӧменің тоғызы хакас тілінең пик палғалыс парған тізе, орта полар тіп сағынчам. Пӱӱнгі кӱнде піс хакас тілінің паза тиксі тюркологияның ам даа читіре ӱгренілбеен сурығларын тирең істезіп тоғынчабыс. Чыл сай аймах-пасха гранттар мариинда араласчабыс, утып алза, ол тема хоостыра істезіг тоғызын апарчабыс.
Iстезіг тоғызын апарып, наука статьяларын, ӱгредіг пособиелерін, монографиялар чарыхха сығарчабыс, удаа диссертацияларға ӱндезіглер пасчабыс, аймах-пасха конференцияларда тиксі араласчабыс. Конференцияларда аймах ученайларның докладтарын истіп алар оңдай полча. Чыл сай сілкер айында кибiрге кір парған наука-практикалығ конференция иртірчебіс. Пістің итчеткен тоғызыбыс наукаа улуғ хозым итчеткеніне ізенчебіс.
Сағынчам, наукадағы чол – ол минiң сидiк паза хынығ чолым. Анда ам даа итчең ниме кӧп.
Сом Алёна Чугунекованың архивінең
Автор :
Пазып алған Оксана Котюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
