Инга Кызласова: «Тілбестегні тилем кізі ит пілбинче»
19.03.2025
Хабарлар
Хакас тiлiне тiлбестирiнең ӧткiн айғасчатхан тiлҷiбiс Инга Кызласова
Тіл сурии. Пасха чонның нымахтарын, чайаачы тоғыстарын хакас тіліне тілбестирінең ӧткін айғасчатхан тілҷілерібістің пірcі филология наукаларының кандидады Инга Кызласова полча. Пӱӱн піс аннаң хада аның пу тоғызынаңар чоохтасчабыс
– Инга Людовиковна, Сірернің ӧӧн тоғызыңар ӱгредіг киреенең палғалыстығ, че Сірер ідӧк тілбестег киреенең айғазып одырчазар. Чоохтап пиріңер, хаҷан ол киректі пастаазар паза ағаа тартыл парыбысхазар? Мыннаң мындар тілбестег оңдайларын алғыдарын хайди кӧрчезер?
– Мин тілбестег киреене чииттӧк тартыл турғам, че аннаң толдыразынаң Тыва университедінең чӧптезіг хоостыра иділген проектте аралазып айғасхам. Мин тыва чонының нымахтарын хакас тіліне тілбестеем, тіллерібістің тӧӧй паза пасха сариларын істескем. Университет проектті чуртасха кирерге ахча позытхан. Аны хоостыра мин тыва тіліне кӧніккем, оларның тілін істінең кӧріп алғам паза позымның хынчатхан тілбестег киреемнең айғазып алғам. Аның соонда орыс чонының нымахтарын хакас тіліне тілбестирге ӱлӱс тӱскен. Пастап минзер ӧткін чииттерібістің пірсі Лида Баинова айланған, кічіг палаҷахтарға, орыс нымахтарын тілбестеп, кинде сығарыбызарға полыс пирерге сурынған. Іди, «Курочка Ряба», «Репка», «Колобок» паза «Теремок» нымахтарны тілбестеп, ікі тілнең пазылған «Орыс чонының нымахтары» кинденi чарыхха сығарғабыс. Соонаң Хакас книга издательствозы сала мидееліг олғаннарға орыс чонының нымахтарын хакас тіліне тілбестеп пирерге сурыныснаң айланған. Ол тоғыс иділ парған: «Маша и Медведь», «Зайкина избушка» паза «Волк и семеро козлят» нымахтар хакас тілінең алынҷа кинденең сығарылғаннар.
Соонаң пірее пасха тӱрк тілін тілбестир кӧңнім тӧреен. Іди, Чайаачылар туразы сығарчатхан «Ах тигей» журналның ікінҷі сығарызында Хазан тадар чонының саблығ істезігҷізі Каюм Насыринің чииттерге хай пірее чӧптері хакас тілінең сых парған. Татар тілі мағаа сидік арах пілдірче. Тыва тілінде моол сӧстері кӧп арах полза, татар тілінде араб сӧстері асхынах нимес тоғасча. Ол чоннарның тархынынаң паза киртіністерінең пик палғалыстығ нооза. Таныс нимес сӧс учурап парзох, сизініп одырчазың, пу сӧс пасха тілдең килген тіп, аннаңар сӧстікнең удаа тузаланарға килісче.
Халғанҷызын Антуан де Сент-Экзюперинің «Маленький принц» улуғ чооғын тілбестеем. Пу тоғыснаң мин хынып айғасхам: уғаа тирең сағыстығ, сіліг чайаачы произведение. Нинҷе-нинҷе хати позым позымны тӱзетклеем, нинҷе хати иткем, ол син ылғаам (кӱлінче. – Авт.), чӱрексінгем. Кічігде хығырған ниме ол кічігде халча, улуғ частығда хығырзаң, пасха оңдайнаң кӧрчезің. Хынып тоғынғам. Хоос литератураны тілбестирге хынығ ла.
– Инга Людовиковна, аннаң пасха Сірер интернетте хакас тілбесчізін тӧcтиріне хабасчазар. Ол тоғыстаңар чоохтап пиріңер.
– Минзер Василий Адёшкин Яндекс.Тілбесчее 1000 чоохтағ тілбестеп пирерге сурыныснаң айланған. Ол сервиске кіріп алар ӱчӱн, тимде чоохтағлар пирчелер. Анда хадыл пӱдістіг, причастие кизектеріне паза хоза чоохтағларға пай узун-узун чоохтағлар пирілче. Ӧӧнінде ол англия тілінең тілбестеліп алылған чоохтағлар. Ідӧк тилем тоғаспинчатхан ӧнетін оңнағларны таныхтапчатхан терминнер, процент саннары, пасха хан чиріндегі чоннарның чуртазынаң палғалыстығ сӧстер кӧп тоғазадыр. Пу проектке кірген тіллер ол чоохтағларны хайди даа тілбестирге киректер. Пу тусха мин 500 чоохтағ тілбестеп саларға маңнанғам. Анда ӧӧнінде тархын, наука паза халых чуртас искіріглері паза хабарлары пирілче, андағ чоохтағларның худы пілдірбинче. Прайзы даа кидеркі чуртаc оңдайынҷа пазылған: кӧзідімге, спорт кӧрімнерінең удаа регби тоғасча... Хоос литературазынаң алылған кизектер чоғыл.
– Че піс аннаң оортах пар полбаспыс...
– Я, піс аннаң оортах пар полбаспыс. Идерге кирек паза идерге килісче. Василий Адёшкин андар ӧнетін иң сидік чоохтағларны, таллап, кир салғаннар тіп таныхтаан. Аны хоостыра миистіг машина тіл оңдайын кӧрче паза тілге ӱгренче. Машина уғаа хыйға ниме полтыр, тілге табырах ӱгреніп алча. Аннаңар, миистіг машинаны хакас тіліне ӱгредіп алар ӱчӱн, Яндекс.Тілбесчінің оңдайынҷа поларға кирек. Аның тілі, тізең, хуруғ, ол кізі чӱреен тибіретпинче, хайнатпинча. Че тілбестег тоғызы андағ: чоохтың кӧріміне, стильіне тудынарға кирек.
– Инга Людовиковна, Сірер онлайн-тілбесчее 500 чоохтағ тимнеп салғазар. Сірерге, филология наукаларынҷа ученай полчатхан паза университетте тоғынчатхан ӱгретчі кізее, ол чоохтағларны тілбестирге сидік полған ма?
– Уғаа сидік тоғыс.
– Тіл пілчеткен ноо даа кізі анзынаң айғас полар ба?
– Тілге сизіктіг кізі тоғын полар. Тілбестег оңдайын пілерге кирек. «Хайзы» сӧcті чоохтағлар аразында тузаланмасха кирек, ол тілібіс оңдайына киліспинче. Ол тӱрк тіллеріне киліспинче. Мында, тізең, узун, ілҷірбе чіли, соон сӱрістіре парчатхан хоза чоохтағлар паза причастие кизектері толдыра учурапча. Тілбесчее хузурухтағы чоохтағларны алнынзар ағыларға киректелче. Аны тилем кізі ит полбас. Анда пілістіг, тілге сизіктіг кізі кирек. «Хакас чирі» республика газетазының редакция тоғынҷылары, хабарҷылар тілбестегнең тӧреміл айғасчалар, оларны пу тоғысха тартарға кирек.
Василий теен, интернетсер кір парған тілбестеглер прай проекттерге тоғынчалар: хакас тілінің электроннай оңдайлығ корпузына, тілбестег сайттарына, хакас тілін ӱгренчеткен нейросетьтерге.
– Ікі тоғысты ікі хадыл итпес ӱчӱн, пастап Яндекске чоохтағларны тимнеп пирерге кирек, аны толдыр саларға...
– Я, ол иділген тоғыс сах андох нейросетьке парыбызар паза, кирек полза, корпусха даа кір парар. Андар ӧӧнінде хоос литература, фольклор паза диалект (экспедицияларда чыылған) тоғыстары алылчалар. Мин сағынчам, піске Америка чуртазынаң алылған чоохтағлар ноо кирек? Че Льюис Кэрроллның хоос пазылған «Алиса в Зазеркалье» нымааның Мария Дмитриевна Чертыкованың тілбестее ол корпусха киріл парған. «Кічіг тегиннің» пастағы кӧрімі ідӧк.
Хакас кафедразы ідӧк тілбестег тоғызына студенттерні тартча. Оларның ӱгредіг практиказы пар. Аны кафедрада иртчелер. Ирткен чылда студенттер Марина Алексеевна Медведеваның устаанынаң тоғынғаннар. Оларға Лариса Ильинична Чебодаеваның чоохтары пирілген. Сӧс чайаачызының тілі оой. Студенттер тілбестееннер, устағҷы Марина Алексеевна сыныхтаан. Тимде тілбестеглер Василийге ызылғаннар. Пӱӱл олох тоғыс минің устаамҷа апарылған. Піс хакас чонының кип-чоохтарын тілбестеебіс. Оларны сыныхтап алзам, ідӧк нейросетьті ӱгредерге пирібізем.
– Инга Людовиковна, азых чоохтазығ ӱчӱн алғызым читірчем.
Сом Инга Кызласованың архивінең
Автор :
Чоохтасхан Наталья Сюптерекова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
