Гвардия чааҷызы полған
19.03.2025
Хабарлар
Саблығ драматург хада чааласхан арғыстарынаң
Илбек Чиңіс. 22 хандыхта 1941 чылда Хакас чирінең Хызыл Армияда 6 муңҷа кізі служба иртчеткен. Чааҷылар пастағылар санында фашисттерні удурлааннар. Оларның аразында полған Михаил Кильчичаков
Хызылчарда тӧстелген
Хакас литературазында Илбек Ада чааға чарыдылған чайаачы тоғыс илееде: Иван Костяковтың «Чібек хур» романы, Николай Доможаковтың «Галина» поэмазы паза пасхазы. Драматург Валентина Шулбаеваның «Сарналбаан сарын» пьесазында тылдағы чуртастаңар чоохталча. Ідӧк иң кӱстіг произведениелер санына Михаил Кильчичаковтың «Ікі кинек» кибелiзі кірче. Пастағыох строкалар киречілепчелер, аның авторы чааласхан кізі:
Пӱӱрге хаптырған хулун осхас,Ханға пурлуххан хырых пір чыл.
1940 чылны чиит артист Михаил Кильчичаков чарых кӧңніліг удурлаан. Тӧӧ чирінең сыххан оол Хакас областьтағы театрның ӱс чыллығ школа-студиязын тоозыбызарға маңнанған. Тиктең нимес Санаҷах ууҷа, Максим паза Гордей аҷалары ағаа ізенгеннер. Армияа ла пар килерге халды. Сын ирен хайди даа служба иртерге кирек. Анаң тоғынарға, ӱгренерге, хоных хонарға чарир. Прай чуртас алнында. Андада пірдеезі пілбеен: тӱрчедең амыр чуртасты «фашист уйазынаң сыххан чаа» сайбир.
Чиит кізі службаны 119-ҷы атығҷы дивизияның 634-ҷі атығҷы полкында ирткен. Дивизия 23 отта 1939 чылда Хызылчарда тӧстелген. Олох чыл кӱскӱзін СССР-ның паза Финляндияның аразында чаа пасталча. Хызылчардағыларға анда аралазардаңар приказ 1940 чылда кӱрген айда килтір. Чааҷылар фронтсар 23 кӱргенде читкеннер. Дивизия Ладога кӧлнің хазында Кирконоки адалчатхан орында туртыр. Пу чаа 105 ле кӱн парған, че хан тӧгістіг полған. Саннар тілінең, пістің хазна анда 126 муң артиинаң кізіні чідір салған, финнер – 25 муң артиинаң чааҷыны. Олох туста Финляндияа позының чирінің 10 процентін пирібізерге киліскен. Тархын істезігҷілері совет-финляндскай чааны аймахти паалапчалар. Кем-де СССР утыр салған тіп cанапча, пасхазы – чиңіc тутхан.
119-ҷы дивизиядаң хазыр чаалазығларда 349-ҷы артиллерия полкы ла араластыр. 12 кӧрікте 1940 чылда чаа тоозылғанда, хызылчардағылар ибзер айланғаннар. Хығырарға киліскен: «Михаил Кильчичаков финнердең тоғыр чааласхан». Анзы сын нимес. Туғаннары, пу хабарны піл салып, таңнааннар. Михаил Еремеевич аның дивизиязы Ладога кӧлнің хыринда турғанын даа сағысха кирбеҷең.
Илбек Чиңісте, тізең, 119-ҷы дивизияның хозымы салымнығ. Сибирьдегі дивизиялардаң ол иң пурун фронтсар парыбысхан. 29 хандыхта Хызылчардаң 32 эшалон сығыбысхан, 13 отта сибирьдегілер пастағы чаалазығда араласханнар. Ӧӧн пӧгін – Москваны арачылиры. 1941 чылның улуғ хырлас айында хызылчардағылар Калининдегі операцияда махачыларын кӧзіткеннер. Олар Калинин паза Белый городтарны чабал азымахчыларның холынаң позытханнар. Пу чидіг ӱчӱн 119-ҷы дивизия пастағылар санында «гвардейскай» атха турысхан паза наа номер алған. 1942 чылның 17 кӧрігінең аны 17-ҷі гвардия атығҷы дивизия тіп адап сыхханнар.
Хызылчардағы дивизияның чидіглері илееде. Чааҷылар 1943 чылның ӱртӱн айында Смоленск облазындағы Духовщина городты ыырҷының холынаң позытханда, Москвада, оларны чеестеп, салют иртіргеннер. Рудняны нандыра айландырғанда, дивизия Хызыл Знамя орденнең таныхтатхан. Хызылчардағылар Витебскте (Белоруссия) фашисттерні унада сапханнар, анаң 1945 чылның хосхар айында совет войсколары, Кёнигсбергті холға кирген соонда, Ыраххы Востоксар чол тутханнар. Сибирьнің иң саблығ дивизиязы 1945 чылның орғах айында ла Порт-Артурда чаалазарға тоос салған.
Михаил Кильчичаков фронтта
Ржевтегі чаалазығ
Михаил Кильчичаков арғыстарынаң хада Кёнигсбергке читпеен. Хакас оол Ржев алтында тың палығлат салған. Фашисттер 1941 чылда, Москваны ал полбаанда, Ржев паза Вязьма городтарның аразында плацдарм тӧстееннер. Плацдарм СССР-ның ӧӧн городынаң 150 километр оортах орныххан. Ыырҷы, оңдай ползох, Москваны чаалап аларға пӧгінтір. Совет чааҷылары плацдармны 1942 чылның кӱргенінең пасти 1943 чылның кӧрігіне теере ал полбин порастанғаннар. Ӧдірт салған чааҷыларның сӧӧктері ойымнарда муңарлап чатханнар, оларны чығарға даа маңнанмаҷаңнар. Тиксі алза, 14 ай аразына Хызыл Армия Ржев алтында 1 миллион 300 муң артиинаң кізі чідір салған, пеер чат халғаннар, пленге кіргеннер, ізі чох чіт парғаннар паза палығлатханнар кірчелер. Совет тузында Ржевтегі чаалазығдаңар кӧп чоохталбаҷаң. Істезігҷілер Сталинградтағы, Курск тӱгеезіндегі чаалазығларны ӧӧнінде хайығда тутчаңнар. Че чон аннаңар ундубаан. 2020 чылда Тверь облазында Ржев алтында чуртастарын пир салған чааҷыларға чарыдылған хумартхы тас турғызылған.
Михаил Еремеевич чааласханнаңар чоохтирға хынмаҷаң, че пір хати, хатығ чылларны сағысха киріп, Сибирьдегі дивизияларның махачызына морсынған. Олар, тӧдір пазынарға ынабин, матап чааласчаңнар. Писатель позы улуғ сержант полтыр, читі хати палығлатхан, сигіс сыйых алған, оларның санында «За отвагу», «Москваны арачылаан ӱчӱн», «Германияны чиңіп алған ӱчӱн» медальлар паза Илбек Ада чааның I cтепеньніг ордені. Госпитальда чазылып алған соонда хакас чааҷы фронтсар хатап айланҷаң. Че халғанҷызын палығлатханда, ол кинек халған. Аннаңар Михаил Кильчичаков «Ікі кинек» кибелізінде пасхан.
Тылда
Ибзер ол 1942 чылда кӱскӱзін айлантыр. Аалдағылар, артист Мишаны кӧріп, чиит кізі ӱр чӧрбес тіп сағын салғаннар. Госпитальда медсестра iдӧк чоохтантыр. Хакас чааҷы Санаҷах ууҷазы полызиинаң азахха турып алған. Ырах кӧрістіг, хыйға сағыстығ иней, пархаларынаң хада им-том оттар чыып, артистті имнеен. Чаа тузында прай имнер кӧнізінең фронтсар, госпитальзар ызылҷаңнар, тылдағы улусха оттарның на кӱзіне ізенерге халҷаң. Ууҷаның кӱстенгені тикке парбаан, пархазының палығлары толдыразынаң чазыл парғаннар.
Санаҷахтың ады Александра, хыс фамилиязы Боргоякова полтыр. Улуғ частығ инейге фронтсар 14 кізіні ӱдезерге киліскен. Санаҷах ууҷа иир сай, полғанының адын адап, Худайдаң оларны арачылап аларға сурынҷаң. Худайға хайди пазырбассың, хызы Оринаның на сӧбірезінең тӧрт кізі чааласхан. Орина Кильчичакова Николай Гаврилович Бурнаковнаң хоных хонған. Ирепчінің Василий оолғы 1941 чылдох службаа хабылған, анаң кічіглері Лаврентий паза Илья парыбысханнар. Николай Гаврилович, хакас ады Кадик, чаа пасталғанда, 46 частығ полтыр. Сӧбіре пазын фронтта арачыланыс пӱдіріглерінде араластырғаннар. Бурнаковтардаң Лаврентийге ле оң полбаан. Ол 1944 чылда сағба чох чіт парған. Кізілер Илья Николаевич Бурнаковты чахсы таныпчалар. Чир-суғҷыбыс, Казах чирінде журналистке ӱгреніп алған соонда, Хакас телевидениезінде паза «Ленин чолы» газетада істенген.
Пархаларының чооғынаң, Санаҷах ууҷа чӱс часха читкен, ах чарыхтаң 1950 чылда парыбысхан. Михаил Еремеевич аннаңар ундубаҷаң. Москвада ӱгренчеткенде, ууҷазына сыбыра татхыннығ чиис ыс пирҷең полтыр. Санаҷах ууҷазының омазын Михаил Еремеевич «Ікі кинек» кибелісте хумартхылап салған. Анда матыр дубсар айланып чоохтапча: «Чӱс ас парған ууҷама синнеңер чоохтап пирербін».
Чазылып алған соонда Михаил Кильчичаков Хакас драма театрынзар айланча. Артисттернең хада госпитальларҷа чӧріп, ойыннар кӧзітче, сарыннар толдырча. Искусствоның кӱзі илбек. Хакас чайаачылар, палығлатхан чааҷыларның кӧңнін кӧдіріп, оларға хазыхтанып аларға полысчаңнар. Чаа тузында Михаил Кильчичаков ідӧк нинҷе-де тус Асхыстағы Культура туразынаң устирға маңнантыр. 1946 – 1948 чылларда чиит кізі Ағбандағы ӱгретчілер училищезінде ӱгренген. Олох туста драматургияда узын сынирға пастаан. 1947 чылда «Пастағы хаалағлар» хоос литература чыындызында аның «Чіг сағыс» улуғ нимес пьесазы чарыхха сыхча, пір чыл пазынаң, тізең, «Хакасияның оттары» журналда – кибелістері.
Драматург
1948 чылда Хакас автоном облазының чарадиинаң Михаил Еремеевичті Москвазар Литература институдынзар ӱгренерге ысчалар. Анда ағаа Расул Гамзатовнаң, Владимир Солоухиннең пір курста ӱгренерге киліcкен. Саблығ вузтың ӱгретчілері устаанынаң чир-суғҷыбыс пілістерін алғытхан, узын таптаан. 1952 чылда чарыхха драматургтың «Хулғалар» пьесазы сыхча. Сах андох пілдістіг пол парған: национальнай драматургияда наа «чылтыс» чарып килді. Че иң танығлығ пьесазын Михаил Еремеевич 1954 чылда пас салған. «Абалығ хол» – кӱлкістіг ойын, аның ӱлӱзі часкалығ полған. 1964 чылға теере пу пьеса пастыра ойыннар СССР-ның 96 театрында турғызылған. Хакас автоном облазының театры ла хысхаҷах тус аразына спектакльны 200 артиинаң хати кӧзідерге маңнанған. Хакас драматургтардаң ол чидіге амға теере пірдеезі читпеен.
Илбек Ада чааның ветераны
Михаил Кильчичаков ікі хати хоных хонған. Пастағы ипчізі – РСФСР-ның чон артизі Клавдия Семёновна Чаркова. Анда пала чох полған. 1954 чылда драматург ікінҷі хати хоных хонча. Ипчізі Тамара Баврина – орыс чонның хызы. Тамара Николаевна Москва облазындағы Переделкино поселоктаң полған. Ирге парған соонда ол МГУ-да заочно юристке ӱгренген. Аны тоозыбызып, Хубачарда істезігҷі полып тоғынған. Анаң адвокат полып істенген. Ирепчінің Игорь паза Елена палалары тӧреен. Тун оолғы Игорь чайаачы кӧңнінең пабазына кӧктеен. Ол театрда істенген, гитаранаң чахсы ойнаҷаң. Елена хызы (1958 – 2021), іҷезі чіли, юрист профессиязын таллаан. Елена Михайловна, пабазының адын хумартхылап, улуғ тоғыс апарған. Пабазынаңар ол кӧп чапсых ниме чоохтаҷаң.
1986 чылда Елена Михайловна, Москвадағы чарғыларның пірcінде істенчеткенде, ағаа устағҷызы Илбек Чиңіске чарыдылған мероприятие иртірiбізерге чахығ пиртір. Чир-суғҷыбыс кирек киліспес тіп тың чӱрексеен. Михаил Еремеевич ол туста Москвада полтыр. Драматург СССР-ның писательлер пірігізінің съездінде араласчатхан. Хызына хабазарға пӧгініп, ол мероприятиее чааласхан поэттерні паза писательлерні хығыр килген. Автобустаң Э.Асадов, Г.Поженян, К.Ваншенкин, Б.Окуджава, Ю.Друнина, Ю.Бондарев паза М.Кильчичаков сыхханнарында, чарғының тоғынҷылары алаң ас парғаннар. Чалахай иир пӧзік синде ирткен. Кізілер Илбек Ада чааның ветераннарын тынмин искеннер тирге чарир.
Михаил Кильчичаков драматург, поэт, хайҷы чіли сабланған. «Таң cолбаны» пірігіснең устап, ол чииттерге литературазар чол асхан. Тӧӧ чирінең сыххан устың театр искусствозында, чоныбыстың адын кӧдірерінде хозымы улуғ. Аның «Ікі кинек» кибелізі Илбек Ада чаада чуртастарын пир салған, сағба чох чіт парған, араласхан улусха хумартхылас полча.
Сомнар сӧбіре архивінең
Автор :
Майя Кильчичакова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
