Чонына поғдархастығ iс артыс салған учёнай
19.03.2025
Хабарлар
Филология наукаларының кандидады, профессор Дмитрий Чанков
Пайрамнығ тӧреен кӱнi. Филология наукаларының кандидады, хакас филология кафедразының профессоры Дмитрий Иванович Чанковха 10 кӧрiкте 100 час толарҷых
Ӱгредігдегі тоғызы ӱчӱн К.Д.Ушинскийнің медальынаң сыйыхтатхан паза Хакасия науказының саблығ деятельі атха турысхан. Илбек Ада чаа араласчызы, матыры. Медаль-орденнернең кӧп хати таныхтатхан. Оларның аразында – Чиңiс ӱчӱн медальнаң, Хызыл Чылтыс орденiнең, Днепр суғны алған ӱчӱн танығнаң, I степеньнiг Ада чаа орденiнең, Жуковтың медальынаң паза даа пасхазынаң.
Дмитрий Чанков – хакас чонның саблығ оолғы, сын ученай, хыйға паза талааннығ ӱгретчi, хоос тiллiг чайаачы, матыр чааҷы.
Анҷа чол паза анҷа чуртас чоллап парыбызарға килiс парған Дмитрий Ивановичке. Полған на пирiктi ол турыстыра паза кӧдiре тобырып алған. Турыстығ чуртас чуртап салған. Палаларына, ӱгренҷiлерiне, чонына поғдархастығ iс артыс пирген. Аар паза толдыра чуртазы аны хомай чолға тастабаан, аны хомзындырбаан. Халғанҷы кӱнiне читiре ол чарых кiзi чiли чуртаан. Ол чалахай кӧңнiлiг, чағбан чӱректiг, чылығ, иптiг чоохтығ паза амыр хылыхтығ кiзi тiп прайзының сағызында ам даа чуртапча.
Тӧреен Дмитрий Чанков 1925 чылда. Аның олған тузынаңар кафедраның доцентi Лариса Чебодаева пiди пасча: «1925 чылда кӧрiк айының 10-ҷы кӱнiнде Евдокия Афанасьевна паза Иван Ильич Чанковтарның сӧбiрезiнде оолағас тӧреен. Кызласта аның адын санға турғысчатханда, ағаа Дмитрий ат пиргеннер. Сӧбiреде ол iкiнҷi пала полған. Iҷезi, кiчiг оолғына ачынып, аны «ух читпес ортын оолғым» тiҷең полтыр. Iҷе кiзiнiң сӧстерi тигiрде чылтыстар чарых чарыпчатхан туста чоохталған полар, аннаңар даа «ух читпес ортын оолның» чуртас чолы узах паза часкалығ полған полар».
Ученай полҷаң кiзiнiң ӱгренiске тартылызы улуғ полтыр. Школада ӱгренчеткенде, ол сан пӧкчең урокка паза физкультураа иң артых хынҷаң. Соонаң 7 класс тоозып, ол, Ағбандағы ӱгретчiлер училищезiнде ӱгренчедiп, хайдағ даа сидiк полза, ӱгренiзiн тастабаанын таныхтапча. Ол туста училище, чаа полчатхан ӱчӱн, Таштыпта орныхчаң полтыр. Мына ниме сағысха кирген ол тустардаңар ӱгретчiбiс: «Стипендия тӧлебеҷеңнер, карточка хоостыра 200 грамм халас пирҷеңнер. Ӧӧнiнде азыхты ибдең ағылҷаңмыс. Мин iкi неделя пазынаң ибзер 40 километр чазағ чӧрҷеңмiн. Ӱгредiгнi тастабаам. 18 часха читкенде, пiстi ӱзiнҷi курстаң 1943 чылда кӧрiк айында армияа апарыбысханнар».
Анаң – аар чаа чолы. Дмитрий Иванович, чаа тобыра пулеметчик полып, иң аар чаалазығларда араласхан: Днепр суғны аларында паза Украинаны арачылирында. Чаа чыллары аның чуртазында тирең iс артыс салғаннар: «Солдаттың чуртазы, оолларым, чааласхан туста ла сидiк нимес, аның кӱннiң иртiпчеткен чуртазында сидiк полча. Кӱннең кӱнге, айдаң айға чӧрчезiң, иб-чуртың чоғыл, хараазына хайда пастырзаң, анда хончазың, кӧбiзiн окопта…»
Чаа соонаң ол ХакНИИЯЛИ-да наука тоғызын итче, Кызластағы школада директор полып iстенче, «Хызыл аал» газетаны тимнирiнде араласча. Че ӱгренiзiн узарадар сағызын тастабинча. Ағбандағы ӱгретчiлер институдынзар ӱгренерге кiрiбiсче. Анда ол Венедикт Григорьевич Карповнаң паза Михаил Иванович Боргояковнаң хада пiлiс чолын пасча.
В.Г.Карпов, ол чылларны сағысха кирiп, пасча: «Ӱгренiс чахсы парчатхан. Часкалығ полғабыс, чуртирға сидiк тее полған полза. Пу ла институтты тоозып алҷаң ползабыс тiп сағынҷаң полғабыс. Че институтты тоосхан соонда ам даа ӱгренерге килiзерiнеңер пiс тӱзебеҷең дее полғабыс».
Че Чайаанның пу ӱзӧлеңе позының сағызы полған: оларға аспирантураа чол ас пирген. 1953 чылда Д.И.Чанков паза М.И.Боргояков Ленинградтағы хазна университедiнiң аспиранттары полыбысчалар.
Дмитрий Ивановичтiң устағҷызы саблығ тӱрк iстезiгҷi А.Н.Кононов полған. Аның устаанынаң ол, хакас тiлiнiң согласнай тапсағларын iстезiп, диссертациязын арачылап алып, чир-суунзар айланча. ХакНИИЯЛИ-да тiл пӧлиинең ӱс чыл устапча, анаң 10 чыл устағҷы полып тоғынча. 1969 чылдаң сығара хакас филология кафедразында пiрде доцент полып, пiрде кафедра устағҷызы полып, соонаң профессор, халғанҷы чылларда – лаборатория устағҷызы чiли iстен парча. 2002 чылда тынаға сығыбысхан.
Дмитрий Иванович – талааннығ ӱгретчi. Студенттернi ол тiлге, литератураа, фольклорға, методикаа ӱгретче. Чииттернi хаҷан даа хырыспас, ӱнiне тимiр хоспас паарсах ӱгретчi пiлiстi позының опыдына тӧcтене, литератураның иң артых кӧзiдии, алыптығ нымахтарның пай тiлi паза чарых оңдайлары хоостыра пирҷең, чуртасха паза тоғысха кӧстеҷең. Аның занятиелерi хаҷан даа тiрiг паза чылығ иртчең. Алыптығ нымахтарны пiске чоохтаҷаң, тахпахтар толдырҷаң. Хаҷан даа ол чiли фольклорны тирең пiлерге сағынчам. Анда нооза пicтiң пай тiлiбiс, ыраххы тархыныбыс, кӱстiг алыптарыбыс, кибiр-чозахтарыбыс.
Устағҷы полып, Дмитрий Иванович М.П.Боргоякованы, Е.П.Кужакованы, О.Г.Ултургашеваны паза Л.И.Чебодаеваны Москва-Ленинградсар ӱгренерге ысча. Iди аның ырах кӧрiзi кафедраа педагогикаҷа паза филологияҷа тимнеглiг кӱстiг кадрлар ағылған.
Дмитрий Иванович хакас науказын кӧдiрерiне улуғ хозым ит салған. Ол 70 азыра наука паза ӱгредiг тоғызын тимнеп салған. Ол хакас тiлi фонетиказының тӧстегҷiзi полча.
«Согласные хакасского языка» (1957) тiп наука киндезiнде ол, саблығ тюрколог С.Е.Маловтың ӱгредиине тӧстене, сағай чооғы хаас чооғынаң хай-хай ирте тӧреенiн таныхтапча.
Iдӧк ол сӧстер пайынаңар, стильлерiнеңер, хакас пiчиинеңер, хакас литература тiлiнеңер, аның iстезiгҷiлерiнеңер илееде статья тимнеп салған. Хакас чооғының оңдайларын ӧтiре пiлчеткен кiзi Дмитрий Иванович орыс-хакас сӧстiгiн, орта пазарынҷа сӧстiктi, синонимнер, омонимнер, антонимнер полчатхан сӧстернiң чыындылығ тоғызында ӧткiн араласча.
«Хакас тiлi сӧстерге пай» тiп статьязында «…мин, хакас тiлiнiң сӧстiктерiнең айғасчатхан кiзi, позым оңдайынҷа хакас тiлi сӧстерге пай полчатханын кӧзiт пирерге пӧгiн турғысхам» тiп пасча. Хакас тiлi пай полчатханын аймах-пасха кӧзiдiмнер хоостыра толдыразынаң iле чарыт пирген.
Хакас тiлiнҷе паза литератураҷа школа учебниктерiн тимнирiне кӧп кӱс хоратча. Ол тимнеен учебниктер хати-хати сығарылҷаңнар, аннаң нинҷе-нинҷе тӧл ӱгренҷi пiлiс алып ӱгренген. Ӱгретчiлерге, тiзең, аймах-пасха методика чӧптерiн тимнеп полысчаң. Методика сурығларын пӧгерiнде кӧп хығырарға килiсчең паза хакас школа ӱгретчiлерiнiң, позының опыдына тӧстенҷең. Тиксi методика сурығларында хайди даа хакас тiлiнiң оңдайларына хайығ айландырҷаң, олғаннарның орта чоохтанҷаң кӧнiгiстерiн тыыдарына паза тӱзедерiне кӧстеҷең. Дмитрий Ивановичтiң чӧптерi ам даа тузалығ полча.
Дмитрий Иванович, чайаачы кiзi, писатель чолын пасханох. Ол 12 чоох паза пiр повесть пас салған. Ӧӧнiнде ол олғаннардаңар паза палаларға пасча. Аның чоохтары хоос тiлi, тирең сағызы паза ӱгредiглiг сари ӱчӱн школа программазына тиктең кiрбееннер тiп тирге чарир («Асхырлығ чылғы», «Кем хайди тынанған», «Кемнiң чирi артых», ан.п.).
«Авторның ноо даа произведениезi тирең сағыстығ, сибер тiллiг, прай саринаң ӱгредiглiг. Чоохчының алай ӧӧн матырның тудынчатхан оңдайы сын ӱгретчiнiң омазына турыстығ», – паалапча аның чайаачы узын М.П.Боргоякова.
Повезiнiң пастағы ады «Палиим ам даа сыстапча», соонаң ол аны «Торғайах табызы» тіп алыстырыбысхан. Мында ол iҷезiнiң сын омазы хоостыра пастағы кӧӧленiзiн, чаа чолларын паза чонның чуртазын чолами хоостапча.
«Улуғ кӧӧленiстi сынабаан, аны пiлбеен кiзi – хынысты читiре паалап полбас.
Iҷедең чара чуртап, сидiктернi тобырбаан кiзi – iҷее читiре паарсап полбас.
Ада чир-суун арачылап, чуртазын даа айабин, чааласпаан кiзi – Ада чир-суу ниме полчатханы пiлбес тее, арса».
Мындағ матлама сӧстернең тоозылча аның повезi, мындағ тирең сағыснаң ӱлесче iҷезiне, чир-сууна, ипчее хынысты сынаан кiзi.
Аарлығ хығырығҷы, аарлығ чоным, Дмитрий Ивановичтiң иткен тоғызы, хазыр чааны ирткенi, сағынған сағызы, чонына, чирiне хынызы, чоохтарынаң пiссер айланчатхан сӧстерi тикке парбазын, аның адына, аның сағыссыразына турыстығ полаалар, андағох кiзее айаачы, ах сағыстығ, матыр хылыхтығ полаалар.
Ол, тiзең, пiстеңер ам даа сағыссырапча: «О-о, чалахай хусхаҷах, хайдағ чапсыхтыр, хайдағ сiлiгдiр синiң ӱнiң! Нимедiр минiң чобаам, чир ӱстӱнде чуртас тохтабинча, позының чайалған чолынҷа парып одырча. Алғыс сағаа, аарлығ хусхаҷах, чобағлығ кӧңнiмнi кӧдiрдiң… аарла, ӧрiндiр кiзiлернi, чағынғы аң-хустарны…»
Cом «Хакас чирi» газета редакциязы архивiнең
Автор :
Инга Кызласова, хакас филология кафедразының доцентi
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
