Ӱгретчiлернiң ӱгретчiзi
06.03.2025
Хабарлар
Тархын наукаларының кандидады, профессор Степан Ултургашев
Пайрамнығ тӧреен кӱні. «Тоғысты піс итпезебiс, кем аны идер» тирге хынҷаң Ағбандағы ӱгретчiлер институдының устағҷызы, Сойан-Алтай тюркология институдының тӧстегҷiзi Степан Ултургашев. Кӧрiк айының 1-ғы кӱнiнде саблығ учёнайға паза устағҷаа 95 час толарҷых
Совет Союзының паза Россияның историгi, илееде наука статьяларының паза монографияларның авторы, Ағбандағы ӱгретчiлер институдының ректоры, РСФСР культуразының саблығ тоғынҷызы Степан Павлович Ултургашев республиканың науказына, ӱгредиине хай син хозым ит салғанын паалап таа полбассың. Профессорның устаанында тоғынған филология наукаларының кандидады Лариса Чебодаева аны піди сағысха кирче:
– Степан Павлович Ултургашевтi 1972 чылда пастағызын кӧргем. Андада, сигiс класс тоозып, Ағбанзар килген полғам. Iҷем минi имҷiлер училищезiнзер ӱгренерге кiрзiн тiп сағынған, че мин хынмаам. Ӱгретчiлер училищезiнзер ӱгренерге кiргем. Степан Павлович городтағы Щетинкин орамазының 22 № туразында 3-ҷi хадылында чуртаан. Михаил Кильчичаков паза Дмитрий Чанков аның хонҷыхтары полғаннар. Дмитрий Иванович мағаа туған, мин пастағы туста оларда чуртаан полғам, аннаңар Степан Павловичтi удаа кӧр турҷаңмын.
Училищенi тоозып, 1976 чылда мағаа ӱгредиимнi аннаң андар узарадарға оңдай пирiлген. Итсе-де, диплом алғаннарға прайзына андағ оңдай пирiлбеҷең, тоғынарға кирек полған нооза, школаларға ӱгретчiлер киректелген.
Институттың хакас пӧлиинзер ӱгренерге кiргем. Аны тоозыбысханда, пасха студенттернең хада ректорның кабинедiнҷе ирткем. Андағ оңдайнаң пiстi школаларҷа ысханнар. Хакасияда орыннар халбааннаңар, мин Хызылчарның пiр аалындағы школазынзар парарға пазын салғам. «Сiрер Хызылчарзар парбассар, регионның кадрлар резервiндезер, аннаңар сiрерге мында, Хакасияда, тоғынарға халарға кирек», – теен мағаа АГПИ ректоры Степан Павлович.
Минi Пии аймаандағы Буденовка аалдағы школазар орыс тiлi ӱгретчiзi поларға ысханнар, че ӱгредiг чылы алнында Асхыс аймаандағы чон ӱгредии пӧлиинзер хығыртханнар. Исполком хачызы Георгий Кичеев минi Пазадағы школазар директор орынҷызы паза орыс тiлi ӱгретчiзi поларға парарзар тiпче. Георгий Павлович минi УАЗ машиназынаң андар позы апарған. Читкенде, анда пiстiң группадаң ӱс тее кiзi тоғынчаттыр: Алевтина Субракова, Раиса Канзычакова паза Дина Ивандаева.
Iди ректор Степан Ултургашев, регионнаң сығарға пирбин, мині мында артыс салған. Iкi чыл пазынаң национальнай школазар тоғысха кiргем. Пастап орыс тiлi ӱгретчiзi полғам, соонаң – хакас тiлi.
Тӱрче полғанда, ӱгретчiлер институдынзар хығыртханнар. Хакас филология кафедразында Ольга Ултургашеванаң Дмитрий Чанков мағаа ректорзар парарбыстар тiпчелер. Олар минi аспирантуразар кiрерге чӧптееннер. Степан Павлович пу чолда мағаа чӧлег полған, прай саринаң хабасхан. Ӱс чыл пазынаң ӱгрен килгем.
1995-1996 чылларда алызығлар пол сыххан, АГПИ-ны университетке айландырар тоғыс пар сыххан. Наа ректорға профессор, философия наукаларының докторы Валентин Кузьмин килген. Ол iдӧк уғаа пӧзiк пiлiстiг, ырах сағыстығ кiзi полған.
Университетте пiс хакас тiлi ӱгретчiлерiн тимнирiнҷе алынҷа пӧлiк азарға сағыныбысхабыс, директорға Степан Ултургашевтi турғызарға чӧпке килгебiс. Ол туста Степан Павлович университеттiң тархын кафедразында iстенчеткен. Аның опыды паза пiлiзi улуғ, устағҷы тоғызын чахсы апарарын пiлгебiс. Iди ученайлар, Ольга Ултургашева, Дмитрий Чанков, Венедикт Карпов, ректорзар пу сурығнаң парғабыс. ХГУ ректоры Валентин Анатольевич пiстің айланызыбыснаң чарасхан. Степан Ултургашев пастап тоғыр полған, че соонаң чарасхан. «Пiс пу тоғысты итпезебiс, кем аны идер», – теен. Соонаң аның пу сӧстерiн пiске удаа истерге килiсчең.
Сойан-Алтай тюркология институды тӧстел парып, Степан Павловичтiң устаанынаң ӧменең тоғынғабыс. Холдаң холға, удур-тӧдiр хабазып, хыртыстар чох, улуғлазып алнынзар хаалирға кӱстенгебiс. Мин уйан тоғынарға чочынҷаңмын. Мындағ пӧзiк аттығ, кӧп чыл мындағ учреждениенең устаан кiзiнiң ады минiң ӱчӱн хомай адал парбазын тiп сағыссыраҷаңмын. Аннаңар тоғысты нандырығлығ толдырарға кӱстенҷеңмін. Ол, тiзең, пicке iзенҷең паза киртiнҷең.
Тархын наукаларының кандидады Степан Ултургашев САТИ-ны тӧстеенi аның прай тоғыстарының ӧӧн чардығы полған сағынчам. Ноғадаңар? АГПИ-ның ректоры полғанда, ол тиксi Хакасияа паза хазнаа тоғынған, САТИ-да, тiзең, ағаа пос чонына тоғынарға ӱлӱс тӱскен, пос чонының ӧсчеткен тӧлiне пiлiс пирiп, оларны орта чолға кирерге.
Институт тӧстелгендӧк, ол студенттерге ӱгредiг пособиелерiн тӧстир сурығны кӧдiр сыххан. Ольга Гавриловнаның устаанынаң пiс кинделер пазып пастаабыс.
Хакас кафедразынаң пасха, пiс орыс кафедразын тӧстеп алғабыс. Аннаң Мирьям Черткова устаан. Степан Павлович ректор полғанда, Мирьям Семёновна аның проректоры полған. Тынаға парыбысханда, Степан Павлович аны орыс кафедразынаң устирға чӧптеп алған. Иң сидiк полған педагогика кафедразын тӧстеп аларға. Ол, тiзең, кирек полған. Устағҷыбыс чоннаң орта чоохтас полар кiзi полған. Кафедранаң Константин Канны устирға чӧптеп алғабыс. Ол кафедра устағҷызы полыбысхан, сизiнген полбас па, пу институтха кирек полчатханын.
Iди пiр чыл аразына САТИ-да ӱс кафедра тӧстелген. Профессор Степан Ултургашевтiң кӱстенiзiнең ол университеттiң ӧзенi пол парған, институт iстiнде, тiзең, хакас филология кафедразы ӧӧнi полған.
Кафедралар тӧстел парғанда, ӱгретчілер алыл парғанда, школаларға хайдағ предметтерҷе паза хай син ӱгретчi кирек полчатханын пiлiп аларға киректелген.
Директорыбыс ырах кӧрiстiг кiзi полған. «Кӧрерзер, минiң соонда аалдағы школаларда кадрлар чидiспес», – теен. Аны cизiнiп, ӱгретчi поларға сағынчатхан чииттерге ӧӧн cпециальностьха хоза специальность пирерге кирек тiп сағыснаң сыххан. Пiлдiстiг, хоза специальность пирерi преподавательлерге хоза тоғыс ағылҷаң. Че пiс пiлгебiс, чииттер iкi специальностьтығ ползалар, олар тоғыс суриин ниик пӧгiп ал турарлар паза школаларда cпециалисттер полар.
Iди тӱрчедең пiстiң институт университетте пастағы структура пол парған, хайзы хоза специальностьтар кирген. Паза пiс чыл сай хоза специальностьтарны алыстырып одырҷаңмыс: орыс тiлi, тархын, англия тiлi предметтернi. Пасха кафедраларда iдӧк. Аннаңар пiстiң институтсар кiрерге сағынчатхан абитуриенттер сыбыра илееде полҷаң.
Пастағы чылларда 400 азыра студент ӱгренҷең. Чииттерібіс устағ-пастағ алнында толдыра пас чӧрҷеңнер. Анзын кӧре, ХГУ-ның САТИ орныхчатхан корпузының ӱзiнҷi хадылын «Ултургашевский проспект» адап алғаннар.
Пiр хати Степан Павлович Асхыс чирінзер абитуриенттерге сыныхтағлар иртірерге чӧр турарға кирек тiп сағыснаң ӱлескен. Ректорат аннаң чарасхан. Аалдағыларға айаан полбас па, олар Ағбанзар килерге хорадынмазыннар тіп. Асхыссар Таштып паза Пии аймахтарындағы олғаннар чыылысчаңнар. Iди илееде чыл чӧрчеткебiс. Асхыссар килерге маңнанмааннарға алай ба сыныхтағны уйан тудыбысханнарға сыныхтағны Ағбанда хатап иртерге чарадылҷаң.
РСФСР культуразының саблығ тоғынҷызы Степан Павлович Ултургашев САТИ-ны наука саринаң тилiтчең. Национальнай сурығларнаң палғалыстығ iстезiглернi пiрiктiрiп, пiр киндеде сығарып одырарға сағынған. Iди Сойан-Алтай тюркология институдында «Чыл чыындызы» журнал чарых кӧрген. Ол уғаа халын, морсымнығ полған. Андар аймах регионнардағы ученайларның наука статьялары кирiлген. Тоғыстарны САТИ директоры прай позы тӱзедiп, иптеҷең. Наука журналын сығарары – ол уғаа нандырығлығ паза аар тоғыс. Ағаа хоза, ахча суриин пӧгерге кирек полҷаң. Наука журналын сығарарынаң пасха, ол институтта аймах кӧстеглерҷе лабораториялар тӧстеен.
Институт позының газетазын cығарғанох. Ол «Наа чол» адалҷаң. Аны хакас кафедразының ӱгретчілерi студенттернең хада тимнеп, институттың, студенттернiң чуртазын, чидiглерiн чарытчаңнар. Степан Павлович андар позының чоохтарын пасчаңох.
Ученайның пастаанынаң институттың позының гимнi пол килген. Сӧстерiн хабарҷы Антонина Томочакова, кӧӧн композитор Анатолий Токмашов пасханнар. Гимннi пiс институттың пайрамнығ пiр чылында чон алнына сығарғабыс. Ол пайрамны таныхтаанда, Хакас театрының ӧӧн режиссеры Эльза Кокова САТИ-ның директорының тоғызын чахсы паалаан. «Степан Павлович, Сiрер чуртаста кӧп тоғыс ит салғазар, че иткен тоғыстарның иң ӧӧнi – ол пӱӱн апарчатхан тоғыс. Институтты тӧстеп, Сiрер постарыңның чонына туза итчезер, чонның тӧлiн ӱгредерге кӱс салчазар», – сценадаң чоохтанған Эльза Михайловна. Пiлдiстiг, директор пу сӧстерге ӧрiн парған.
Ол чарир-чарабас нимелернi чоохтанмаҷаң, пiрдеезiне ӱн кӧдiрбеҷең. Пiстi студенттернең, кiзiлернең хайди орта тiл алызарға ӱгрет салған. Хайдағ даа сидiксiнiс полза, «Сағыссырабаңар. Пiс ит полбас ниме чоғыл» тiҷең. Iдӧк килiс парҷаң. Аның устаанынаң хайдағ даа сурығның узы-пазына сығып алҷаңмыс.
Ол удаа ағырыбысчаң. Имненчеткен туста пiс iдӧк ле тоғынарға, аның адын тӱзiрбеске кӱстенҷеңмiс. Пiс тее изi чохтаныбысcабыс, ибзер хазиибысты пиктирге ызыбысчаң.
Улуғ пiлiстiг устағҷы пятница чыылығ иртiрҷең кӱн нимес тіп удаа тiҷең. Неделя соонзар кiзi майых парча, полған на кiзiнiң позының итчең тоғызы алай чорыхха сығар сағызы полча. Пятницаа тоғынҷының кӱзi сых парыбысча. Аннаңар институтта чыылығлар неделя пазында ирт турҷаң.
«Хакас чирi» газета сығар кӱнде, тiзең, 11 час тузында редакциязар газетаа чӧрерi САТИ директорының кибiрi полҷаң. Чол пара аймах чонға тоғазып, редакция тоғынҷыларынаң тiл алызып, тузалығ сағыстар ал килҷең.
Аның прай тоғызын алып алза, иң ӧӧнi студенттерге тирең пiлiс пирерi полған. Аннаңар даа ол ученайлар Игорь Кызласовты паза Игорь Кормушиннi студенттерге лекциялар хығырарға Москвадаң хығырып алҷаң. Олар, кӱскӱзiн килiп, археологияҷа паза тiл саринҷа cтуденттернең тоғынҷаңнар.
Тархын наукаларының кандидады, профессор Степан Ултургашевтiң тузында ӱгренген студенттер ам даа регионның аймах школаларында тiспен iстен парчалар паза чиит ӱгретчiлернi пу тоғысха кӧнiктiрчелер. Аннаңар Степан Павловичтi ӱгретчiлернiң ӱгретчiзi полча тирге чарир.
Сом интернеттең алылған
Автор :
Пазып алған Оксана Котюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
