Нейросетьті тілге ӱгредері узарадылча
12.03.2025
Хабарлар
Василий Адёшкин Хакасия правительствозындағы хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе, этнотуризмні тилідерінҷе тоғысчы ӧмені позының проектінең таныстырча
Тіл сурии. Хакас тілін интернетсер кирерінҷе хайдағ тоғыстар чуртасха кирілчеткеннеңер чоохты узаратчабыс. Пӱӱн піс хакас-орыс тіллернің онлайн-тілбесчізін тӧстепчеткен Василий Адёшкиннең чоохтасчабыс
– Василий, пӱӱнгі кӱнге хайдағ тоғыс толдырыл парғанынаңар чоохтап пир.
– 2023 чылда піс TranslatеKhak онлайн-тілбесчі проектін чон алнына сығарғабыс. Ол проект пастыра піс нейросетьті хакас тіліне ӱгреткебіс. Пастағы пӧгін полған – нейросеть тоғынчатханын кӧзіт пирері. Проекттің позының сайты тоғынған. Че піс пілгебіс, аны ӱр тут полбаспыс, ол син ахчабыс чоғыл. Ағаа хоза, нейросетьті хакас тіліне ӱгредерге асхынах чоохтағлар алылғаннаңар, ол алҷаастығ тілбестеен. Че кізілер, ӧӧнінде школаларның ӱгренҷілері, сайтнаң хынып тузаланғаннар паза аның тоғынчатханын кӧргеннер.
Тілбесчіні тимнирге хабазып, піс ХакИРО-наң хада «Нейросетьті хакас тіліне ӱгретчебіс» чӧрім иртіргебіс. Анда ідӧк ӧӧнінде школалар ӱгренҷілері араласханнар. Ӧнетін тимнелген телеграмдағы бот оларға чахығлар пир турған: хооста пазылған чоохты хобыр саларға, чахсы пілістіглерге – тимде чоохтағларны тілбестирге, тілбестелген тексттерні сыныхтирға. Пу чӧрімнің прай салтарлары – хакас паза орыс тілінең 7000 пара чоохтағ – минде хайраллалча. Мин аны ағырин-кӧӧлҷе тӱптестірчем. Ол тоғыс ікі тіл (параллель) корпузынзар прай кирілер.
Нейросетьті хакас тіліне ӱгреткені паза пір сағысты чуртасха кирерге полысхан – телефоннарға хакас тілліг клавиатураны сығарарға. Амды хакас тілліг чуртағҷыларның пос тілінең пасчаң оңдай пар. Аның ӱчӱн Яндекс.Клавиатура приложениені телефонға турғызарға кирек. Ол телефонда тузаланчатхан ӧӧн клавиатура поларға кирек, ідӧк аның настройказында тіллерге хакас тілін хозып алза, пос тілінең пазар оңдай полар. Хакас буквалардаң пасха, пу клавиатурада Т9 (килістіре сӧстерні сӧлепчеткен оңдай) тоғынча.
Чуртағҷылар пос кӧңнінең ахча чыған сылтаанда, піс Антуан де Сент-Экзюперинің «Кічиҷек Тегин» повезін Илья Топоевке тілбестирге чахаабыс. Ол аны чолдаң чолға тілбестеен. Ам ол тілбестег хакас тілі оңдайына салылча. Аны Инга Кызласова тимнепче. Тоғыстарның ікізі нейросетьті хакас тіліне ӱгредерге тузаланылар. Ол тиңнестіріг оңдайынҷа ағаа пирілер.
Пӱӱнгі кӱнге ікі тіл корпузында 80 муң чоохтағ саналча. Проект чонға сығарылғанда, 78 мунҷа полған. Че ол чоохтағларның ӧӧн чардығы алҷаастығ тимнел парған, оларнаң редактор тоғынарға кирек. Кӧзідімге, анда Николай Фёдорович Катановтың тоғыстары, ол чыған фольклор пар. Ол тустағы тіл амғы тустағы тілдең пасхалалча. Сӧспектер пӱдізінең кирілген тексттер пар, пірее сӧстерні оңарарға даа сидік. Олаңай чоох чоғыл. Андағ оңдайнаң арығ, алҷаас чох чоохтағлар саны 30 муңҷа ла пол парар.
Ідӧк 2000 чоохтағдаң пӱтчеткен корпус пар. Андар 500 аймах тілге тілбестелген чоохтағлар кірчелер. Олар ӧнетін таллағ ирткеннер. ХакНИИЯЛИ-ның тоғынҷылары андағ 1000 чоохтағны хакас тіліне тілбестеп салғаннар. Піди кӧргенде, 1000 ол кӧп нимес. Че пу чоохтағлар хадыл пӱдістіглер паза узуннар. Пасха 1000 чоохтағны Инга Людовиковна Кызласова тілбестирге алып алған. Пу тусха ол 500 чоохтағны тимнеп салған.
Паза пір уғаа кирек тоғыс – чоохтың ӧӧн сағызын сығарары (синтез речи), кізі текст ысхан соонаң ағаа аның ӧӧн сағызы ӱннең нандыра ызылча. Кӱрген айынаң пасти ол тоғысты Москвадағы компания пастабысхан. Ол, федеральнай грант утып, СНГ хазналарының аймах-пасха чоннарының 100 муң кізі чоохтасчатхан тіллернің чооғын ӱннендір саларға чаратхан. Че хакас тілі ол кирексіністерге киліспинчеткен. Пістің ол син чоохтасчатхан кізі чоғыл! Че мин, ікінҷілебин, компания устағҷызынзар проектсер хакас тілін кирерге сурыныснаң айланғам. Пілдістіг, піске пу проект позыбысха кирек, аннаңар прай саринаң хабазарға тимдебіс: тіл алфавидін, чоохтағларны пирерге, чоохтарны хығырарға. Устағҷы піске удур парған. Амды анда тоң хакас чоохтығ чуртағҷылар араласчалар, ол санда Сибдей Том.
Кӧргенде, піс хабазарға тимде ползабыс, хайдағ даа компания айғазарға тимде: Яндекс, Сбербанк паза пасхазы, пу даа Москвадағы улуғ нимес компания. Хакас тілі анда чох полған, че піс, чарлағ кӧр салғанда, позыбыс оларға пас пиргебіс, кирексініс парын на нимес, ідӧк тоғынарға тимдезін кӧзіт пиргебіс! Проекттің чахсы сарилары – тоғынчатхан улусха ахча тӧлелче, ідӧк ол кізінің ӱні чонда халар.
– Василий, ікі тіл корпузының пӧгіні, нейросетьті хакас тіліне ӱгредіп, интернетте тілбестегҷіні тоғындырары полча. Че Яндекс.Тілбесчі осхас сервистернің тілні кирерінҷе позының кирексіністері пар. Аннаңар чоохтап пир.
– Сынында, полған на сервистің позының кирексінізі пар. Яндекске тиксі хакас тілінең орыс тіліне тілбестелген 100 муң чоохтағ кирек. Тоғыс улуғ. Аннаңар чыылған чоохтағларны тӱзедерге, наа чоохтағларны тілбестирге улуғ ӧме тартарға киректелер. Мин, тізең, ол чоохтағларны техника саринаң нейросетьке «хығырарға» тимнирге полызам.
– Василий, пістің газетаның сайты кӱннің дее сай наа тоғыстарнаң толдырылча. Че олар прайзы хакас ла тілінең сыхчалар. Проектке ол тоғыстар тузалығ полар ба?
– Хакас тілліг сайт пары – уғаа чахсы. Анда наа тоғыстар сыхчатханы ідӧк чахсы. «Хакас чирі» газетаның сайтында тоғыстар тимде текстте, пдф-та нимес, сыхчатханын таныхтирға кирек. Аны хобырарға чарир. Нейросеть, пір тілліг текстке тӧстеніп, ідӧк наа пілістер алча: чоохтағларның пӱдізінҷе, сӧстер тузазынҷа паза пасха даа. Аннаңар олаңай, тілбестег чох тексттер кирегӧк.
– Василий, мыннаң мындар ниме итчебіс?
– Ікі тіл корпузын тӧстиріне хазна алай республика ахча позыдарын сағыпчабыс. Харын даа, тоғыс айныпча, сурығ орнынаң тибіреп пастабысты. Россия тіллерін Яндекссер кирердеңер чарадығ пар. Ағаа тӧстеніп, Национальностьтар киректерінҷе федеральнай агентство (ФАДН) Россия чоннарының тіллерін интернетсер кирерінҷе, хайраллирынҷа проекттерге ахчанаң хабазып пастабысхан. Яндекс ідӧк тіллерге удур парча. Іди коми чонына ФАДН хабас пирген сылтаанда, пӱӱл Яндекс.Тілбесчі сервиске коми тілі кирілген. Ирткен чылда осетин тілі кирілген. 2025-2026 чылларда оларның санына хакас тілі хозыларына ізенчебіс.
Сом Василий Адёшкиннің архивінең
Автор :
Чоохтасхан Наталья Сюптерекова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
