Ӧӧркi Чӧп сессиязы. Республика депутаттары 26 азығда сессияа чыылысханнар. Анда пiр уғаа таластығ сурығ ӱзӱрiлер тiп кӧрiлген – бюджеттер аразындағы хайызығлардаңар закон, хайзына Хакасия пазы Валентин Коновалов вето салыбысхан

Сессияны Ӧӧркi Чӧп кнезi Сергей Сокол апарған. Сессия тоғызында Хакасия пазының орынҷылары, республика правительствозы кiзiлерi, аймах-пасха ведомстволар устағҷылары, город-аймахтар пастары паза депутаттары араласханнар. Хакасия пазы Валентин Коновалов сессияа килер полған, че килбеен – хайзы искiрiглерҷе Москвадаң учухчаң самолет рейсы тудыл парған сылтаанда.

Кибiр хоостыра пастап фракцияларға сӧс пирiлген. ЛДПР фракциязының устағҷызы Михаил Молчанов позының чооғында республикада чуртас-экономика саринаң сидiксiнiс пiлдiрте ӧс парғанын, регионны кризистең сығарарға кирек полчатханын таныхтаан. Аның кӧрiзiнең, полған на министерство, iдӧк полған на муниципальнай пӱдiс бюджетсер ахча кирiп тоғынарға кирек. Iдӧк республика правительствозын прай министерстволарның тоғызын алынҷа паалирға хығырған. Михаил Молчанов ЛДПР фракциязы (iкi депутат) саринаң ӱс министрнi, уйан тоғынчатхан ӱчӱн, тоғызынаң суурыбызарға чӧп пирген: Хакасияның транспорт паза чол хонии министрi Олег Емелиннi (подрядчиктерге ахча тӧлирiнҷе тоғынминчатханы ӱчӱн), хазых хайраллаҷаң министр Олег Ананьевскийнi (имҷiлер чидiспинчеткенi ӱчӱн), спорт министрi Сергей Кочанны (министерстводағы путхалыс ӱчӱн).

КПРФ фракциязының устағҷызы Валерий Старостин чооғында Ӧӧркi Чӧп адынаң тарадылчатхан пiчiкке хайығ салған. Аның кӧрiзiнең, ол Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң хабарлар пӧлии тимнеен пiчiк республикадағы чуртасты сайбапча, тартыстар сығарча. Депутат, мының алнында андағ пiчiктернi чаллалған политтехнологтар тимнеен ползалар, амды ол ниме республика бюджедiндегi ахчаа тимнелчеткенiн таныхтаан. Право хайраллаҷаң органнарны ол пiчiкке право саринаң паалағ пирерге хығырған.

«Единая Россия» фракция саринаң депутат Александр Пащенко чоох тутхан. Ол республиканың хайзы министерстволары СВО араласчыларына полызар сурығҷа хомай тоғынчатханын таныхтаан – удур-тӧдiр састырысча осхастар. Пiр киректе Хакасия пазы Валентин Коноваловсар айланғанда ла полыс пиртiрлер, пасха киректе Ӧӧркi Чӧп кнезi Сергей Сокол хабас пиртiр, iдӧк Ӧӧркi Чӧп депутады Татьяна Янусик пiр киректiң узы-пазына сығарға полыс пиртiр.

– Прай министерстволар устағҷыларынаң сурынчам – тоғыныңар айланыстарҷа, тоғынҷыларыңның профессионализмiн кӧдiрiңер, – чоохтанған СВО араласчызы полған депутат.

Мының соонаң Ӧӧркi Чӧп кнезi Сергей Сокол сессияның кӱн суриинҷа хайдағ чӧптер парын сурған. Депутат Евгений Челтыгмашев («Единая Россия») ӧӧн сурығны – бюджеттер аразындағы хайызығлардаңар законны – кӱн суриинаң суурыбызарға чӧпнең сыххан. Аның чооғынаң, ирткен чыл тоозылчатханда алылған закон, хайзына Хакасия пазы Валентин Коновалов соонаң вето салыбысхан, республикада улуғ таластар сығарған, аны прай СМИ-лар ӱзӱрчелер. Аннаңар аны чахсаан ӱзӱрiбiзерге кирек.

«Единая Россиядаң» Лариса Ефименко-Михайлова паза ЛДПР-даң Михаил Молчанов ол чӧпке хабасханнар, законҷа республика правительствозынаң хада-пiрге читiре тоғыныбызарға кирек тiп таныхтааннар. Хакасия правительствозының Ӧӧркi Чӧптегi кiзiзi, республика пазының орынҷызы Богдан Павленко ол чӧпнең чарасхан.

– Правительство пу закон Бюджет кодексiнең хыйыстыра полча тiп пастағызынаңох сығара искiрген. Орта чӧп, законны пасха оңдайнаң ӱзӱрерге паза читiре тоғыныбызарға кирек, – таныхтаан ол.

Че КПРФ фракциязының устағҷызы Валерий Старостин кизе-тоғыр полған – законны кӱн суриинаң суурбасха хығырған.

– Ӱн пирiбiзерге паза ол сурығны чаап саларға кирек. Мин депутаттарға алындох чоохтаам, алҷаас итчезер тiп. Мына салтар. Законны алыбысхазар, вето салыл парғанда, тисчезер, – сағыс-кӧрiзiн искiрген ол.

Ӱн пирiстiң салтарларынҷа (суурар ӱчӱн – 38 депутат, тоғыр – алты, тудыныбысхан – пiр) ол таластығ сурығ – бюджеттер аразындағы хайызығлардаңар закон – кӱн суриинаң суурыл парған.

Таластығ сурығ суурыл парғанда, сессияның кӱн суриинҷа тоғызы пасталған. Пастағы сурығ – Дмитрий Бучениктi Хакасия пазының орынҷызына турғызарына чарадығ пирерi. Валентин Коновалов аны тоғызынаң парыбысхан Юрий Курлаевтiң орнына турғыс салған, ол пӱдiрiг, ЖКХ, ағас хонии паза экология сурығларынаң айғазар. Бучениктiң тиксi icтенiс стажы – 27 чыл азыра, ол санда 18 чыл – устағҷы должностьтарында. Халғанҷы алты чыл садығлар сферазындағы контракт системазын оңдайлирынҷа хазна комитедiнең устаан.

Кандидатураҷа ӱзӱрiглер тузында Бученикке сурығлар паза чӧптер ас полбаан. Кӧзiдiмге, депутат Галина Елистратова чылығ пирҷең тусты хайди тоозарзар тiп сурған – алынҷа муниципальнай пӱдiстерде сидiксiнicтер пар. Дмитрий Бученик пiрее муниципальнай пӱдiстерде хара таснаң сидiксiнiстер парынаң чарасхан, правительство оларға хара тас таап полыс пирер тiп iзендiрген.

Ӧӧркi Чӧп кнезiнiң пастағы орынҷызы Пётр Воронин А.М.Топановтың адынаң Хакас драма театрының пӱдiрiг проектiн алып аларға сурынған, заказчик тиксi пӱдiрiг устанызы (УКС) ползын тiп. Ӧӧркi Чӧп кнезiнiң орынҷызы Леонид Быков УКС-та ӧнетiн пӧлiк тӧстир чӧпнең сыххан – ол пӧлiк нацпроекттерҷе прай пӱдiрiглернi сыныхтағда тударға кирек, пӱдiрiг тузында ахчаны чiдiрбес ӱчӱн.

– Мин пiлчем, УКС пастыра хайзы кӧстеглерҷе контракттар идiлче, пастағ пар. Сағынчам, пiс аны тилiдербiс, – нандырған Бученик.

Салтарында депутаттарның кӧбiзi ӱнiнең Дмитрий Бученик Хакасия пазының орынҷызына турғызыл парған.

Теестегi сурығлар iдӧк кадрлар алызығларынаң палғалыстығ полғаннар. Ӧӧркi Чӧп iкi мировой чарғыҷыны хати турғызарына чарадығ пирген: Инна Гузик – Саяногорсктағы 3№ чарғы участогы, Людмила Сафрайдер – Асхыс аймаандағы 2№ чарғы участогы. Хакас Республиканың Адвокаттар палатазындағы квалификационнай комиссия паза Хакас Республиканың чарғыҷыларның квалификационнай коллегиязы нааҷылалған, оларзар халыхтарның паза Ӧӧркi Чӧптiң кiзiлерi кирiлген. Ӧӧркi Чӧптiң пӱдiзiнде алызығлар парох – депутат Владимир Штыгашев экономика политиказынҷа, промышленностьча, пӱдiрiгҷе паза транспортча комитетсер кирiлген.

Хайығлығ сурығ – СВО араласчыларына паза оларның сӧбiрезiндегiлерге ағас аларында льгота пирчеткен закон проектi. Ол закон проектi ирткен чылның улуғ хырлас айындағы сессияда пастағы хығырығда алыл парған. Аны хоостыра СВО араласчыларына паза оларның сӧбiрезiндегiлерге ағас аларына тӧбiн синнiг коэффициент турғызылча – 0,01. Iдӧк хати аларға право пирiлче. Пу сессияда депутаттар ол законны пӱкӱлее алыбысханнар.

Хакасияның ағас хонии министрi Олег Матвиенко iдӧк ағаснаң палғалыстығ закон проектiнең таныстырған – административнай сайбағлар ӱчӱн хатығласты тыыдардаңар. Анда чоох парча ағаснаң кӧстеглiг нимес тузаланғаны ӱчӱн штрафтар синiн ӧcкiрердеңер – турчатхан паазынаң ӱс хати кӧпке.

Хайзы чуртағҷылар, пос кирексiнicтерiне ағас тимнирiне чӧптезiглер идiп, соонаң ол ағасты идiнҷектерге садыбысчаттырлар, полған на iкiнҷi чӧптезiг андағ сайбағнаң палғалыстығ осхас. Матвиенконың сағыс-кӧрiзiнең, штрафтар синiн ӧскiргенi закон хыйыстыра апарылчатхан «ағас садиин» чуртағҷыларға паза ағас тимнирiнең айғасчатханнарға парыстығ нимес идiбiзер. Амға теере ол штраф ӱс-пис ле муң салковай полған. Закон проектi талас чох алылған.

Пасха сурығлар аразында «Республиканың хазна учреждениелерi тоғынҷыларының чал ахчазынаңар» Хакас Республика Законынзар алызығлар кирердеңер» закон проектi хайығ тартхан. Закон проектiн Хакасияның прокуроры Сергей Фирсов кирген.

Хайди чарытхан ол, республика прокуратуразы, сыныхтағлар иртiрiп, Хакасиядағы хазна учреждениелерi тоғынҷыларының чал ахчазына индексация идер сурығны закон саринаң оңдайлирға киректелчеткенiн iлезiне сығарған. Аннаңар пу закон проектi тимнелтiр. Закон проектiнҷе ниме-нооға паза полызығларға паалар ӧcчеткенi хоостыра индексация идер гарантия кирiлче. Хакасия правительствозына, тiзең, чал ахчазына индексациядаңар право акттарын алар право пирiлче.

Депутаттар ол закон проектiн пастағы хығырығда алыбысханнар.

Паза пу сессияда кiзi чуртабинчатхан поселокты чох идердеңер чарадығ алылған. Чоох парча Ағбан пилтiрiндегi Сапогов аал чӧбiнзер кiрчеткен Сахарнай поселоктаңар. Андағ пастағнаң Сапогов аал чӧбiнiң депутаттар чӧбi сыхтыр, сессияда Сапогов аал чӧбi пазының тоғызын толдырчатхан Дмитрий Толокнов чоох тутхан. Аның искiриинең, 2011 чылдаң сығара поселокта пiрдее­зi чуртабинча, туралар паза инфраструктура объекттерi халбаан. Мының алнында турған туралар изелчеткеннерге саналғаннар паза чох идiлгеннер, чуртағҷылар 2011 чылда Ағбан пилтiрiндегi Тазоба поселоктағы наа тураларзар кӧзiрiлгеннер.

Депутаттар саринаң тоғырланыс чох полған – Сахарнай поселок чiли чох идiлген.

Кӱн сурииндағы закон проекттерiнiң пiрci пазох ээзi чох адайларнаң палғалыстығ полған. Ирткен чылның улуғ хырлас айындағы сессияда депутаттар хазыр адайларны «саңайға узударға» чаратчатхан законны алыбысханнар. Пу сессияда, тiзең, республиканың орындағы пос устаныс органнарына ээзi чох адайларнаң тоғысты апарар мероприятиелернi тимнирiнҷе алынҷа хазна полномочиелерiн пирердеңер законны тӱптестiр салғаннар.

Закон проектiнең Хакасияның ветеринария устанызының пастығы Евгений Баулин таныстырған. Хайди ол чарытхан, закон проектi аал-городтарда ээзi чох хазыр адайлар чох поларына, чуртағҷыларның чуртазын паза хазиин арачылирына кӧстелген. Кирiлчеткен тӱзедiглерҷе ээзi чох адайны приютха теере транспорттығ апарҷаң коэффициент алыстырылча, амды инфляция синiн санға алчалар. Ол тӱзедiг муниципальнай пӱдiстерге субвенциялар ӱлестiрчетсе, киректелер осхас. Закон проектi iдӧк тоғырланыс чох алыл парған.

Сессияның халғанҷы сурығлары санында Хакасияҷа МВД полициязы 2024 чылда хайди тоғыныбысханынаңар сан пирiс полған. Сан пирiснең Хакас Республикаҷа МВД министрiнiң орынҷызы, полиция пастығы Владимир Веселов таныстырған.

Аның искiриинең, халғанҷы пис чыл аразына Хакасияда сайбағлар саны 14%-ке хызырыл парған, тонағлар, оғырластар – 46%-ке. Ирткен чылның салтарларын алза, сайбағлар саны 2%-ке хызырылған.Тасхархы сайбағлар саны iдӧк тӱстiр, че оларның тиксi cинi Россиядағы ортымах синнең ам даа пӧзiк полчаттыр. Владимир Веселовтың таниинаң, андағ сайбағларны тохтадарында тасхар турғызылған видеокамералар чахсы полысчалар. Хакасияда 270 тасхархы камера пар, че «Хорғыс чох город» пiрге система республикада ам даа чоғыл.

Олох туста Хакасия чолларында саайланып ӱрееннернiң саны хызырылтыр, ол оңдайнаң кӧстеглiг пӧгiннерге чидiп алтырлар.

Чуртағҷылар полицияа киртiнчеткенi хоостыра 2024 чылда иртiрiлген сурастырығның салтарларынҷа Хакасия пастағызын на Россия регионнары аразында сигiзiнҷi орынға сығып алтыр.

Ӧӧркi Чӧп депутаттары сурығлар паза чӧптер пирген соонаң сан пирiс искiрiлген тiп санирға чарадығ алыбысханнар.

Таластығ закон ӱзӱрiгдең суурылғаны хоостыра сағыс-кӧрiстер

Хакасия пазының орынҷызы Михаил Побызаков:

– Пӱӱнгi сессия иптiг парча, Хакасия правительствозы паза Ӧӧркi Чӧп пiрге тоғынчалар. Пiди кӧргенде, удур-тӧдiр чағын парарға сағыстар пол килгенге тӧӧй. Iди парза, чӧптезiглiг комиссия тӧстелер, ол законзар хайдағ алызығлар кирерге киректелчеткенi пiрге ӱзӱрiлер. Андада iле кӧрiнер: правительство паза Ӧӧркi Чӧп удур-тӧдiр чағын парчалар, удур-тӧдiр исчелер паза ол сурығны пiрге пӧгерге кӱстенчелер.

Ӧӧркi Чӧп депутады Александр Миягашев:

– Сағынчам, депутаттар республика пазын ис салғаннар – ол законҷа читiре тоғыныбызарға киректеңер. Аннаңар аны кӱн суриинаң суурыбысханнар. Анзы чахсы тiп санапчам – депутаттар исчелер паза чонның ӱчӱн тоғынчалар. Депутаттар ол законны хати алыбысхан ползалар, пiс правительство тоғызына ара кiрiсчебiс пол парарҷых. Андада правительствоға ахчанаң палғалыстығ сурығларҷа Ӧӧркi Чӧптең чарадығ аларға килiзерҷiк, хырыс-табыс поларҷых. Аннаңар пу законҷа читiре тоғыныбысса, чахсы полар тiп сағынчам.

Ӧӧркi Чӧп депутады Валерий Старостин:

– Мин кӱстенгем, депутаттар пу законҷа пос сағыс-кӧрiзiн амох искiр пирзiннер тiп. Мин андадох ол закон проектiнiң салтарларынаңар сизiндiргем: «Чахсаан ӱзӱрiбiзеелер, нимее ағыларын кӧрiбiзеелер». Чапчаң албасха чӧптеем. Че алыбысханнар. Хакасия пазы Валентин Коноваловты махтирға кирек – пик хылиин кӧзiткен, ол законға вето салыбысхан. Республика тархынында андағ ниме пастағызын на полған. Iзенчем: депутаттар сағыс хабынғаннар, хайдағ салтарларға ағыларын оңарғаннар.

Сомнар Дмитрий Сунчугашевти

Сомда: Хакасияның Ӧӧркi Чӧп кнезi Сергей Сокол паза пастағы орынҷызы Пётр Воронин; сессия тоғызы тузында