ПОС КИРЕЕ: асчабыс, тилiтчебiс, парыстанчабыс...

Хазна хабазии. Пӱӱн пiс Хакасияның тилiс чыындызы – «Минiң пос киреем» кiн устағҷызының орынҷызы Татьяна Бизюкнаң хада чонға тузалығ пос киреенеңер чоохтасчабыс.

– Россияда чонға тузалығ пос кирее алынҷа хайығда тудылча. Хакасия ол саринаң хазна кӧстеглерiнiң соона халбинча паза пу кӧстегнең айғасчатхан идiнҷектерге хайығ cалча. Татьяна Ивановна, хайдағ пос киреен чонға тузалығ тiп санирға чарир?

– Илееде тус пу кӧстегнiң пiлдiрии дее чох полған, че ӱр ниместе закон сығарчатханнар, ол кирекнең айғасчатханнарны алынҷа пӧлiп, ағаа пiрге пiлдiрiг таныхтап салғаннар. Аны хоостыра амды чон кирексiнiстерiн толдырарынҷа тоғынчатхан пос кирее социальнай кӧстеглiг тiп саналчалар, ол, тiзең, мындағ кӧстеглер: ӱгредiг, имнег кирее, реабилитация – прай ол социальнай кӧcтеглер. Оларны хоостыра ОКВЭД-тар таныхтал парғаннар. Ол ОКВЭД сiрернiң ӧӧн айғасчатхан кирееңер полза, кӧзiдiмге, ӱгредiг, сiрернiң кирееңернi пос алынҷа социальнай кӧcтеглiг тiп санирға чарир. Андағ атты идiнҷектерге, пiрiгicтерге паза коммерческай нимес пiрiгiстерге аларға чарир.

Хакасияның тилiс чыындызы – «Минiң пос киреем» кiнi кiчiг паза ортын пос киреенең тоғынчатханнардаңар, иң пастағызын пiс идiнҷектердеңер паза ООО-лардаңар сағынчабыс. Минiң кӧрiзiмнең, социальнай идiнҷектернiң уғаа чахсы оңдайлар пар: ол тӧбiн синнiг нииктелген оңдайҷа налог (УСН). Прайзы тӧрт-алты процент тӧлепчетсе, социальнай идiнҷектерге пiр процент кӧрiл парған. Аның ӱчӱн оларға социальнай идiнҷек полчатханын тӧремiл киречiлеп турарға кирек. Ӧнетiн пiчiк апарылча. Пу регион синiндегi хабазығ пiрее iкiҷе чыл тоғынча. Ирткен чылда аны узарадардаңар чарадығ алылған, килiстiре закон алыл парған.

Идiнҷек чонға тузалығ пос киреен апарза даа, аның парызы чох полбинча. Кӧбiзi социальнай кӧcтегде тикке тоғынчалар тiп санапча. Ол андағ нимес. Социальнай – ол пӱӱнгi кӱнде чонның кирексiнiзi. Аны пiс идiнҷектер пастыра алчабыс. Удаа ол кирекнең ипчiлер айғасчалар. Олар iҷелернең, палаларны ӧскiрерiнең, ӱгредiгнең, палалар тилiзiнең палғалыстығ киректер. Iҷе кiзi, хомай синде читiрiлген полызыға урунза алай ол полызығны пiстiң регионда таппаза, парыстанып алар оңдайдаңар сағынмин, ол кӧстегҷе тоғынып пастапча. Андағ оңдайнаң ол социальнай идiнҷек полыбысча.

Оларға iдӧк ӧнетiн пос кирее школазы тоғынча. Анда мин идiнҷектернең таныссам, хайди даа сурчам, ноға олар айғасчатхан кӧcтегнi таллап алғаннар? Ипчiлер удаа тӧӧй нандырығ пирчелер: регионда ол полызығ чоғыл, ол хабазығны хомай читiр пиргеннер, аннаң артых идерге сағынчам... Иреннер пос киреен парыстанып алар оңдай чiли кӧрчелер. Аннаңар пастап олар азахха турып алчалар, сағыстарын чуртасха кирiп алчалар, тӧремiл парыс тӧстепчелер, анаң на чонға тузалығ кирекнең айғазарынаңар сағысха тӱсчелер. Кӧзiдiмге, улуғ частығ iҷе-пабазына, уламох оларның аар ағырығ полза, полызығлардаңар сағынып пастапчалар. Хомзынысха, пiстiң республикада андағ полызығлар асхынах читiрiлче. Чоғыл даа тирге чарир. Пiске улуғларыбысха полыс турарынҷа, оларны кӧрерiнҷе хабазығлар кирек.

Чонға тузалығ пос киреенең айғасчатхан идiнҷек ӧнетiн пiчiкке санға турғызылған соонаң республиканың экономика тилiзi министерствозы пастыра ахчалығ грант алар оңдайлығ. Аның синi 500 муң салковай. Ол ахчаа тирiг садызарға, компьютер программаларын аларға паза пасха хорадығларға позыдарға чарир. Грантха ахча федеральнай бюджеттең позыдылча. Пӱӱл ол хабазығ чарадылғалах. Iзенербiс, пазағы чылда полар.

– Татьяна Ивановна, идiнҷектерге алай чонға тузалығ пос киреенең айғазарға пӧгiнчеткен чуртағҷыларға хайдағ чӧп пирерҷiксер?

– Пӱӱл пастағы хаалағ идерге чӧптирҷiкпiн: социальнай идiнҷектернiң реестрiне кiрiп аларға! Анда экономика кӧстеенҷе ле нимес (ОКВЭД хоостыра) санға турарға чарир, ол андағ оңдайларның пiрci ле тирбiс. Iдӧк идiнҷек позы кинек полза, социальнай идiнҷекке саналча. Ӱзiнҷi оңдай – идiнҷектiң тоғынҷыларының чарымы чуға чуртапчатханнар санына кiрчеткенi. Хакасияның экономика тилiзi министерствозының ӧнетiн санаҷаң оңдайы пар. Чуға чуртапчатханнар санына кирiлчелер: харибдең сыхханнар, паланы чалғызан ӧскiрчеткен iҷелер алай пабалар, кӧп палалығ сӧбiрелер, тӧбiн парыстығлар, тынағдағылар алай тынаға сығарға чит париғаннар паза пасхазы. Кӧзiдiмге, идiнҷектiң тӧрт тоғынҷы саналча, аның iкiзi пу кiзiлер санына кiрче, андада социальнай пос кирее санына кiрерге чарир. Пiлдiстiг, полған на тоғынҷы законҷа тоғысха алыларға кирек.

Социальнай пос кирее пiчиин Хакасияның экономика тилiзi министерствозы апарча, аннаңар ағаа пос кирее пӧлиинзер айланарға кирек. Анда идiнҷектiң пу кӧстеге килiсчеткенiн сыныхтапчалар паза санға турғысчалар. Пазағы чылда санға алылған идiнҷектернiң грант мариинда аралазар оңдай полар.

– Пӱӱнгi кӱнде Хакасияда андағ идiнҷек кӧп пе?

– Кӧп тiп полбассың. Идiнҷектер оларның андағ чахсы оңдай парынаңар пiлбиндеечелер. Пiреезi санға турар ӱчӱн пiчiктер чыырға киректелчеткенiнеңер исте ле, кизе-тоғыр полыбысчалар. Пу ат, тiзең, идiнҷекке налогты тӱзiрiп алар оңдай пирче: тӧрт-алты процент орнына пiр процент ле! Пiлдiстiг, пу кӧстеглерде парысты табырах кӧдiр полбассың, пос киреен чапчаң алғыт полбассың. Мында ӧӧнi – кiзiнiң аарлапчатхан ниме-ноозы!

Саннардаңар чоохтаза, Хакасияда пӱӱнгi кӱнде 74 социальнай идiнҷек саналча. Новосибирск облазында, хайда чуртағҷылар саны пис-алты хати кӧп, 130 ла андағ идiнҷек саналча. Аннаңар пiстiң регионға ол уғаа чахсы кӧзiдiг. Пiс оларны «Минiң пос киреем» кiн иртiрчеткен ӱгредiглерге, марығларға паза полызығларға тартчабыс. Махтап турарға паза прай оңдайларнаң хабазарға кӱстенчебiс. «Хакасияның идiнҷегi» марығда, тiзең, сыйыхха ахча читiрiлче.

– Пу наада чыынды «Минiң чахсы пос киреем» марығның регион синiндегi салтарларны идiбiскен. Татьяна Ивановна, марығдаңар паза аның чиңiсчiлерiнеңер чоохтап пирiңер.

– Хазна синiнде «Минiң чахсы пос киреем» иң артых чахсы киректер марии пар. Регионда чиңiс тутхан проекттер аннаң андар хазна синiнзер сығарылчалар. Аны Россияның экономика тилiзi министерствозы иртiрче. Регионнар пастыра, удаа «Минiң пос киреем» кiннер пастыра, ол марығдаңар искiрiг социальнай идiнҷектерге читiрiлче. Таныхтирға кирек, марығда ӧнетiн пiчiкке кирiлгеннер ле араласпинчалар, че iдӧк чонға тузалығ пос киреенең айғасчатханнарның аралазар оңдайы пар. Арса, олар чуға чуртапчатхан кiзiлернең тоғынчалар, ол, тiзең, iдӧк чонға тузалығ кӧстеге саналча.

Пӱӱл марығда кӧп араласчы полбаан. Анзына, республикадағы ла нимес, тиксi хазнадағы киректер теелчелер. Марығ араласчылары кiннiң чапсых киректерiнде ӧткiн араласчатхан идiнҷектер полчалар. Пӱӱл iдӧк марығ номинациялары паза кирексiнiстерi алыс парған. Салтарында анда 100 азыра тоғынҷылығ килкiм пос кирее аралас полбаан. Номинацияда марығлазар ӱчӱн анда иң асхынах iкi дее идiнҷек аралазарға кирек полған.

Пiс iкi номинацияда чиңiсчiлернi таныхтаабыс: «Аллығ чӱректiг iҷе» номинацияда идiнҷек iҷелер араласча, «Кiчiг аллығ чӱректiг» номинацияда – чуға чуртапчатхан кiзiлерге полызығ читiрчеткен. «Аллығ чӱректiг iҷе» номинацияның чиңiсчiлерi тӧӧй саннығ утып алғаннар: Саяногорсктағы идiнҷек Александра Ивашкина «Немо» час палаларға суға сомҷаң кiн тутча паза Ағбандағы идiнҷек, «Пос кирее фабриказы» школаның ээзi Илона Топоева. «Кiчiг аллығ чӱректiг» номинацияда утып алған Ағбандағы идiнҷек, «Исида» имнег кiнiнiң ээзi Елена Казакова. Аның имнег кiнiнде хайди даа имнег страхованиезi полистерiнҷе полызығлар читiрiлче. Пiс чиңiсчiлернi сыйыхтирға тоғыс орыннарынзар телевидение хабарҷыларынаң хада чӧргебiс. Сыйыхтас идiнҷектер полызығларынаң тузаланчатхан чуртағҷылар кӧзiне ирткен. Аны кӧрiп, кӧбiзi пос кирее ээзiн уламох улуғлап пастапча.

– Аннаң пасха, пiстiң идiнҷектер аллығ чӱректерiн Хакасияның тилiс чыындызы – «Минiң пос киреем» кiн иртiрчеткен полызығлығ чӧрiмнерде кӧртiсчелер...

– Сынап таа идiнҷектернiң андағ оңдай пар. Хакасияның тилiс чыындызының – «Минiң пос киреем» кiн нинҷе-де полызығлығ чӧрiм иртiрче. «Минiң пос киреем хабасча» чӧрiм Наа чылға удур иртче. Мин пу чӧрiмге хынчам паза аны иртiрерiнең хынып устапчам. Полысчатхан полған на идiнҷектi таныхтапчабыс. Олар сыйыхтарны пiстiң кiнге пирчелер, тоғынҷылар аны палаларға читiрчелер. Мин тӧремiл Хар хызыҷах полчам, Соох апсах полып, пiрее идiнҷек иреннi полызарға хығырчабыс. Чуртастың сидiк оңдайларына кiр парған сӧбiрелерге, палаларға сыйыхтарны читiрiп, улуғ нимес ойын турғысчабыс.

Пастағы чӧрiмде 5 – 10 сыйых полған полза, ирткен Наа чылға пiс 200-че сыйых чыып алғабыс. Сағынчам, идiнҷектер ӧткiн ӱндес сыхханнар, хаҷан полған на сыйых палаларға читiрiлчеткенiн кӧрiп алғаннар. Пiс, чонға полызығлар читiрҷең устаныстарнаң хада-пiрге тоғынып, сынында полызығ кирексiпчеткен сӧбiрелерзер читчебiс. Тазобада пiс старостанаң хада чахсы тоғынчабыс. Ол полған на сӧбiренi пiлче, палаҷахтардаңар чоохтап пирче. Пiс сӧбiрезер читкенҷе, оларны позыбыс пiлчеткен чiли килчебiс. Пии аймаанзар чӧрчебiс. Харатастағы реабилитация кiнiнзер пар килчебiс. Анда пiс палаларнаң хада ойнапчабыс, марығлар иртiрчебiс. Чӱректе аар даа полза, сыйыхтар читiрерге чапсых полча. Чуртастың сидiк оңдайларына кiр парған палаҷахтарға ӱр нимеске дее хайхас сыйлап пирерге кӱстенчебiс.

1 хандыхта, Олғаннарны арачылаҷаң чоннар аразындағы кӱнде, пiс ӧменең хан кiнiнзер чӧрчебiс, iдӧк пу чӧрiмге идiнҷектернi хығырчабыс.

1 ӱртӱнге, Пiлiс кӱнiне удур, «Паланы школаа тимне» чӧрiм иртiрiп, пастағы классха парчатхан олғаннарға «портфель» чыып пирчебiс. Аны iдӧк полызығ киректепчеткен, чуға чуртапчатхан сӧбiрелердегi палаларға читiрерге кӱстенчебiс.

Аннаң пасха пiстiң экология чӧрiмi пар: пис чыл пiс идiнҷектернiң аллеязын тӧстепчебiс. Ол Ағбандағы Тынағ паза культура паркында iкiнҷi тахта алнында оң саринда орныхча. Чӧрiмде идiнҷектер сӧбiренең, тоғынҷыларнаң хада харағайлар одыртчалар. Ол Идiнҷектер кӱнiне удур иртiрiлче.

– Татьяна Ивановна, ниме хоза таныхтирҷыхсар?

– Пасхазы чоғыл идiнҷек хайдағ кӧстегнең айғасча, аның пос кирее чонға тузалығ ба алай чох па – прайзының Хакасияның тилiс чыындызы – «Минiң пос киреем» кiннiң хабазиинаң тузаланҷаң правозы пар. Андағ хабазығлар санында: сығарчатхан ниме-нооға, полызыға сертификат алары, пос киреен сабландырарына (рекламаа) хоза хабазығ алары, пос кирее таңмазын санға турғызары паза пасхазы.

Сомнар Дмитрий Сунчугашевти паза Илона Топоевани

Сомда: Татьяна Бизюк «Минiң пос киреем» кiнде тузалығ пос киреенiң кӧстее ӱчӱн нандырча; идiнҷек Илона Топоева – «Аллығ чӱректiг iҷе» номинацияның чиңiсчiлерiнiң пiрсi