Кӧнi эфир. Хакасия пазы Валентин Коновалов РТС телеканалда кӧнi эфирде республиканың пӱӱнгi киректерiнеңер чоохтаан паза сурығларға нандырған.

Луганск Чон Республиказынзар чорых

Кӧнi эфирнi апарған Эдуард Иванов. Ол иң пастағызын республика пазынаң азығ айы ортызындағы Луганск Чон Республиказынзар тоғыс чорығы салтарларынаңар чоохтап пирерге сурынған.

– Мин анда нинҷе-де кӱн тоғынғам, – чоохтап пастаан республика пазы. – Пiстiң чир-суғҷыларыбыс кiрчеткен нинҷе-де подразделениенiң чааҷыларынаң тоғасхам, iкi госпитальда пол килгем, хайда iдӧк чир-суғҷыларыбыснаң тоғасхам, чоохтасхам. Гуманитарнай полызығ апарғабыс, аны чааҷыларыбысха читiр пиргебiс. Аннаң пасха, пiс ирткен чылда тыхтаан чонға кирек пӱдiрiглерҷе чӧргебiс. Чоохтирға кирек, республика кӧр салған тыхтағ тоғыстарын тооза толдырыбысхан. Пӱӱл паза 2026 чылларда тыхтир пӱдiрiглернi ӱзӱргебiс паза чарат салғабыс. Хакасия Свердловсктағы муниципальнай округты хайығда тутча. Орындағы устағ-пастағ толдырылған тоғысха чӧпсiнче. 2025-2026 чылларда пiс пу округты хайығда тударға узарадарбыс. Мин «Ёлка желаний» чӧрiмде, Хакасиядаң пасха, iдӧк хайығда тутчатхан регионда араласчам. Тоғыс ӱчӱн Луганск Чон Республиказынзар Наа чылға парарға килicпееннеңер, андар килгенде, паланың cағызын толдырғам.

– Пiстiң чааҷыларнаң тоғазығ хайди ирткен? Нимедеңер чоохтасхазар? Арса, чааҷыларның пiрее сурыныс полған? Хайдағ кӧңнiлiг Хакасиязар айланғазар?

– Чааҷыларға чир-суғҷыларын кӧрерге паза ибдегi хабарлардаңар пiлiп аларға чапсых полған. Сурыныстар полғанох. Пiс чааҷыларның кирексiнicтерiнеңер чоохтасхабыс. Тиксi алза, таныхтирға сағынчам, чаа тирiглерiнҷе паза ниме-нооҷа сурығлар чоғыл. Пiлдiстiг, пiс хаҷанох алынҷа кӧcтеглерҷе хабасчабыс, аннаң андар ол полызығны тыыдарбыс. Тиксi алза, чааҷыларның кӧңнi пӧзiк, олох туста прайзы ибзер, туған-чағыннарын кӧрiп аларға, тӧреен чирлерiнзер килерге сағынчалар, – нандырған Валентин Олегович.

Правительство кiзiлерi алысчатханы

Азығ айы пасталчатханда, республика пазының орынҷызы Юрий Курлаев пос кӧңнiнең тоғыс орнын позытхан. Хабарҷы республика пазын алызығларның сылтаан паза пасха алызығлар полар ба тiп чарыт пирерге сурынған.

– Мин пу сурыға пiр ле хати нандырбаам, – чарытхан Валентин Олегович. – Полған на сай правительствода кадрлар алысчатса, ағаа нандырарға килiсче. Правительство, хайдағ даа тоғыс ӧмезi чiли, алызар оңдайлығ. Пiрсi килче, iкiнҷiзi парча, аның орнына наа кiзi килче. Мин, тiзең, правительство тоғызы улам на тӱзiмнiг полар иде итчем.

Юрий Николаевич пу тоғыс орнында алтыҷа чыл, мин устапчатхан правительство тӧстелгеннең ала, тоғынған. Уғаа кирек кӧстеглер ӱчӱн нандырған: ЖКХ, пӱдiрiг, хорғыс чох полары, экология паза пасха ӧӧн кӧcтеглер. Юрий Николаевич минiң командамда халча, чӧпчiм полар. Iзенчем, ол ам даа республикаа туза ағылар.

Мин орынҷыма Дмитрий Бучениктi турғыс салғам, ол эстафета ағазын хаап алған. Позы ол iдӧк чахсы устағҷы поларын кӧзiт пирген. Ол устаан садығларҷа хазна комитедi чахсы салтарлар кӧзiтче. Мин iзенчем, Дмитрий Анатольевич тоғызына сыданар паза наа кӱс хозар.

Иң хынии, Валентин Коноваловтың таниинаң, правительствода ам даа алызығлар полар, че «Прай нименiң позының тузы пар» сӧстернең пу сурығ азых халған.

Экономика тилiзi паза ахча сурии

– Экономика чылны тӧремiл сидiк пастапча. Хайди пiс аны иртчебiс? – сурған хабарҷы.

– Сiрер сынны чоохтапчазар, чылның пастағы айлары, кӱрген-азығ айлары, ахча саринаң сидiк иртчелер. Кӱрген айының чарымында прай хазна тынанча, ол, тiзең, аймах синдегi бюджеттернiң парыстарына теелче. Азығ айы – хысхаҷах.

Пiр чыл мының алнында хазнада налог системазы алыс парған. Пӱӱнгi кӱнде прай тӧлеглер Туладағы пiр ле кiнзер ызылчалар. Андартын ахчаны пiс полған на айда 28-ҷi кӱнде алып пастапчабыс. Аннаңар азығ айында кiрген ахчаны кӧрiк айында ла алып пастирбыс. Аның ӱчӱн кӧрiлген тӧлеглерҷе сидiксiнiстер сығысча, че пiс пу iкi ай ӱчӱн чал ахчазынҷа, социальнай тӧлеглерҷе, пособиелерҷе нандырығларыбысты толдыр салғабыс.

– Хакасия бюджедi хара тас садиинаң пик палғалыс парған. Хара тас анылча, че iскеркi саринзар ол уғаа асхынах ызылчатханнаңар (ӧнетiн тарифтер турғызылған ӱчӱн), Хакасия аны сығар полбинча, салтарында парысха налогтар даа чахсы чыылбинча. Россияның тимiр чоллары хазнаның хара тастығ регионнары аразында Кемеров облазынаң на хада квота турғызарынҷа чӧптес салған, пасхазы тиксi оңдайларҷа ысча. Хайди пу сурығны пӧгiп аларға, ирткен чылда кӧрiлген квотаны даа хайраллап халар ӱчӱн? – паза пiр суриин пирген хабарҷы.

– Пастағызы, пӱӱнгi кӱнде хара тас кӧстеенiң сидiксiнiстерi хай-хай алғым, ол iскеркi саринзар ысчаң хыстым оңдайлар ла нимес, че iдӧк кидеркi саринзар ызары парыс пирбинчеткенi, че тоғынҷылар ӧмезiн тут халар, аныпчатхан синнi хайраллап халар ӱчӱн, ол саринзар садарға киректелче. Ол, тiзең, пасха сидiксiнiстерге ағылча. Оларның парыстары пiлдiрте тӱс парғаннар, пiлдiстiг, ол парысха налогта кӧрiнче.

Хара тас промышленнозына хабазар ӱчӱн, пiс федеральнай кiннең улуғ тоғыс апарчабыс, ол санда хара тасты сығарарынҷа, льготаларҷа. Сурығларның чардығы пӧгiлче, кӧзiдiмге, ирткен чылда хазна пошлиналары хыйа идiлген, ол хазнадағы хара тастығ прай регионнарның кирексiнiзi полған. Хомзынысха, пу чылға хара тасты iскер сығарарынҷа гарантиялығ чӧптезiг Кузбасснаң на хада идiлген, пiрдең, регион турғысхан синнерҷе нимес! Аның ӱчӱн пу регионның сидiксiнicтерi парох, парыстары тӱcче.

Ирткен чылда, пiстiң кӱстенiзiбicнең, Россия правительствозы кнезiнiң орынҷызы Александр Новак апарған чыылығда Хакасияа 2024 чылдағы синнерге тиң, аннаң тӧбiн нимес, квота – 6,5 миллион тонна – турғызардаңар протоколлығ чарадығ алылған. Амды ол сурығ Россия Федерациязының правительствозы синiнде нандырығлығ орынҷы хайиинда тудылча, пic, тiзең, РЖД позына алған молҷағны толдырарын хайығда тутчабыс, – нандырған Валентин Коновалов.

Бюджет темазын узарадып, чоох муниципалитеттердеңер парған. Iди Шира аймааның 2025 чылға бюджедi алылбаан. Хайди пу кирек аймахтың тилiзiне теелер? Пiрдең, 2025 чылда Шира аймаандағы Жемчужнай аалның тилiзiнҷе программаны чуртасха кирерi кӧрiлген.

– Пу кирек тиксi саринаң хомай теелер. Бюджет – ол планнығ пiчiк. Пӱӱнгi кӱнде ол ӱс чылға алылча. Муниципалитеттiң ахчаны тудынарынҷа ӧӧн пiчии чоғылы – ол хомай. Олох туста ол региондағы паза федеральнай программаларны чуртасха кирерiне хорғыс ағылча. 2025 чылда Хакасияа алынҷа тилiс программазынҷа пирiлген пiр миллиардтың чардығын – 50 миллион салковайны – Жемчужнай аалға позыдылары кӧрiл парған. Мин iзенчем, аймахтың устағ-пастаа бюджеттi алыбызар паза хазна программаларын чуртасха кирерге хорғыс сығарбас, – ӱлескен республика пазы.

Тоғыс орыннарын хызырары

Хакасия пазы хабарҷының сурығларына нандырчатхан туста, кӧнi эфирге чуртағҷылар сурығлар пирерге сығдырат турғаннар. Iди пастағы сурығ Ағбан город чуртағҷызы Елена Санниковадаң кiрген. Аның сурии Олимп резервi училищезiне теелген. Ол суриинда таныхтаан: «Прайзы пiлче, тоғыс ӧмелерi хызырылған. Анзы пiлдicтiг. Ноға кiзi тоғынчатхан тоғыс орнын хызырчалар, хаҷан пос тоғыс орнын хызырыбызарға чарир? Ноға училищеге, студенттерге кирек тоғыс орнын хызырчалар?» Валентин Коновалов пу сурығны тӱптестiрерге молҷаан паза таныхтаан: «Иң пастағызын, пос тоғыс орыннарын хызырарға чӧп пирiлген. Пiлдiстiг, орыннарда, устағҷының сағыс-кӧрiзiнҷе, пасхали идiлерге айабас, че пiс пу сурығны санға алчабыс. Мин республиканың спорт министерствозына аны тӱптестiрерге чахирбын».

Хабарҷы Валентин Коноваловты ноға тоғыс орыннарын хызырарға киректелчеткенiн алғыда чарыт пирерге сурынған. Республика пазы чарытхан:

– Чазыт нимес, республика оой нимес тус иртче. Ирткен чыл тоозылчатханда, пiс Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнең хада пастыхтар аппарадын пис процентке хызырарға чӧптес салғабыс. Ол республиканың паза муниципальнай ӱлгӱ органнарына, iдӧк пасха ӱлгӱ органнарына, тиксi ведомстволар пiрiгiстерiнiң устағ-пастағ аппарадына теелче. Ол тоғыс апарылча. Пiлдiстiг, мин пу кирек кiзiлерге теелбезiн тiп пӧгiн турғысчам: иң пастағызын пос тоғыс орыннарын хызырарға кирек. Пос тоғыс орыннарын хызырғаны ӧӧнiнде пис проценттi толдырарға читче. Пiлдiстiг, оңдайлар пасхалалчалар, аннаңар устағҷы тоғыс орнының тузазын кӧрерге кирек. Аны хызырар оңдай чох полза, пiс хада-пiрге оңдай пазына сығарға кӱстенчебiс.

Имҷiзер пазынарын иптирге

Ағбан город чуртағҷызы Людмила Бревневюкова мындағ сурығнаң айланған: «Тiс имҷiзiнзер 24.00 часта ла пазын саларға чарир. Кем аны сағын таап алған? Ӱс час кӱнӧрте дее пазын полбаҷаңмыс, ам, тiзең, ағаа хоза хараазын ит салғаннар! Хаҷан пу кирек иптелер?»

Валентин Коновалов сурығны хайыға аларға молҷаан. Сидiк сурығлар «Хазна полызығлары» порталнаң устағ пiр кiннең апарылчатханынаң палғалыстығ. Сылтағлар iдӧк пiлдiстiг: кӱҷӱрлер хайынчалар. Республикада пiр туста имҷiзер талоннарны сат турғаннар даа. Чуртағҷының сурии регионның хазых хайраллаҷаң министерствозына читiрiлер, анда аны пӧкчең оңдайларны тiлирлер, анаң сурығны хайди пӧгiп алғаннаңар республика пазына искiрерлер. Сылтағлар санында тiс имҷiлерi чидiспинчеткенiнде алай техника саринаң сидiксiнiс поларға айабас.

Пастағы орында – чал ахчазы, социальнай пособиелер

Ағбан городтағы идiнҷек подрядчиктернең хаҷан саназарзар тiп сурған. Пу подрядчик чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозында тыхтағ тоғыстарын толдыртыр. Валентин Олеговичтiң нандыриинаң, пiс сынап таа иң пурун чонға кирек хорадығларға ахча позытчабыс, ол чал ахчазы паза социальнай тӧлеглер, чуртаста кирек ӧӧн кӧcтеглерге. Хакасияда пӱӱнгi кӱнде тузында чабылбаан тӧлеглер пис миллиардча салковайға тиңнелче, олар ахча кiргенi хоостыра чабылчалар. Хаҷан ол чабыларын чахығҷыдаң, мында чир-чайаан ис-пайы паза экология министерствозынаң, сурарға кирек.

– Подрядчик позы кӧрче: садығда аралазарға алай чох. Республикада ахча сидiксiнiстерi пары чазыт нимес, аннаңар пiс 2023 чылда чарыс-кiчiг хырлас айларындох чоохтап пастаабыс, – таныхтаан Валентин Олегович. – 2023 чылда пiс кредиторканы прай чабызарға кӱстенгебiс, 2024 чылда киректер уламох сидiк полған, хазна экономиказынаң тоғыр хатығластар узарадылған, ол санда экономиканың ӧӧн кӧcтеглерiнҷе: хара тасча паза алюминийҷе. Пу кӧстеглерҷе парыстар тӱсче. Пiстiң бюджетте, тiзең, налог парыстарының ӧӧн чардығын олар тӧстепчелер.

Пiр чуртағҷы чал ахчазы суриин кӧдiрген: ноға бюджет пiрiгiстерiнде пӧзiк ӱгредiглiг специалисттер чал ахчазын пол чуупчатхан тоғынҷынаң тиң алчалар?

– Федеральнай законнар хоостыра хазнада халғанҷы чылларда иң тӧбiн чал ахчазы (МРОТ) пiлдiрте ӧскiрiл парған. Республикада аннаң тӧбiн чал ахчазын, ол 35 муң салковайҷа, пiрдеезi албасха кирек. Чал ахчазына хоза тӧлеглернi кӧрерге кирек. Пiлдiстiг, сурығ iдӧк ахчанаң палғалыстығ. Парыстар тӱc парғаннаңар, республиканың чал ахчазын ӧскiрҷең оңдай чоғыл. Аннаңар устағҷыларға чал ахчазының чыындызына тӧстенерге кирек, алынҷа учреждениелернiң андағ оңдай пар.

Хакасия пазынаң кӧнi эфир кӧзiдиин социальнай сетьтердегi аның страницаларында толдыразынаң кӧрiп аларға чарир.

Сом кӧнi эфир кӧзiдиинең алылған

Хакасия пазы Валентин Коновалов теестегi кӧнi эфирде республиканың пӱӱнгi киректерiнеңер чоохтап пирген