Илбек Чиңіс чылында тӧстелген
12.02.2025
Хабарлар
Амғы туста Хакас гимназиязында тоғынчатхан хакас тiлi ӱгретчiлерi (одырчалар сол саринаң) Татьяна Фёдоровна Казанаева, Неля Васильевна Тормозакова, Анна Анатольевна Сагалакова, (турчалар сол саринаң) Светлана Михайловна Дударева, Екатерина Владиславовна Спирина, Елена Петровна Сагатаева, Римма Владимировна Ачитаева
Хакас гимназиязының 80 чылына. Чарыс айының 10-ҷы кӱнiнде 1945 чылда Хакас национальнай школа пастағы ӱгренҷілерін удурлаан. Кізіні айабас чаа позының чалыннығ ханаттарынаң полған на сӧбіреде ӧрт позытхан. Ол ӧрт олғаннар часказын саңай чох иде чалғап парыбысхан. Андағ ӧкіс ӱгренҷілерні позының хуҷаана кирген саблығ школабыс
«Прай ниме тӧреен уйадаң пасталча», – чоохтанған пастағы хакас ученайыбыс Николай Фёдорович Катанов. 1991 чылда Хакас национальнай школаа «Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернат» ат пирілген.
Школа прай кірген палаларға чӱрекке чағын уйа пол парған. Полған на ӱгренҷіні, часхарып, наа чолға кир саларға кирек. Чиит улусты ӧскірерiне, тӧреен тiлiбiстi тилiдерiне улуғ хозым ит салған хакас тілінiң ӱгретчілер пірігізі.
Хакас тілі паза литература ӱгретчілері пірігізінің тоғызын ӱгретчілер РСФСР-ның чон ӱгредиинің отличнигі Ульяна Никитична Кирбижекова паза РСФСР-ның саблығ ӱгретчізі Анна Фёдоровна Алахтаева пастааннар. Ульяна Никитична, ӱгретчілер институдын 1945 чылда тоозып, Хакас национальнай школазар тоғынарға кірген. Мында ол 1945 – 1949 чылларда істенген. Наука тоғызына тартылчатхан ӱгретчі 1949 чылда ӱгретчiлер институдын тоосхан, соонаң Москвадаң сығара национальнай школалар институдынаң хакас школаларынзар ызылған методист полып тоғынған. 1952 – 1955 чылларда аспирантураны тоозып, ХакНИИЯЛИ-да тоғынған.
Ульяна Кирбижекованың халған чайаачы тоғыстары тӧреен литератураның, фольклорның тӧстелгенiне, тилеенiне улуғ хозым полчалар.
Анна Алахтаева национальнай школада 1945 чылдаң сығара iстенген. Тоғызын тӱзімніг апарған ӱчӱн, ағаа мындағ пӧзік аттар пирілген: «Чон ӱгредиинің отличнигі», «РСФСР-ның саблығ ӱгретчізі», «Істеніс ветераны». Істеніс киндезінде аның 13 Аарластығ пічік.
Анна Фёдоровна Алахтаева
1956 чылда ол Ағбандағы хазна институдының филология факультедінің хакас пӧлиин тоос салған. Ол 40 чыл азыра национальнай школада тоғынған. 1958 – 1963 чылларда ӱгретчілер узын кӧдірҷең институтта хакас школалары кабинедiнiң устағҷызы полған, соонаң завуч полып тоғынғанох.
Анна Фёдоровна «Чиит ӱннер» кружокты школа тӧстеліп пастааннаң сығара тынаға парыбысханда даа апарған. Хакас олғаннары, пу школада ӱгреніп, Анна Фёдоровназар іҷезер чіли тартылҷаңнар.
А.Ф.Алахтаева ӱгретчі ле нимес, ідӧк учебниктернің авторы полча. Школа азылғанда, хакас тілінең паза литературанаң учебник-хрестоматия тимнеп пастаан. Анна Фёдоровна кӧп чыл 5-6 класстарның хрестоматиязын, хатап тоғынып, сығарҷаң. Ол хакас литературазы учебниктеріне паза ӱгретчілерге ӱгредіг пособиелеріне, ӱгредіг программаларына рецензиялар авторы полча. Хакас тілі ӱгретчілерi, методика пірігізінең устаан ӱчӱн, аны нинҷе-нинҷе хати городтағы депутаттар чӧбінің депутадына тапчаңнар.
Елена Михайловна Сагалакова, Ағбандағы ӱгретчiлер институдын 1960 чылда тоосханда, национальнай школазар тоғынарға кірген. Анда тоғыс чыл iстен салған. 1969 чылдаң сығара облонода хакас школаларына учебниктер сығарҷаң пӧлiктiң устағҷызы полған.
Елена Михайловна Сагалакова
Маргарита Романовна Чаптыкова, 1963 чылда Ағбандағы ӱгретчілер институдын тоозып, 20 чыл ӱгретчi полып тоғын салған. Хакас национальнай школада – 18 чыл. Хакас тiлi паза литература уроктарын ол 4 – 8 паза 9 – 10 класстарда апарған. Маргарита Романовна хакас кабинедiнiң устағҷызы полған, школада хакас тiлi ӱгретчiлерiнiң методизi полып, хакас тiлiнiң айы чӧрiмнi, сiлiг хығырығ кружогын иртiрҷең, ӱгренҷiлернiң iҷе-пабаларынаң тоғыс апарҷаң. «Хакас тiлiн тилiдерiнде аның сағыссыразы чирiбiстiң полған на пулиина читчең. Аның азых уроктарында одырбаан, аннаң ӱгренмеен ӱгретчi чох таа полар», – санапча Маргарита Романовнаның ӱгренҷізі Евдокия Егоровна Топоева.
Маргарита Романовна Чаптыкова
Евдокия Егоровна национальнай школада 1984 чылдаң тоғын сыххан. Хакас тiлi паза литература ӱгретчiзi 1991 чылдаң сығара ӱгренҷілерін тӧреен тіліне ӱгредіп пастапча. Аның ӱгренҷiлерi аймах синнiг олимпиадаларда, наука-практикалығ конференцияларда паза марығларда сыйыхтығ орыннар алҷаңнар. Кӱстенҷiк ӱгретчiнiң тӱзiмнiг тоғызы ӱгренҷiлерде iле кӧрiнче. Ол ӱгреткен оол-хыстар Сойан-Алтай тюркология институдынзар паза пасха даа пӧзiк ӱгредiг заведениелерiнзер кiргеннер. Махалығ тоғызы ӱчӱн Евдокия Егоровна Россия Федерациязының ӱгредіг министерствозының Аарластығ пiчiктерiнең паза аймах-пасха алғыстас пiчiктерiнең таныхтатхан. Хакас национальнай школада істеніп, Евдокия Егоровна чон палаларын ӧскiрерiне паза ӱгредерiне 20 чыл азыра чарыт салған.
1986 чылда чиит ӱгретчi Нина Антоновна Толмашова улуғ пілістіг паза чайаачы ӱгретчілернең хада пір хаалаға сыххан. Маңнаныстығ тоғынчатхан ӱгретчi, 1992 чылда «Чыл ӱгретчiзi» марығда аралазып, III орын алған. Школаның чайаачы тоғыс системазын, чидіглерін, наа технологияларнаң хайди тузаланчатханын, хакас тілін хайдағ синде ӱгретчеткенін чонға кӧзiт пирген. Национальнай школа гимназияа айлан парғанда, методика пірігістерi орнына кафедралар тӧстел парғаннар. Нина Антоновна 1989 – 1992 чыллардағы хакас тілі паза литература ӱгретчiлерi кафедразынаң устаан. Тӱзiмнiг тоғынчадып, «Россия Федерациязының ӱгредіг системазының отличнигі» аарластығ атха турысхан.
Нина Толмашова хада тоғынған арғыс-ӧӧрелерiнеңер чылығ сӧстернең ӱлесче: «Улуғ поғдархаснаң, аарласнаң адапчам Маргарита Чаптыкованы, Мира Кызласованы, Мария Килижекованы, Эмилия Никольскаяны, Евдокия Топоеваны, Лариса Тиникованы. Сағысха кирчем, хайди хынығ иртчеңнер кафедра чыылығлары, ӱлӱкӱннері. Хакас тілінің азых уроктарында наа технологияларнаң, методика чидіглерінең ӱлесчең полғабыс. Полған на ӱгретчі «чарых чылтызах» чіли чалбырап кӧйҷең, олғаннар даа піссер тартылҷаңнар.
Ӱгретчінің ӱгретчізі – ол уғаа нандырығлығ ӱлӱс, тоғыс паза хыныс. Андағ полғаннар минің чуртазымда школа устағҷылары – Иван Иосифович Мамышев, Егор Иванович Окунев; завучтар – Анна Алексеевна Белянкина, Вера Ивановна Адыгаева, Ольга Алексеевна Чаптыкова паза даа пасхазы. Устағҷы кізі хаҷан даа тоғыста. Полған на ӱгренҷінің, ӱгретчінің чуртазы, хазии, аның тилізі оларның холларында».
Лариса Владимировна Тиникова 1993 чылда Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернатта iстенiс чолын пастаан, гимназияда прай 24 чыл тоғын салған. Пӧзiк категориялығ хакас тiлi паза литература ӱгретчiзi ӱгренҷiлернi пӧзiк чидiглерге чидерге кӧстеҷең. Олар аймах синнiг олимпиадаларда, наука-практикалығ конференцияларда паза марығларда чыл сай сыйыхтығ орыннар алҷаңнар. Позы даа республикадағы школаларға методика чӧптерiнiң авторы удаа полған, учебниктерге рецензиялар пасчаң. Лариса Владимировна ӱс тӧлнi 2003, 2005, 2010 чылларда наа чолға сығар салған. Ол чиит ӱгретчiлерге iстенiс чолын пастирға удаа полысчаң.
.jpg)
Лариса Владимировна Тиникова
Тӱзiмнiг тоғызы ӱчӱн Лариса Тиникова «Россия Федерациязының тиксi ӱгредиинiң аарластығ тоғынҷызы» аарластығ танығнаң сыйыхтатхан. 2004 чылда ЮНЕСКО/НГУ-ның аарластығ пiчiктерiнең таныхтатхан, маңнаныстығ тоғызы ӱчӱн 2011 чылда Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының Аарластығ пiчиинең таныхтатхан.
Мария Фёдоровна Килижекова Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернатcар 1990 чылда килген. Мария Фёдоровна аймах-пасха марығларда позы даа ӧткiн араласхан. «Хакас тiлiнiң чыл ӱгретчiзi» марығда сыйыхтығ орынға турысхан. Аның ӱгренҷiлерi дее пӧзiк чидiглерге читчеңнер.
Миля Ивановна Никольская, Ағбандағы ӱгретчiлер институдын тоозып, 1985 чылда пiстiң школада iстенiс чолын пастаан. Улуғ опыттығ ӱгретчi Маргарита Романовна Чаптыкова чиит ӱгретчiнең пiлiстерiнең ӱлескен. Пастағы хаалағлар идерге полысхан. Ол позының уроктарында ойын технологиязынаң удаа тузаланҷаң. Чайаачы ӱгретчiнiң ӱгренҷiлерi олимпиадаларда паза наука-практикалығ конференцияларда сыйыхтығ орыннар удаа алҷаңнар.
Чалахай кӧңніліг ӱгретчі ӱгренҷілерні табырах аптап алған. Миля Ивановна уроктарын ойын оңдайынаң иртірібісчең, уроктарда ойыннар турғызыбысчаң. Артист полыбысчаң. Наа ӱгренчеткен темаларны ӱгретчі полған на ӱгренҷінің сағызына, чӱреене читірерге кӱстенҷең. Чайаачы ӱгретчінің холында ӱгренҷілер пӧзік чидіглерге читчеңнер, аймах-пасха синніг олимпиадаларда паза наука-практикалығ конференцияларда сыйыхтығ орыннарға удаа турысчаңнар.
Миля Ивановна тоғыс хоостыра алылған позының пілістерінең семинарларда, вебинарларда удаа ӱлесчең. Россия синінде иртірілген «Тӧреен тілнің тузазы чиит улусты аймах-пасха тiллер аразында ӧскірерінде» конференцияда ӧткін араласхан.
Миля Никольская маңнаныстығ тоғызы ӱчӱн 2012 чылда Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының Аарластығ пiчиинең сыйыхтатхан. 2015 чылда Хакас Республиканың Ӧӧркі Чӧбі Миля Ивановнаны алғыстас пічиинең таныхтаан. Улуғ опыттығ ӱгретчi гимназияда 33 чыл тоғын салған.
Эльвира Валериевна Султрекова – филология наукаларының кандидады, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернатта, хакас тілі паза литература ӱгретчізі полып, 16 чыл тоғын салған. Науканаң айғасчатхан ӱгретчі ӱгренҷілерін наука чолынҷа апарарға кӱстенген. Ӱгренҷілер, істезіг тоғызын апарып, сыйыхтығ орыннар алып алчалар. Эльвира Валериевнаның ӱгренҷілері аймах-пасха синніг олимпиадаларда, наука-практикалығ конференцияларда паза марығларда турыстығ араласчалар. Ол тоғыстарны Новосибирсктегі хазна университедіндегі журналда сығарғаннар.
Эльвира Валериевна хакас тілін пілбинчеткен алай уйан пілчеткен ӱгренҷілерге пасха авторларнаң хада ӱс электроннай пособие сығарыбысхан. Хыйға сағыстығ ӱгретчі удаа азых уроктар, аймах-пасха синніг конференциялар пастыра тоғыс хоостыра алылған позының пілістерінең хакас тілі ӱгретчілерінең ӱлесчең. Эльвира Валериевнаның хакас тілін тирең істескенінің салтарлары 30 азыра статьяда Россияның наукалар академиязының (РАН) журналларында сығарылған.
Матлама тоғызы ӱчӱн Эльвира Валериевна Хакасия пазының алғыстас пічиинең паза пасха даа сыйыхтарнаң таныхтатхан.
Татьяна Фёдоровна Казанаева Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернатта, хакас тілі паза литература ӱгретчізі полып, 2009 чылдаң сығара істен парир. Хакас тiлi ӱгретчiзi полып, пӱӱл кӱскӱзiн 30 чыл толар. Татьяна Фёдоровна 2018 – 2020 чылларда хакас ӱгретчілері методика пірігізінең устаан. Амғы туста ол Республикадағы методика пірігізінің кізізі полча (РМА).
Татьяна Казанаева – «Тигір хуры» лагерьнің паза «Тӧреен сӧзім» позырахтағы «Кӱн чахайағы» школаның паза пасха даа кружоктар программаларының авторы. Iдӧк ӱгретчi кiзi Россияның Писательлер пірігізінің араласчызы полча.
Татьяна Фёдоровна чыл сай ӱгренҷілерін аймах-пасха синніг олимпиадаларға, марығларға паза наука-практикалығ конференцияларға тӱзімніг тимнепче. Ӱгренҷілері ӱгретчізінің чолын пасчалар. Олар Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедiнде филология паза искусстволар институдында хакас тілінің ӱгретчілері поларға тимненчелер. Пiрсi, Римма Владимировна Ачитаева, ӱгредиин тоозып, ӱгретчiзiнең хада Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназиядох iстен парча.
Чайаачы ӱгретчінің ӱгренҷілері «Тигір хуры», «Кӱніҷек» журналларда чыл сай чайаачы тоғыстарын сығарчалар. Татьяна Фёдоровна Казанаева позы даа аймах-пасха марығларда ӧткін араласча. Тӱзімніг тоғызы ӱчӱн Россия Федерацияның ӱгредіг министерствозының Аарластығ пiчиинең, Улуғлар чӧбі «Род поғдархазы» орденінең паза аймах-пасха Аарластығ пічіктернең сыйыхтатхан, «Чыл кізізі» атха турысхан. 2024 чылда «Россия Федерациязының тиксi ӱгредиинiң Аарластығ тоғынҷызы» ат пирiлген.
Неля Васильевна Тормозакова, Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернаттың хуҷаанда ӧзiп, 2003 чылда ӱгренген школазынзар тоғынарға айланған. 2009 чылға теере воспитатель полған. Ам хакас тілі паза литература ӱгретчізі полча.
Ол ӱгренҷілерін аймах-пасха синніг олимпиадаларға, марығларға паза наука-практикалығ конференцияларға тӱзімніг тимнепче, сыйыхтығ орыннар удаа алып алчалар. Неля Васильевна ӱгренҷiлерiнiң чайаачызын асча, оларның тоғыстары «Тигiр хуры» журналда сығарылчалар.
Неля Васильевна позы даа аймах марығларда ӧткiн араласча. «Хакас тiлiнiң чыл ӱгретчiзi» марығда iкi хати аралазып, сыйыхтығ орыннарға турысхан. Тоғызы хоостыра алылған пілістерінең педагогика конференцияларында, семинарларда, вебинарларда, мастер-класстарда удаа ӱлесче. Неля Васильевнаның ӱгренҷiлерi, гимназияны чахсы тоозып, Хакасияның аймах-пасха пулуңнарында iстенчелер.
Тӱзімніг тоғызы ӱчӱн Неля Васильевна Хакасия правительствозының алғыстас пічиинең паза пасха даа сыйыхтарнаң таныхталған.
Марина Михайловна Идимешева 1996 – 2017 чылларда гимназияда воспитатель, 2017 – 2022 чылларда хакас тiлi паза литература ӱгретчiзi полған. Пӧзiк категориялығ ӱгретчi гимназияның чуртазында прай саринаң араласчаң. Марина Михайловнаның ӱгренҷiлерi чыл сай аймах синніг олимпиадаларға, марығларға паза наука-практикалығ конференцияларға тӱзімніг тимненiп, сыйыхтығ орыннар удаа алып алҷаңнар. Аның ӱгренҷілері, аймах пӧзiк ӱгредiг организацияларынзар кiргеннер, оларның санында Н.Ф.Катановтың адынаң ХГУ-да хакас кафедразында хакас тілі паза литература ӱгретчізіне ӱгренерге.
Марина Михайловна наука конференцияларында удаа араласхан, пос тоғызын аймах синде чарыхха сығарған, республика ӱгретчiлерiне азых уроктар паза мастер-класстар кӧзiдiп, чылығ ӱндезiглер алған.
Аның чидiглерi санында Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозының Аарластығ пiчии паза пасха даа сыйыхтығ пічіктерi пар.
Елена Петровна Сагатаева Хакас национальнай гимназия-интернатта хакас тілі паза литература ӱгретчізі, хакас тiлi паза литература ӱгретчiлерiнiң методика пiрiгiзiнiң устағҷызы полып, 2021 чылдаң істен парир. 2019 чылда воспитатель полған.
Елена Петровна, чиит тее полза, маңнаныстығ тоғызының салтарларын ӱгренҷілерi аймах олимпиадаларда, марығларда паза наука-практикалығ конференцияларда сыйыхтығ орыннарынаң кӧзiтчелер. Елена Петровнаның узы чыл сай тыыпча, сыйыхтығ орыннар чыл сай хозылып одырча.
Елена Петровна позы даа аймах марығларда ӧткін араласча. 2022 чылда республикада ирткен «Педагогические работники, реализующие программы по хакасскому языку» мастер-класста пастағы орын алған, iдӧк «Учитель-новатор» номинацияда утып алған. Олох чыл «Лучший учитель родного языка и литературы» марығда араласхан. Позының пілістерінең педагогика конференцияларында, семинарларда, вебинарларда, мастер-класстарда удаа ӱлесче.
Тӱзімніг тоғызы ӱчӱн Елена Петровна Хакасия правительствозынаң алғыстас пічиинең паза даа пасха сыйыхтарнаң таныхтатхан.
Амғы туста Хакас тiлi паза литература ӱгретчiлер пiрiгiзiнде читi ӱгретчi iстен парча. Оларның аразында: чиит специалисттер Римма Ачитаева, Анна Сагалакова, Екатерина Спирина, пастағы категориялығ ӱгретчiлер Светлана Дударева, Елена Сагатаева паза пӧзiк категориялығ ӱгретчiлер Татьяна Казанаева паза Неля Тормозакова.
Римма Владимировна Ачитаеваның, Светлана Михайловна Дудареваның, Анна Анатольевна Сагалакованың, Екатерина Владиславовна Спиринаның тоғыстарының салтарлары кӧрiндiре. Чиит ӱгретчiлернiң тӱзiмнiг тоғыстары iдӧк чоныбысха улуғ туза ағылчалар. Морсымнығ тоғыстарын олар аймах синнiг олимпиадаларға, марығларға тӱзiмнiг тимнеглерде кӧзiтчелер. Ӱгретчiлер, республикада иртiрiлчеткен семинарларда, мастер-класстарда аралазып, ӱгретчiлернi ӱгредiгнiң наа технологияларынаң таныстырчалар.
Амғы туста хакас тiлi ӱгретчiлерi алнында пӧгiннер кӧп, че оларның ӧӧнi олғаннар пiлiстерiнiң синiн паза тӧреен тiлiбiске хыныстарын кӧдiрерге, чайаачы паза iстезiг устарын тилiдерге, тоғыста наа технологияларны паза наа оңдайларны кирерге, чиит ӱгретчiлерге методика сурығлары хоостыра полызарға.
Национальнай школа тӧстелгеннең сығара амға теере хакас тілі паза литература ӱгретчілерінің пiрiгiзi позының тоғызын матлама апарча. Чыл сай хакас тiлi ӱгретчiлерi ӱгренҷiлернi марығларға, олимпиадаларға, наука конференцияларына тӱзiмнiг тимнепчелер. Iди М.И.Боргояковтың адынаң хакас тiлiнiң паза литератураның чыл сай иртiрiлчеткен республика олимпиадазында пӧзiк салтарлар полчалар: 2023 чылда – пис чиңiсчi паза 13 призер, 2024 чылда – алты чиңiсчi паза 17 призер.
Илбек Чиңiснең тиң частығ Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернатта iстенчеткен хакас тiлi паза литература ӱгретчiлерiнiң пірігізi турыстығ синде алнынзар хаалапча. Хакас тiлi паза литература ӱгретчiлерiнiң пастағҷылары пастаан кибiрлернi сайбабин, чоныбысха туза идер наа оңдайлар таапча.
Сомнар Хакас национальнай гимназия-интернаттың архивінең
Автор :
Татьяна Казанаева, Елена Сагатаева, хакас тілі ӱгретчілері
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
