Аның iзi чылларда халған
18.12.2024
Хабарлар
Клара Карамашева
2024 чыл – Сӧбiре чылы. Шира аймаандағы Чоохчыл аалда, пасталығ класстар ӱгретчiзi полып, Клара Карамашева iстен парча. Школада ол 50 чылға чағын
тоғын салған
Сын ӱгретчi
Клара Викторовна ӱгретчiлер династиязынаң. Cӧбiренiң ӱгредiг киреендегi iстенiс чолы Виктор Иванович Коковтаң пасталған. Ол РСФСР-ның саблығ ӱгретчiзi, Істеніс Хызыл Знамя орденінің кавалері, Чон ӱгредиинің отличнигі полған.
Виктор Иванович 1928 чылда хосхар айының 18 кӱнiнде Шира аймааның Чоохчыл аалында тӧреен. Пабазы – Иван Константинович Коков, iҷезi – Анна Николаевна. Сӧбiреде Виктордаң пасха iкi пиҷезi паза оол туңмазы полғаннар. Иван Константинович Илбек Ада чаада 1944 чылда чат халған. Анна Николаевна чалғызан тӧрт палазын азахха турғыс салған, хайдағ даа сидiк полза, оларға чахсы ӱгредiг пирген. Виктор Ивановичтiң пиҷелерiнiң пiрсi – Александра, чӱрее ағырығ полып, чииткеӧк чуртастаң парыбысхан. Марфа Ивановна ӱгретчi полыбысхан, Никита Иванович – хирург, Хызылчардағы табырах имнег полызии службазының ӧӧн имҷiзi полған. Виктор Иванович, школаны тоозып, Ағбандағы ӱгретчiлер институдының тархын факультедiнзер кiрiп алған.
1950 чылдаң ол Аёшиндегi читi чыллығ школада тоғынып пастапча, 1959 чылда аны завучха турғыс салчалар, 1969 чылда директор полыбысча. Саблығ ӱгретчiнi танаан кiзiлер, аның ӱгренҷiлерi Виктор Коковты сын ӱгретчi паза кӧстегҷi полған тiп сағысха кирчелер. Ӱгретчi поларға ағаа Худайдаң пирiлген тiп таныхтапчалар олар. Ол позының прай кӱзiн, тузын палаларны ӱгредерiне, школаны тилiдерiне пир турған.
Виктор Коков
Школа ӱчӱн кӱрезiг
1972 чылда ӱгренҷiлерi асхынах полған сылтаанда Чоохчылдағы школаны чабардаңар сурығ турыбысхан. Виктор Иванович аны артыс халар ӱчӱн улуғ тоғыс апарған. Ол ӱгретчiлернең хада хонҷых Тоғырхы аалдаң ӱгренҷiлернi школазар алып аларға чарадығ алған. Школа директоры аал чуртағҷыларынзар интернатты паза столовайны пӱдiрерге хабас пирерге сурыныснаң айланған. Пӱдiрiгнең Виктор Иванович позы устаан, ол пу киректi чахсы пiлҷең тiп чоохтапча хызы Клара Карамашева.
Че интернатты пӱдiрерiнең пасха, Виктор Коковтың алнында паза пасха ағырсымнығ сурығ турыбысхан. Тоғырхы аалдаң олғаннарға школазар читчең Ах Ӱӱс кизiре чол чох полҷаң. Андада ол суғ кизiре iлдiрҷең тахтаның проектiн тимнебiскен. Иренге, тахтаның кирек полчатханын киречiлеп, аймах инcтанцияларзар айланарға килiскен. Аны пӱдiр салза, Тоғырхы аалдағы палаларға ибi хыринда ӱгренер оңдай полардаңар чоохтаҷаң. Iди ол пӱдiрiге чарадығ алып алған.
Ӱгретчiлер паза ӱгренҷiлернiң iҷе-пабалары полызиинаң тахтаны пӱдiрiп пастабысханнар. Тимiр-тис чыып, аны Коммунардағы рудниксер апарғаннар. Анда тимiр-тистi молат канаттарға, суруптарға орнастырғаннар. Тахталар пӱдiрерiнде опыт чох ӱгретчiлер Виктор Ивановичтің устаанынаң пу оой нимес тоғысты чайғызына толдырыбысханнар. Соонаң устағҷызар iлдiрҷең тахта пӱдiрердеңер чӧп сурирға Ӱӱс паза Майрастар ааллардағы совхозтардаң кiзiлер кил парғаннар.
Iлдiрҷең тахта илееде чыл турған. Часхы сай аны тыхтаҷаңнар, сваяларын пиктеҷеңнер. Соонаң, хорғыс ағылбазын тiп, Шира аймааның устағ-пастаа аны чох идiбiзердеңер чарадығ алыбысхан. Че 1970 чылларда мындағ улуғ тоғыс иткенi Чоохчыл аалда 9 чыллығ школаны хайраллап халар оңдай пирген. Хонҷых аалдағы ӱгренҷiлер мында 5 – 9 класстарда ӱгренҷеңнер, интернатта чуртаҷаңнар.
– Ол туста школаның улуғ ӱӱҷiк полҷаң, чир тамаан паза яблахты кӧп салҷаңмыс. Прай ниме пости полҷаң, интернатта палалар iди тикке азыранҷаңнар. Яблахты сатчаңнар, ахчаа учебниктер алҷаңнар. Оларны интернаттағы палаларға пирҷеңнер, – чоохтапча Клара Викторовна.
Тоғызының iзi – чылларда
Виктор Иванович iдӧк школаның ибiркiзiн паза аал iстiн иптирiне улуғ хайығ салҷаң. Ол Коммунардаң сыбының хорбыларын ағыл килген, анаң ӱгренҷiлернең хада оларны одыртханнар. Iдӧк школа ибiре тиректер одыртылғаннар, аал чуртағҷыларының ӱӱҷiктерiнде директорның кӱстенiзiнең Тадар Тис аалдағы питомниктең алылған ранеткалар ам даа ӧс парчалар. Iдӧк ол аал чуртағҷыларынаң хада Илбек Ада чаада чат халған чир-суғҷыларына хумартхы тас турғыс салған. Виктор Иванович полған на чааҷыдаңар искiрiглернi позы чыған. Аның кӱстенiзiнең полған на матырның ады хумартхы таста пазыл парған.
В.И.Коков олғаннарнаң айғазарға хынҷаң. Ол палаларнаң тирең пiлiстерiнең ӱлесчең: пурунғы кiзiлернiң чуртазынаңар, чир-чайааннаңар, хуйулардаңар, аймах чоннардаңар, оларның киртiнiстерiнеңер чоохтаҷаң. Ӱгренҷiлерi пос алынҷа аны энциклопедия кiзi тiп адаҷаңнар. Iдӧк саблығ ӱгретчi олғаннарны аймах чорыхтарға, хона даа, ал чӧрерге хынҷаң. Олар Тоғызаас, Хосхулах, Оңно тағларынзар удаа чӧрҷеңнер.
Виктор Коков тӧреен тiлiн хайраллирынаңар тӧремiл сағыссыраҷаң. Хакас чонның культуразын тилiдер пӧгiннең ол Чоохчылдағы школада чатхан кружогын асхан. Кӧг тириинең ойнирға олғаннарны Николай Дмитриевич Капчигашев ӱгреткен. Iдӧк тахпахчылар кружогы тӧстелген, аны хакас тiлi ӱгретчiзi Варвара Петровна Спирина апарған.
Тархын ӱгретчiзi тӧреен аалының чағынғы орыннарында чуртапчатхан родтардаңар кӧп ниме пiлҷең. Ол Коковтарға килiстiре род тазын тапхан, аны Чалғыс тигейде турғыс салғаннар. Ол хакас чонның культуразынаңар, кибiрлерiнеңер, родтарынаңар искiрiглернi чығҷаң, оларны иптеп хайраллаҷаң. Соонаң В.Коков чыған материалларнаң ХакНИИЯЛИ-ның учёнайлары тоғыстарында тузаланғаннар. Ол пархаларынаң саңай хакас тiлiнең чоохтазарға кӱстенҷең. Олар, аға-ууҷаларынзар ааллап килзелерӧк, орыс тiлiн iзiк кистiнде артыс саларға кирек полҷаңнар.
Iдӧк Виктор Иванович халых чуртаста ӧткiн араласчаң. Ол Тоғызаас аалның чон депутаттары чӧбiнiң депутадына пiр ле хати табылбаан. В.И.Коков директор полған тусха школаны илееде турыстығ ӱгренҷi тоосхан, оларның санында Хакасияда паза Россияда сабланчатхан ӱгретчiлер, имҷiлер, артисттер, аал хонии тоғынҷылары паза пасхазы даа. Школада ол 2005 чылға теере iстенген, анаң тынаға парыбысхан. Саблығ ӱгретчi 2019 чылда от айының 12 кӱнiнде, 91 чазын апарчадып, ӱреен.
Палалары, пархалары
Виктор Коков хада хонғаны Ольга Михайловнанаң (хыс фамилиязы Тахтаракова) тӧрт пала ӧскiр салғаннар. Улии Валентина Хызылчардағы имнег училищезiнде фельдшерге ӱгренген, Клара пасталығ класстар ӱгретчiзi полып iстенче, Павел оолғы Ағбанда олған реаниматологы полча, Галина «Озеро Шира» санаторийде олған имҷiзi полча. Виктор Ивановичтiң 13 парха, 16 кӧргенек паза 2 кӧргенек палазы.
Клара Карамашева пабазы чiли ӱгретчi поларға чаратхан, че пастағызынаңох кiчiг класстарда тоғынарға сағыс тудыбысхан. Ол ӱгредиин 1976 чылда тоосхан, амғы тусха читiре школада iстенче. Клара Викторовнаның оолғы iдӧк олғаннарнаң тоғынарын таллаан, че ол олған садында воспитатель полған. Соонаң МВД-зар тоғынарға парыбысхан. Амды аның хызы воспитатель полча.
Виктор Ивановичтiң тоғызын узаратчатханнар санына iдӧк улуғ хызы Валентина Викторовнаның палазы Надежда Котюшева кiрче. Надежда Николаевна школада чибiргiҷе чыл iстен парир. Амғы туста филиалнаң устап парча. Аның харындазы Кирсантий Николаевич Аёшин Чоохчылдағы школада тархын ӱгретчiзi полып тоғынған, анаң тоғыс чыллығ школаны чабызып, пасталығ ла класстарны артыс салғаннарында, аны Ширадағы ӱгредiг устанызынзар тоғынарға хығырып алғаннар. Виктор Коковтың кӧргенектерi дее ағаларының чолын пасчалар, пiрсi амғы туста Томсктағы ӱгретчiлер институдында ӱгренче.
2018 чылда Чоохчылда наа школа пӱдірілген
2018 чылда Чоохчылда наа школа пӱдiрiл парған. Пӱӱнгi кӱнде ол Тоғызаастағы школаның филиалы полча. Анда пасталығ ла класстарны артыс салғаннар, оларда пис ле палаҷах ӱгренче. Пӱӱл пастағы классха пiр пала килген, ӱс пала ӱзiнҷi класста ӱгренче, пір пала – тӧртiнҷi класста. Улуғ класстардағы ӱгренҷiлернi Тоғызаастағы школазар тарт чӧрчелер. Клара Викторовна чылдаң чылға аал чуртағҷыларының саны хызырылча тiп хомзынча. Чииттер Чоохчылдаң кӧсклепчелер. Пiлдiстiг, амғы туста мындағ сидiксiнiс кӧп аалда тоғасча. Че, iзенербiс, саблығ ӱгретчi кӱстенiзiнең 1970 чылларда халған школаның таңдағызы парох полар.
Сомнар Илона Каковани паза Клара Карамашеваның архивiнең
Автор :
Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
| 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
| 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
