Хакас тiлiнең, культуразынаң танызар наа ачых
11.12.2024
Хабарлар

Аалҷыларны удурлаҷаң кін ізіктерін пайрамни асхан
Хакасия – прайзыбыстың ибi. Полған на чонның иң аарлығ ис-пайы – аның тiлi. Аны паза пiстi пасха чоннардаң пасхалапчатхан культурабысты, илбек тархыныбысты хайраллиры прайзыбыстың ӧӧн пӧгiнi полча
Пӱӱнгi кӱнде Хакасияда хакас тiлiн, тархынын, культуразын хайраллирынҷа паза тилiдерiнҷе кӧп тоғыс апарылча. Ол санда республика синiнде хакас тiлiн хайраллаҷаң программа алылған, пу кӧстегнең айғасчатханнарға аймах гранттар пирiлче. Школалар пу тоғысха iдӧк ӧткiн хозылчалар.
Кiчiг хырлас айының халғанҷы кӱннерiнде Ағбандағы Н.Г.Булакиннiң адынаң лицейде хакас тiлiнiң паза культуразының аалҷылар удурлаҷаң кiнi пайрамни азылған. Проект Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозының 500 муң салковайлығ грантына чуртасха кирiлген.
«Тӧреен чирiне, тӧреен культуразына, тӧреен аалына алай городына хыныс улуғ нимес киректең пасталча – пос сӧбiрезiне, пос чуртына, пос школазына хыныстаң. Кӧӧлҷе тилiп, чағын нимее хыныс пос хазназына хынысха – аның тархынына, пӱӱнгiзiне паза таңдағызына – ӧс парыбысча» – культуролог, искусствовед, филология наукаларының докторы, профессор Д.С.Лихачёвтың мындағ олаңай паза уғаа орта сӧстерiнең аалҷыларны удурлаҷаң кiн азылчатханына чарыдылған пайрам пасталған.
Таныхтирға кирек, лицейнiң ӧмезi, пiр кӧстеге тудынып, чоныбыстың ис-пайын хайраллирына чахсы хозым итче. Ӱгредiг организациязында 20 чыл азыра «Артым» национальнай культура кiнi тоғынча. Анда полған на лицеистке хакас тiлiн ӱгренер оңдай пирiлче. «Артымға» аймах грант марығларында араласчатханы тилирге полысча. Халғанҷы ӱс чыл аразына ол Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозының iкi грантын алған. Ол ахчаа кӧп ниме идiл парған. Iди пастағы 500 муң салковайлығ грантха лингафон кабинедi алылған, «Тамыр» хакас тiлiнiң школазы азылған, анда полған на чечiмеде ӱгренҷiлернiң iҷе-пабаларына хакас тiлiнең занятиелер апарылча. Iкiнҷi гранттың синi 120 муң салковай полған, ол хакас тiлi кабинедiнiң брендбугын тимнирiне хорадылған. Амды лицейде наа искiрiг-ӱгредiг орны азыл парды. Кiннi пастап хакас тiлi кабинедiнде идерге сағынғаннар, че анда орын асхынах полған, аннаңар пасталығ класстар фойезiн алып аларға чаратханнар. Анзы уламох чахсы сағыс полған, амды аны прай олғаннарға кӧрерге чарир. Таныхтирға кирек, Ағбан паза тиксi республиканың даа школалары аразында пу аалҷыларны удурлаҷаң пастағы кiн полча.
Хакас тiлiнiң паза культуразының аалҷылар удурлаҷаң кiнi – регионыбыстың культуразынаң паза чир-чайаан ис-пайынаң чағын танысчаң орын. Ол олғаннарға даа, ӱгретчiлерге дее кӧп наа оңдай асча, ӱгренҷiлернi чирiбiстiң илбек тархынынаң танызарға, аны iстезерге кӧӧктiрче, чон кибiрлерiн хайраллирға кирек полчатханнаңар чоохтапча. Анда Хакасияның саблығ кiзiлерiнең тоғазығлар, Хакас тiлi, тӧреен тiллернің чоннар аразындағы кӱннерiне паза пасха даа национальнай ӱлӱкӱннерге чарыдылған мероприятиелер, чайаачы иирлер, аймах конференциялар, фестивальлар иртiрiлер тiп кӧрiлче. Пу кӱннерде кiнде пастағы улуғ мероприятие ирткен – ол Н.Г.Булакиннiң адынаң регионнар аразындағы хығырығлар. Аалҷылар удурлаҷаң кiнде хакас тiлiнiң пӧлии тоғынған.
Кiн азылчатхан пайрамда аарлығ аалҷылар араласханнар: Ағбан пазы Алексей Лёмин, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрiнiң орынҷызы Юрий Чертыков, «Россия чоннарының ассамблеязы» тиксi Россияның халых хазна организациязының региондағы пӧлиинiң устағҷызы, республиканың Улуғлар чӧбi президиумының кiзiзi Любовь Аёшина паза пасхазы даа.
– Аалҷыларны удурлаҷаң кiн – олаңай орын нимес. Ол ӱгредiг кабинедiн алғыдар оңдай пирче. Таныхтирға сағынчам, мында пасталығ ла класстар ӱгренмес, пеер 1 – 11 класстағы ӱгренҷiлер кил турарлар. Пу кiн – iкi чыл парған хада-пiрге тоғыстың салтары. Аны тимнепчедiп, пiс удур-тӧдiр сағыстарыбыснаң ӱлескебiс, хайда-да таласхабыс, iстезiглер иртiргебiс. Амды сiрернiң алныңарда пу чапсых ачых. Аны тимнир ӱчӱн пiс прай кӱзiбiс салғабыс. Иң пастағызын, хакас тiлiн паза культуразын тилiдерiне позыбыстың хозымын идер ӱчӱн. Мыннаң пiс тохтабаспыс. Тӱрчедең мында виртуальнай библиотека полар, наа орыннар тимнелер. Прай чазыттарыбысты сағам аспаспыс. Iзенербiс, сiрер пеер удаа кил турарзар, – удурлаан аалҷыларны лицейнiң директоры Ирина Яковлева.
Аалҷылар удурлаҷаң кiннi «ZHGI ВRO» мастерскойның дизайнерлер ӧмезi тимнеен. Лицейде олар ӱзiнҷi проекттi чуртасха кир парирлар. Кiнзер иртер iзiктiң ӱстӱнде «Ӧбекелер чолы» пазыл партыр. Дизайнерлер аалҷыларға ол «чолҷа» экскурсия иртiргеннер паза кiннi чазир сағыстар хайди тӧрееннеңер чоохтааннар. Анда iкi ӧӧн ӧң – кӱрең паза хумға тӧӧй сарығ – алылған. Пу ӧңнернi кӧрзе, Хакас чирiнiң тобырахтары, кӱн хончатхан тустағы тигiрi сағысха кiрче тiп чоохтааннар чииттер. Аннаң андар иртсе, ағастаң тимнелген аңнар пастары кiзi хайиин тартча. Оларны мастерскойның устары пос холынаң иткеннер. Аңнар аразында хосхар, аба, пӱӱр, сыын, парыс. Cоонаң кӧзiдiгнi сала алғыдарға пӧгiнчелер. Пастар алтында аңнардаңар искiрiглер паза QR-кодтар пар. Кодты смартфон полызиинаң хығырып, хоза кӧп чапсых ниме пiлiп аларға чарир. Аннаң андар иртсе, стенелерде Хакасиядаңар, хакас чонның чуртынаңар, кип-азаанаңар, мӱчелiнеңер, саблығ писательлерiнеңер паза пасха даа тузалығ искiрiглернi хығырып аларға чарир. Сағам олар орыс тiлiнең не пирiлчелер, соонаң, тiлбестеглер тимнел парза, хакас тiлiнең искiрiглер поларох.
Че аалҷылар удурлаҷаң кiннiң ӧӧн орны хакас чуртына тӧӧй чыылған стендтер полча, мындох чаламалар палғалған «хазың» турча. Стендтерде республикабыстың танығлығ орыннарынаңар пазыл партыр. Оларны Хакасия чуртағҷылары чахсы таныпчалар, че олғаннар прайзы ла пiлбинче полар. Амды, тізең, олар Улуғ Хуртуйах тастаңар, Салбых кӱргенiнеңер, Оңно паза Ӱӱ тағларынаңар, Тоғызаас тағларындағы Ӧбекелер чолынаңар, Ах тастаңар, школадаң сыхпин даа, пiлiп аларлар. Соонаң, арса, ол орыннарны пос хараанаң кӧр килерге сағыныбызарлар.
Аннаң андар Хакасия картазы орныхчатхан стенезер пастырчабыс. Ол iдӧк ағастаң идiлтiр, анда республикабыстың аймахтары кiннерiнең хада таныхтал партырлар. Картаның хыринда – аалҷыларны удурлаҷаң кiннiң тании паза книгалар. Книгалар пiлiс алчатханын на таныхтабинчалар, оларның полызиинаң дизайнерлер хакас тiлiн паза культуразын ӱгренерге кирек полчатханнаңар чоохтирға сағынғаннар. Картаның iкi саринда чарыпчатхан элементтер пар, олар кӱннi паза айны таныхтапчалар. Пеер паза пасха тирең сағыс салылған: Хакасияда пасха нациялығ чоннар кӧп чуртапча, прайзы олар ынағ, пiлiзiп чуртирға киректер.
Аймах аппликацияларда тӧреен чирiбiстiң чир-чайааны уғаа пай полчатханын кӧзiдерге кӱстенгеннер, мында пӧзiк тағлар, чалбах чазылар, тирең суғлар пар. Потолокта хакас алфавидi хоостал партыр. Мында модульнай столлар турар тiп кӧрiлген, оларның кистiнде одырып, палалар тiл ӱгренерлер. Аалҷылар удурлаҷаң кiн Сӧбiре чылында азылғанын дизайнерлер iдӧк кӧзiт салғаннар – ағастарда хусхаҷахтар, уйалар салынып, тӧллерiн ӧскiрчелер.
Таныхтирға кирек, дизайнерлер аразында лицейнi тоосханнар парох, олар ӱгредiг заведениезiн чазирға ӱлӱс тӱскенiне тың ӧрiнгеннер, тоғыстарында чир-чайааннаң алылған материалларнаң кӧп тузаланарға кӱстенгеннер. Хакасияның иң килкiм суғлары хоосталған чилегелернi кӧрерге чапсых полған. Пiрсiн Ким суғ хазынаң ағылтырлар, пасхазын – Ағбан суғның чоғархызынаң. Чилегелер ӧңнерiнең дее пасхалалчалар. Оларны, чазап, сырлап салғаннар, аннаңар анда одырчыхтарда ла чiли одырарға алай сомға суурынарға чарир.
Iдӧк аалҷыларны удурлаҷаң кiнде музей пулуңазы тимнел парған. Ол ӱгренҷiлернiң чайаачызын тилiдерге полызар. Анда палаларның тоғыстарын алай ба хакас чонның пурунғыда иб аразында тузаланған ниме-ноозын кӧзiдiге сығарарлар.
Н.Г.Булакиннiң адынаң лицейдегi «Артым» национальнай культура кiнiнең хакас тiлi ӱгретчiзi Лариса Тинникова устапча. Таныхтирға кирек, ӱгредiг организациязында ол хакас тiлiнiң чалғыс ла ӱгретчiзi полча. Че андағ даа полза, лицейде хакас тiлiне, культуразына чарыдылған аймах мероприятиелер кӧп иртче. Аалҷылар килзелер, Лариса Ивановна ӱгренҷiлерiнең хада оларны удурлапча, Хакасиядаңар, чонының культуразынаңар чоохтапча. Iди ӱр ниместе лицейде тиксi Россиядаң директорлар пол парғаннар, ЛНР-даң делегация кил парған.
Лицейде хакас тiлi 1 – 11 класстарда класстағы нимес тоғыс чiли апарылча. Че ӱзiнҷi чылы iкiнҷi класстарда ол предмет чiли апарылча. Лариса Ивановнаның чооғынаң, пӱӱнгi кӱнде лицейде 123 хакас пала ӱгренче, оларның 112-зi хакас тiлi занятиелерiне чӧрче, iкiнҷi класстарда 65 пала, олар прайзы тiл ӱгренчелер. Че класстағы нимес занятиелерге хакас палаҷахтар ла чӧрбинче. Класстарда тува, хырғыс паза пасха даа национальностьтығ палалар ӱгренчелер, аның алнында испеен дее табасаран национальностьтығ пала пар тiп чоохтапча Лариса Тинникова. Аның таниинаң, пасха чоннарны алза, хакас тiлiн ӱгренерге ӧӧнiнде орыс палаҷахтар чӧрчелер, олар аннаң хынып айғасчаттырлар. Оларны кӧрзең, пасха-пасха нациялығ палаҷахтар ынағ, удур-тӧдiр улуғлазып чуртапчатханы ӧрiндiрче тiпче ӱгретчi.
Ӱгренҷiлернең лингафоннай кабинетте тоғынар ӱчӱн, ӱгретчi, учебниктердең кӧнiктiрiглернi алып, аны ӱннендiрче. Анаң ол тоғыстар палаларның ноутбуктарына пирiл парча, олар, наушниктер кизiп, аны исчелер. Кӧнiктiрiглер iдӧк карточкаларда пирiлче, олғаннарға, аны кӧрiп, истер оңдай пирiлче. Iди олар текст хоостыра хайди тоғынарға кирек полчатханын чахсы сизiнiп одырчалар. «Тамыр» школада iҷе-пабаларнаң тоғыс олох оңдайнаң апарылча.
Лариса Ивановна палаларны iдӧк пасха-пасха орыннарзар апар килерге кӱстенче, кӧзiдiмге, библиотекаларнаң чоохтазып, аймах кӧзiдiглер тимнебiзерге сурынча. Аның ӱгренҷiлерi Ағбанда чыл сай иртчеткен «Чурта, тӧреен тiлiм», «Сӧбiребiснең хығырчабыс» марығларда тӧремiл араласчалар. Ӱгретчiнiң «Ине тiлi» марығда аралазар сағызы парох, че палалар аразында тiл чахсы пiлчеткен олған чох полчатханы андағ оңдай пирбинче. Оларның iҷе-пабалары ӧӧнiнде городта ӧскен кiзiлер, аннаңар даа хакас тiлiнең чоохтаспинчалар. Че анзы тӧреен тiлнең палғалыстығ регионнар аразындағы марығларда аралазарға харығ полбинча, олғаннар Россия синiне дее сыхчалар, аймах наука-практикалығ конференцияларға тимненчелер. Ӱр ниместе башкир чонның эпосха чарыдылған мариинда араласханнар.
Iдӧк Лариса Ивановна Ағбанның пасха школаларында iстенчеткен хакас тiлi ӱгретчiлерiнең пик палғалыс тутча. Iди ол 22 № школанаң кӧп тоғынча. Анда муниципальнай поликультурнай кiн тоғынчаттыр, ол аймах марығлар иртiрче. Ӱгренҷiлернең анда араласчалар. 24 № школанаң iдӧк ынағласчалар. Iкi ӱгредiг организациязы Тӧреен тiллернiң чоннар аразындағы кӱнiне iҷе-пабалар аразында марығ иртiрерге пӧгiнчелер.
Таңдағызынаңар чоохтаза, лицейнiң дее, хакас тiлi ӱгретчiзiнiң дее хакас тiлiн, культуразын хайраллирынаң паза тилiдерiнең палғалыстығ тоғысты апарарынҷа наа сағыстар илееде. Аалҷылар удурлаҷаң кiн азылғаннаң ӱгредiг организациязы чуртазының наа чардығы пасталча тирге чарир. Iзенербiс, анда олғаннарның наа проекттерi, iстезiглiг тоғыстары тӧрир паза пу орын ӱгренҷiлернi Хакасияның тархынын, культуразын ӱгренерге кӧӧктiрер.
Сом Илона Каковани
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Татьяна Кыштымова
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде