Чир-чайаанны хайраллирға, шор культуразын кӧдірерге
28.11.2024
Хабарлар
«Талай суг» шорлар общиназының устағҷызы Светлана Чебодаева
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Светлана Чебодаева илееде чыл шорлар правозы ӱчӱн турысча
Светлана Ивановна (хыс фамилиязы Шельтрекова) чуртас тооза Мадырда чуртап парир: мында тӧреен, мындох школа тоосхан, анаң ӱс чыл Хызылчардағы аал хонии техникумында агрономға ӱгренiп, аны хызыл дипломнығ тоозыбысхан. Хакас хазна университедiнде ӱгренiзiн узарадып, агроном специальнозын алып алған. Хада хонғаны Аркадий Николаевич Чебодаевнең ӱс оол ӧскiр салғаннар, амды iкiзi алынҷа чуртапча, очызы 11 класс тоосча. Iдӧк Светлана Ивановна 2007 чылдаң сығара гидролог полып iстенче: Мадыр суғның синiн сыныхтапча. Позынаңар чарытча:
– 2015 чылдаң сығара Мадырдағы аал чӧбiнiң депутады полчам, олох чылдаң «Талай суг» шорлар общиназын тӧстеп, аннаң устапчам.
– «Талай суг» тоғызынаңар чоохтап пирiңер.
– Хайда маңнанчабыс, анда аралазарға кӱстенчебiс. Пӱӱл общиналар аразында, ахча чохтаңар, кӧзiдіг-марығ иртірілбеен, че Писхамҷыда олғаннар аразында «Кен Кысчагаш» культура фестивальы ирткен, пiстiң хызыҷаабыс пастағы орын алып алған. Ол марығда палалар постаңар шор тiлiнең чоохтапчалар, кибелiстер хығырчалар, теелбек салчалар. Мағаа Мадырдағы школаның ӱгретчiзi Надежда Васильевна Шултрекова олғаннарны тимнирге полысча паза аалдағы Культура туразынаң хада тоғынчабыс. Ам «Туган Телим» марығның положениезi килген, ол Междуреченскте иртер. Парарбыс алай чох, пілбинчем, хайди андар чидiп алардаңар сағыссырас. Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозы сыбыра иртiрчеткен «Туган чер» марығда араласчабыс. Ковид ағырығ хайнапчатханда, онлайн-марығларда аралазарға маңат полған, чолға хорадынминчазың. Че палаларға ӧрiнiстiг аймах сыйыхтар аларға, аннаңар оларны аар-пеер тӧремiл ал чӧрчебiс. Кемеров облазындағы чир-суғҷыларыбыснаң хада ынағласчабыс.
Пӱӱл 9 орғахта Тлаҷахтағы шорлар кiнiнде прай республикадағы шорлар общиналары чыылысхабыс – Чилегеліг ас cаннығ чоннарның кӱнiне. Полған на община федеральнай субсидиялар хабазиина сертификаттар алған, араласчылар кӧзідiге ниме-ноо ағыл килгеннер, улуғ нимес концерт ирткен.
Паза пӱӱл Шерегеште аңҷылар аразында иртiрiлчеткен марығда пастағызын на араласхабыс. Анда шор ир кiзiлер аңҷы саназынаң чӱгӱрiсте, винтовкадаң атыста, хахпан турғызарында, ағас чарарында паза от тамызарында марығласханнар. Пiстiң араласчыбыс, Мадыр аал чуртағҷызы Сергей Васильевич Шултреков иң пурун от тамызыбысхан, аның ӱчӱн ол аңҷы саназын утып алған. Ӧӧн сыйыхты – снегоходты – Кемеров облазындағы Усть-Анзас поселоктаң килген ир кiзi апарыбысхан.
– Шерегешсер хайди читкезер?
– Мадырдаң пiс Сергей Васильевич Шултрековнаң, хада хонғанымнаң паза Вера Николаевна Орешкованаң чӧргебiс, Асхыстаң сығара Шерегешсер электричкалығ парғабыс, билет аарлыға турбинча. Килгенде, пiстi аарлығ аалҷыларны чiли удурлааннар, пай стол кистiне одыртханнар. Хонарға артысханнар, орын тимде полған, че пiс олох кӱнде наныбысхабыс, Сергей халған. Сағынчам, халарға кирек полған, кiзiлернең чоох алызып аларға. Араласчының чол хорадығларын Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы чабарға хабасхан. Килчеткен чылда ол хынығ марығда хатабох аралазарбыс.
– Хакасияда нинҷе шор саналча? Ниме сiрерге пирче шор адын пічікке кир салғаны?
– Хакасияда 2020 чылда чонны санға алғаны хоостыра 1465 шор саналча, Мадырда – 200 азыра. Аалдағыларның кӧбiзiне мин сурыныс пічиин тимнирге, реестрге турарға полысхам. Хайдағ пiстiң льготалар? Кемнiң аңҷы биледi пар, ағаа лицензия чох аңнирға чарадылча. Одың чыл сай 20 куб тимнеп аларға чарадылча. Пенсияа ирте сыхчабыс: ипчiлер – 50 частығда, ир кiзiлер – 55.
Чоохтирға кирек, пылтыр піс Хакасияда шор чонының ассоциациязын тӧстеебiс, мин аның устағҷызы полчам.
– Ол пiрiгiс нименең айғасча, андар республикадағы прай шорлар общиналары кiрчелер бе?
– Пу тусха андар алты община кiрче, ол прайзы нимес. Ассоциация киреен ам на пастапча, андағ ӧменiң ӧӧн пӧгiнi – шорларның тӧреен чирлерiн хайраллиры, праволарын арачылиры.
– Общинаны алып алза, ол статус сiрерге олаңай чуртаста нименең хабасча?
– Община алай ассоциация адынаң ӱлгӱзер алай халыхсар айланарға ниик ле, олаңай чуртағҷыны iди испинчелер, испестер. Ӧме адынаң пiрее сурығҷа сыхсаң, тыңнапчалар. Че халғанҷы туста пiссер дее тың хайбинчалар.
– Ноға?
– Ачырғасха, пiстiң республиканың ағас хонии министерствозы Мадырдағы тайғада ээзi чiли хайынча, пiстi испинче. Ӱр ниместе пiс «Хакасия» хабарлар агентствозынзар айланғабыс, кирек мындағ: хайдағ-да оңдайнаң Мадыр аал хыриндағы тайғаның 118 паза 119 кварталларын ағас хонии министервозы аукционға сығарыбысхан, че анда пiр ле идiнҷек араласханда, кирек парбаан. Анаң пiлiп алғабыс, ол тайға участоктарын идiнҷек Алексей Илясовха садыбыстырлар. Ол орыннар шорлар тузаланҷаң чирге саналчалар, пiс анда хузухтапчабыс, аңнапчабыс. Пiске тiпчелер, анда хузух ағазы 20 ле процент, че мин анда позым полғам, пос хараанаң кӧргем, хайдағ анда кӧп хузух – пӧзiк, пик ағастар, сыбылар кӧмес. Илясовтың Мадырдағы ағас пилорамазында iкi «харвестер» машина тимде, олар ол пирiлген тайғаны iкi айға ла узурыбызарлар. Идiнҷектiң Ағбанда улуғ базазы пар, тайғаны тоғылах ағаснаң ӧӧнiнде андар апарчалар. Амғы туста ол Чоғархы Таштып аал хыринда ағас тимнепче. Илееде чыл идiнҷек ипчiзiнең хада тайғанаң айғасча, че аалны кӧдiрчеткенi пілдіртпинче. Аал чӧбi пос тракторларын алар алнында, хысхызын матап ирееленҷең, идiнҷектерзер солярка сурап айланҷаң, чолларны арығлирға кiзiнi чаллаҷаң.
2020-2021 чылларда пiс мындағы тайғаның 114 кварталын арачылап полбаабыс, аны санитарнай узурығ хоостыра кизiбiскеннер. Аны сым-туйуххан, ахча алып пилетирге пирген паза кӱҷӱрлес ӱчӱн, «Таштыплессервис» автономнай учреждение устағҷызы Алексей Сипкиннi пӱӱл тоғыс чылға одырт салғаннар. Олох арада «Очарышы» урочищеде ӱс лесосекада ағасты узурарға тимде полғаннар. Андада мин Томсктаң чир-чайаанны арачылаҷаң фондтың экспертiн хығырып алғам. Ол пеер килген, сыныхтаан соонаң пiлдiстiг пол парған – ол орында прай ниме чахсы, санитарнай узурығ киректелбинче. Ол туста ағас хонии министрi Сергей Арехов полған, аннаң паза пiс тапхан эксперттернең хада чӧптезiп, тайға алнына турып, «Очарышы» орынны ал халғабыс.
Халых тоғызы хоостыра Светлана Ивановнаа удаа аймах чыылығларда паза чӧптезiглерде аралазарға килiсче. Хайда-да позы тайғаҷа чӧрче. Аал чуртағҷылары хоптанзох, Светлана Чебодаева тастыхти турбинча, законодательствонаң прай саринаң танысча, кӧп хығырча, ағас суриин СМИ-ларда кӧдiрче.
– Хайдағ-да чылда Сiрер пiр идiнҷек хузух ағазының хорбыларын, одыртпин, чирнең кӱреп салғанынаңар сурығны кӧдiргезер...
– Я, ағас участоктарын арендаа алған идiнҷектер закон хоостыра узурған ағастар орнына наа ағастар одыртарға киректер. Че прайзы одыртпинча, кӧзiдiмге алза, пӱӱл Мадырдағы тайғада Фролов идiнҷек часхызын даа, кӱскӱзiн дее хорбылар одыртпаан. Тлаҷах аал хыринда «Таштыплес» автономнай учреждение санитарнай узурығ идерге тайғаны идiнҷекке пирiбiскен, че закон хоостыра автономнай учреждение ағасты, идінҷекке пирбин, позы ла пилетирге кирек. Паза Тлаҷах хыринда «чиит» тайға ӧсче, аны 1930 чылларда тӱзіргеннер, санитарнай узурығны ол тың на кирексiбинче, улуғ частығ хуруп парған ағастар анда кӧмес, позым парып, кӧрглеем, сурастырғам, хайдағ оңдайнаң узурығ апарылча.
– Шорларға палых тударға чарадылча ба?
– Я, че пiс олаңай палыхчылар чiли тутчабыс – пiр саңай 20 палых тудып аларға чарадылча. Аннаң артых тударға пiрдеезiне чарадылбинча – олаңай чуртағҷыларға даа, пiске дее. Палых чох пiс чуртап полбинчабыс, ӱгрен парғабыс ол чииске. Че халғанҷы чылларда палых кӧместең кӧмес ле полып одырча. Пылтыр сӧбiренең Мадыр суғ пилтiрiнде хармахтаабыс, пiр дее палых тут полбаабыс. Анаң исчебiс: кем-де ол арада чарытхы хармахтығ парыбыстыр... Ағбан суғны алып алзаң, чоғархызынзар сыбыра городтаң, Кемеров облазы саринаң килген палыхчылар чӧрчелер, пiреезi Рыбнадзорға тутыр салча. Че штраф улуғ нимес, палыхчылар сыныхтағдаң хорыхпинчалар. Пай палыхчылар вертолеттығ учух чӧрчелер, хысхы килзе, палых хыстапчатхан оймахтарны чара чачыратчалар. Мин сағынчам, «ветродуйка» катерлiг чӧрчеткен аңҷы-палыхчылар iдӧк чир-чайаанны ардатчалар, тың суулапчалар, аң-хусты хорыхтырчалар. Че олар ӱгрен тее парған поларлар...Чир-чайаан чылдаң чылға кiзi хайынчатхан сылтаанда пайын чідiрче, ирееленче, анзы паар-чӱреемнi ағыртча.
– Светлана Ивановна, чоохтап пирiңер, чир-чайаанны арачылир сурығдаң пасха нименең айғасчалар?
– Пӱӱл мин Россияның чон хонии паза хазна службазы академиязында (РАНХиГС) ӱгредiг ирткем, анзына поғдархапчам. Ол ӱгредiгнi пiске тимнеен Россиядағы чилегеліг ас чоннарның ассоциациязы. Андағ программа пастағызын на тӧстелген, пiс пастағызы пол парғабыс, мин Хакасиядаң чалғызан полғам. Курс адалча: «Профессиональная переподготовка на базе РАНХиГС по проблемам коренных малочисленных народов».
– Чол, чурт хорадығларын кем чапхан? Нинҷе кӱн ӱгренiс апарылған?
– Прай хорадығларны ассоциация спонсорлар пастыра чапхан. Ол программаа пӧзiк ӱгредiглiг ле кізілерні алчалар. Москвада пiс 10 кӱн чуртаабыс, ӱгредiг уғаа хынығ ирткен, арған сағыснаң танысхабыс. Курс тоозылчатханда, презентация тимнеем, аны тоғыс баллға (10 баллдаң) паалааннар паза тест чахсы пазыбысхам. Ӱгредiг ирткен ӱчӱн сертификат пиргеннер, че хоза диплом ызыбызарға киректер. Ол программа хоостыра хазна даа тоғынҷыларына ӱгренерге чарир, бюджетте азынада ахча саларға кирек.
– Ам андағ ӱгредiг хайда тузалығ поларҷых? Сiрернiң пӧзiк пiлiстерiңнең Ағбанда тоғынарҷыхсар ба?
– Я, ӱгренген специальностьча республиканың национальнай паза территориальнай политика министерствозында даа тоғынарға чарир. Че городсар минi тартпинча, чирде чуртирға хынчам. Ағбанзар чит паризаң, город ӱстӱнде хараллача, кӧрерге дее хорғыстығ. Паза квартирада чуртирға хынминчам, тӧрт стенеде одырарға, клеткадағы осхас. Тайғазар ырах арах парыбызар сағыс пол килче.
– Сiрер тӧдiр пазынмас хылыхтығзар, сидiксiнiстердеңер кӧнi чоохтапчазар, халыхха сығарчазар. Сiрердең тоғыр полчатхан кiзiлер хайди нандырчалар, пiрее сурығ кӧдiрзе?
– Тайға ӱчӱн суулас кӧдiрзе, табығлар алнында iди полчабыс тiп чоохтанчалар. Алай мин позымнаңар ла сағынчам тирлерӧк, че хайдағ пiстiң парыс, тайғаны кисчеткенде? Идiнҷектер постарына тоғынчалар. Олар тоғынчатханынаң тоғыр полбинчам, минi чир-чайаанны хайраллиры сағыссыратча. Тайғада ээзi чiли тудынарға кирек, кизілген ағастар орнына наа хорбылар одыртарға, хоныхты иптiг апарарға. Алай чолларнаң, чарытхынаң хайдағ-да сурығлар пол килзе, чоохтанчалар: хайдар шорлар общиназы кӧрче, ноға ол сурығларны ӱзӱрбинче? Мин нандырчам, ол тоғысты аал чӧбiнiң пазы толдырарға кирек. Че тың кирексiнiс пол килзе, кiрiбiзерге килiсче, кӧзiдiмге алза, наа ӱгредiг чылы алнында Индiркi Мадырзар тахта оодыл парғанда, мин ол сурығны сах андох кӧдiрiбiскем, халыхха сығарған соонаң ол табырах пӧгiл парған.
Халых тоғызынаң пасха, Светлана Ивановна пос холынаң аймах сiлiг нимелер итче: ағастаң iдiс-хамыс, ойнаҷахтар, сувенирлер, тӱӱрлер; тостаң корзиналар, кепкалар. Анзы шор ипчiнi чайаачы ус чiли кӧзiтче.
Сом С.И.Чебодаеваның архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Чоохтасхан Тарина Бутонаева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
