Тилiс чолынӌа. Амғы олаңай нимес туста, хаӌан тилекейдегi кöп хазна аразындағы палғалыстар сайбал парғанда, хаӌаннаң кöнiк парған садығ киреен апарӌаң кöстеглер алысчалар, пiстiң хазнабысха, ол санда Хакасияа оой нимес чухча

Наа оңдайларда чуртирға

Пу пол парған киректернiң сылтағларын кöрерге итсе, политика сурығларына теелбин, иртiп парыбызарға килiспинче. Пiс садығ киреен мының алнында ööнiнде Западтағы хазналарнаң апарӌаң полғабыс, бизнес тилiп ле турӌаң. Европадағы хазналар, США, Азиядағы Япония паза Ӱстӱнзархы Корея даа, пiстiң хазнада постарының предприятиелерiн азып, бизнестi чахсы апарӌаңнар. Анзы пiске дее, оларға даа улуғ туза ағылӌаң. Россиядаң олар чир ис-пайынаң аныпчатхан нефтьтi, газты, хара тасты паза даа пасха ниме-нооны, хынып, пöзiк нимес пааларӌа ал турғаннар. Бизнес ол андағ ниме, аның ööнi – хайдағ даа оңдайнаң парыс алары.

Че пiс Западнаң пiди ле ынағ чуртаабыс тирге чарабинча. Удур-тöдiр сыбыра чочынып, хырынаң кöрiсчеңмiс. Анзы хас-хаӌаннаң iди пол парған. Нинӌе чаалазығлар, чаалар полғанын сағысха кирерге чарир. Олар Россияның чирiндегi аймах ис-пайынзар, тiллерiн чалғанып, кöрӌеңнер, холға кирiп аларға кӱстенӌеңнер. Хакасияны даа кöзiдiмге алзабыс, хайдағ кöп ис-пайы аның пар, аннаң иптеп ле тузаланарға, парыс алынарға халчатхан. Пiске пöзiк наа технологиялар киректелчеткен, Запад оларнаң ӱлезерге тимде полған.

Прай ниме алыс парған, öнетiн чаа операциязы пасталғаннаң сығара ла нимес. Алызығлар 2014 чылдаң пасталғаннар, хаӌан Украинадағы майдан соонда ӱлгее неонацисттер, бандеровецтер килгеннер. Пiлдiстiг, оларны ӱлгее ағыларына олох США паза Запад хабасханнар. Украинаны Россиядаң тоғыр кööктiрiп, пiстiң хазнаның кӱзiн тöбiн тӱзiрiп, аны оохтап, холға кирiп алар сағыстарын олар хаӌан даа тастабааннар.

Украинаның прай чоны бандеровецтер режимiнӌе чуртирға хынмаан. Iскеркi регионнары, Донбасс, Луганск, Запорожье, Херсонщина, неонацисттердең тоғыр полып, Украинадаң сығарға идiп, постарының ӱлгӱ органнарын тöстееннер. Крым, тiзең, референдум иртiрiп, Россиязар айланған. Донбасс паза Луганск постарының республикаларын тöстеп алғаннар. Киев, тiзең, олардаң тоғыр, пос чонынаң тоғыр, чаа пастабысхан. Мында ам даа кöп ниме чоохтирға чарир, че анзы пiстiң темаа кiрбинче.

Крым Россияның регионы полыбысханда, США паза Западтағы хазналар пiстiң Чир-суубыстаң тоғыр санкциялар киргеннер. Украина пос чонынаң тоғыр чаалазып, НАТО-ға кiрерге идiп, Россияа улуғ хорғыс ағылчатханда, пiске бандеровецтер режимiнең тоғыр öнетiн чаа операциязын пастирға килiскен. ДНР паза ЛНР, iдöк Запорожье паза Херсон областьтары, референдум иртiрiп, Россияның наа регионнары полыбысханнар. США паза Запад, пiстiң хазнадаң тоғыр кöп санкция кирiп, Украина режимiне кöнiзiнең полыс сыхханнар. Тилекейде амға теере пiр дее хазнадаң тоғыр анӌа кöп санкция кирiлбеен, че Россия сыдасча, ағаа хоза позының экономиказын улам тилiдiп одырча. Санкциялар кирген хазналар постарының Россиядағы компанияларын хазнадаң прай сығарғаннар. Андағ наа оңдайларда Россия даа, Хакасиябыс таа чуртапча.

Республиканы тилiдер план

Хакасияның чуртас-экономиказын мындағ оңдайларда 2030 чылға теере тилiдер стратегия планы тимнелген. Анда ӱс чардых кöрiл парған: 2018 – 2021 чылларға, 2022 – 2025 чылларға паза 2026 – 2030 чылларға. Ол «Россияның стратегия планы» хоостыра тимнелген. Ол ам даа Москвада кöрiлче. Мында хысхаӌахти 2030 чылға теере тилiс стратегиязы планының алынӌа чардыхтарын кöрiбiзербiс.

Хайди анда чоохталча, республиканың промышленнозында ööн организациялар полчалар: металлургия производствозы, электроэнергетика, чирнiң ис-пайын аныпчатханы, ас-тамах паза icчең суғлар сығарызы. Олар Россияның тиксi рыногынзар чарытхы, хара тас, тимiр рудазын, молибден концентрадын, алтынны, алюминий фольгазын, мраморны, контейнерлернi, ағас материалларын, кондитер ас-тамаан, сӱттi, сырларны, консерваларны ысчалар. Хакасияның ис-пайы уғаа кöп, iди республикада молибден, барит, мрамор, бентонит, хара тас, тимiр, алтын, минерал паза радон суғлары, гранит, чис, фосфорит, хорғамӌыл, цинк, асбест, гипс, нефрит пар. Iдöк нефтьнең газ таа пар одыр.

Россияның ööн отрасльларына санирға кирек Саяногорсктағы алюминий заводтарын, «РУСАЛ САЯНАЛ» АО-ны, «СУЭК-Хакасия» ООО-ны, «Аршановский» ООО-ны, «Разрез Степной» Хара тас компаниязы» ЗАО-ны, Сойан-Сус ГЭС-ты, «Сорский ГОК» ООО-ны, Сорығдағы ферромолибден заводын паза даа пасхазын.

Республиканың чахсы тилир оңдайларына саналчалар аның кöп ис-пайы, нациялар паза конфессиялар аразындағы хайызығлар чахсы синде тудылчатханы, промышленность отрасльларының пöзiк кӱзi, алюминий паза хара тас хырығ озаринзар экспортха ызылчатханы, чарытхы читкiӌе полчатханы, тоғынчатхан чонның пöзiк ӱгредии, пай тархын-культуразы паза даа пасхазы. Iдöк адирға чарир инфраструктура тилiзiн, наа производстволар азар оңдайлар парын, чииттернi пос киреен азарына тартарын, аймах ӱгредiг заведениелерi парын, регионнар паза муниципалитеттер аразындағы чахсы палғалыстарны, энергиянаң кöп тузаланар производстволарны орныхтырарын, пöзiк тилiстiг регионнарнаң хонӌых полчатханын, туризмнi тилiдерiн.

Мыннаң мындар регионның алынӌа отрасльларын тилiдер оңдайларны хысхаӌахти кöрiбiзербiс.

Промышленность

Промышленность прай производство системазының ööнi полча, ол Хакасия ВВП­зына ööн хозым пирче. Республиканың öңнiг паза хара металлургия, энергетика осхас кибiрлiг промышленность отрасльларынаң чахсы тузаланза, регионның чуртас-экономиказының тилiзi пöзiк полар. Оларны тилiдер пöгiннер турғызылча: бизнестi апарар наа оңдайларны чуртасха кирiп, регионның промышленность комплексiн конкуренцияа сыдазар оңдайлар тöстирге; тоғысты тӱзiмнiг идерiн пöзiк синге кöдiрерге; регионда производство пӱдiстерiн тöстеп, промышленность комплексiн тилiдерге; предприятиелернiң наука-техника кӱзiн тилiдерге; инновация пöгiннерiнең тузаланып, кирек инфраструктура, ол санда электроннай системалар полызиинаң саннығ экономика тöстирге; федеральнай ахча тартып, регионда промышленность фондын тöстеп, пасха даа инфраструктура кöрiмнерiн тимнирге; промышленность комплексiне, кирексiнiстерiн санға алып, пöзiк квалификациялығ кадрлар тимнирге; производствоны öскiрчетсе, наа технологияларнаң тузаланып, ибiркiнi хайраллирға.

Кiчiг паза ортын бизнес

Кiчiг паза ортын бизнеске хабазары хазнаның чуртас-экономика политиказының ööн пöгiннерiнiң пiрсi полча. Оларны тилiдер оңдайлар пирерiне мындағ пöгiннер турғызылча: кiчiг паза ортын бизнеске хабазар сервис модельiн тöстирге; пос киреене хабазар механизмнернi паза инфраструктураны чахсыландырарға; кiчiг паза ортын предприятиелерге ахча алар оңдайларны нииктирге; пос киреенең айғасчатханнарға кадрлар чидiспинчеткенiн хызырарға паза оларның ӱгредiг синiн кöдiрерге; улуғ, ортын паза кiчiг бизнестi республика экономиказының кирексiнiстерiне хада-пiрге тӱзiмнiг тоғындырарға.

Аал хонии

Аал хонии, экономика тоғызының алынӌа сферазы полып, чонға чахсы ас-тамах, промышленностьха сырьё пирче, ааллар чуртазын тилiдерге хабасча. Аннаңар, аалларда сöбiре хоныхтарына хабазып, кiчiг бизнестi тилiдерге кирек. Республиканың аалларына чуртир истiг оңдайлар пирерге, сад, ӱӱӌiк, дача пiрiгiстерiн тилiдерге хабазарға. Республиканың чирлерiн паза чонын пасха регионнардаң тарапчатхан чуғынӌах маллар ағыриинаң арачылирға. Аал хонии техниказын сыбыра нааӌылирына хабазарға кирек полча.

Транспорт паза чол хонии

Хакасияның транспорт системазын тилiдерi республиканың чуртас-экономика тилiзiнiң чарылбас чардығы полча. Ол регионнарны палғалыстырча, чонның чуртазын чахсыландырча.

Автомобиль транспортын тилiдер пöгiннер: автомобиль чолларының сетьтерiн тилiдерге; чолларның транспортты иртiрӌең оңдайларын алғыдары; улуғ город-аалларны ибiре парар чолларны пӱдiрерге; аар таарлағ тартчатхан транспортты сыныхтағда тударға; ыраххы кiчiг аалларны аймах кiннерiнең, республика кiнiнең палғалыстырарға.

Тимiр чол транспортының пöгiннерi: «Междуреченск – Тайшет участокты тилiдерi» инвестиция проектiн чуртасха кир саларға; «Артышта – Междуреченск – Тайшет участоктың иртiрӌең оңдайларын хозары» инвестиция проектiн чуртасха кирерге; Ағбандағы транспорт узелiн тилiдерге; чöрiстi чонға хорғыс чох идерге.

Кии транспортын тилiдер пöгiннер: Ағбандағы чоннар аразындағы аэропорттың учуғыстар географиязын алғыдып, таарлағ тартарын хозып, тилiдерге. Регион авиациязын тöстеп, чуртасха кирерге.

Пасха даа отрасльларның тилiзi

Чахсы тилiс cағыпчалар социальнай арачыланыс, пӱдiрiг сферазы, культура, физкультура паза спорт, чииттер политиказы, чуртасты хорғыс чох идерi, нациялар аразындағы хайызығлар, ЖКХ сферазы, инвестициялар, нацпроекттер, туризм, саннығ экономика, финанстар, бюджет политиказы паза даа пасхазы.

Москваның полызии

Хакасияның ӱлгӱлерi амғы тустағы сидiксiнiстернi тобырарына аймах оңдайлар тiлепчелер. Iди Ööркi Чöп депутаттары, полызығ сурап, Россияның премьер-министрi Михаил Мишустинзер айланғаннар. Анда хайдағ кöстеглерге ахча киректелчеткеннеңер, хайдағ киректерде сидiксiнiстер сағыпчатханнаңар прай чоохталча. Ағаа хоза Москвада Россияның экономика министерствозында Хакасия пазы Валентин Коновалов республиканың чуртас-экономика тилiзiнiң программазын (ИПСЭР) кöзiдiге сығарған. Пу регионға уғаа кирек программаны арачылирында араласхан ол туста Хакасиядаң Хазна Думазынзар депутатха кандидат полған Николай Шульгинов.

Программа республиканың инфраструктуразын, промышленнозын, туризмiн тилiдерiне, предприятиелерге паза идiнӌектерге хабазарына кöстелче. Аны хоостыра тоғынӌаң iкi муң азыра орын тöстелерi, регионның экономиказынзар 30 миллиард азыра салковай инвестициялар тартары, бюджетсер кöп налог кiрерi кöрiлче.

ИПСЭР-ға прай тöрт кöстегӌе читi мероприятие кирiлген: экономиканы, кiчiг паза ортын бизнестi, туризмнi табырах тилiдерi, инфраструктурадағы тудығларны суурары. Программа 2025 чылдаң тоғынып пастир, ол 2030 чылға теере узарадылар. Аймах сфералардағы проекттернi чуртасха кирерiне, регион экономиказына хабазарына паза аны тилiдерiне чыл сай федеральнай ахча хоза позыдылар.

Хакасияның устағ-пастаа федеральнай органнарнаң тӱзiмнiг тоғыс апарған сылтаанда, республика мындағ программалар тимнир регионнар санына кiрiп алған. Премьер-министр Михаил Мишустин андағ пiчiкте хол салыбысхан. Россия президентiнiң чахиинӌа федеральнай правительство пу программаӌа пӱӱл 1 чарыстаң ахча позыдып пастир.

Сом интернеттең

(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)