Пӱӱн – Тилекейдегi туризм кӱнi. Пу ӱлӱкӱнге чарыдып, пiс экскурсовод-гид Илона Сунчугашеванаң (хыс фамилиязы Побызакова) чоохтасчабыс

– Илона Валерьевна, Сiрер хайда тöреезер паза öскезер?

– Мин Ағбан городта Побызаковтарның сöбiрезiнде тöреем паза öскем. Iӌе-пабамны тоғыс хоостыра Моол чирiнзер ысханнар, школада ӱгренчеткенiмде, анда тöртче чыл чуртаабыс. Школа соонаң мин пасха чирзер ӱгренерге чöргем, 1989 чылдаң пасти Ағбанда чуртапчам. Аға-ууӌаларым даа городтарда чуртааннар: пабамның iӌе-пабазы – Харатаста, iӌемнiң – Ағбанда. Че андағ даа полза, Асхыс аймаандағы Оот пилтiрi паза Чоғархы Тöö аалларзар тöремiл ааллап чöрӌеңмiн. Анда пабамның туған-чағыннары чуртапча, чайғы тусты оларда иртiрӌеңмiн.

– Сiрернiң ӱгредииңер туризм индустриязынаң палғалыстығ нимес?

– Минiң ööн ӱгредиим – пасха хан тiллерi ӱгретчiзi, англия паза немец. Ағбандағы ӱгретчiлер институдында специальность алғам. Андох мин «Экскурсоведение» факультативке чöргем. Пу кирек минiң хайиимны тартчаң, че ол туста мин хайдағ-да сылтағнаң андар парбаам. Институт соонаң мин ӱгредиимнi узаратхам, «Бухгалтер» специальнозын алып алғам. Коронавирус тымозы соонаң мин хоза iкi специальность алып алғам: «Экскурсия апарары паза проект тоғызын апарары» паза «Психолог».

– Чоохтап пирiңер, хаӌан паза хайди Сiрер экскурсовод-гид полыбысхазар?

– Хада хонғанымның позының компьютер фирмазы пар. Алында компьютер паза тирiг читiрчеткен компания кiзiлерi удаа пiссер, Хакасиязар, кил парӌаңнар. Пiс оларны, республикабыснаң таныстырар ӱчӱн, гидтернi чаллап, экскурсияларға ал чöрӌеңмiс. Чорыхтарда мин гидтернi хынып исчеңмiн, анаң кем ниме чоохтаанын тиңнестiрӌеңмiн. Пола-пола öнетiн литература хығырып пастаам.

– Илона Валерьевна, совет тузында андағ кирекке прайзы даа таңнирӌых. Кiзiлер пiр тоғыста чуртас тооза даа iстен салӌаңнар...

– Минiң арғыстарым даа ӱрӱкчелер, хайди, пу син часха чидiп, чуртасты саңай алыстырыбызарға чарир?! Кöбiзi чуртазына алызығлар кирерге чочынча. Хорыхчалар, аның ӱчӱн пiр орында одырчалар. Тоғыстары даа, чал ахчазы синi дее, тоғыс оңдайлары даа кöңнiне кiрбезе. Андағ кiзiлер чуртасха даа öрiн полбинчалар, че алызығлар кирерге маңзырабинчалар, уламох тынаға сығар часха чидiбiскен арғыстар iди тiпчелер. Мин санапчам, хорыхпасха, чӱрек алызығларны киректепчетсе, ол хығыртыға удур парарға кирек ле. Прай ниме чахсы полар.

– Экскурсовод полар кöңнiңер пiлдiстiг, че ноға психологка ӱгренерге чаратхазар?

– Пiр туста мин маркетинг компаниязында пос киреенең айғасхам. Ол компанияда психологияӌа кöп ӱгредiг апарылған: хайди кiзiлернең чоохтазарға, чöптезiглер апарарға паза пасхазы. Ол минiң кöңнiме iдöк кiрген, аннаңар профессия ӱгредиин аларға чаратхам. Ол кöстегӌе мин тоғынмаан даа ползам, пiлiстерiм мағаа экскурсовод тоғызында чахсы полысчалар. Кöбiзi экскурсовод тархынны чахсы пiлерге кирек тiп санапча. Сынында, тiзең, тархынны ла пiлгенi читкiӌе нимес. Мында кiзiлернең чоохтазарынӌа психологияны пiлерге, пiрее туста ботаник тее поларға киректелче.

– Оттарны, аң-хустарны пiлерге?

– Я, туристтер тöремiл сурчалар, пу хайдағ чахайах алай от, хайдағ хус учух парир тiп паза пасха даа сурығлар пирчелер. Чир-суун ӱгренерi хайди даа киректелче. Экскурсияа öме апарылчатса, чолда пöкчең аймах сурығлар сығыс килче, андада кiзiлернең чоохтазып пiлгенi тузалығ полча.

– Пастағы пос алынӌа апарған экскурсия сағызыңарда халған ма?

– Мин ööнiнде алынӌа чахығларӌа тоғынчам, iдöк туроператорларнаң чöптезiг пар. Пастағы экскурсияны туроператор чахиинӌа иртiргем. Пiлдiстiг, мин уғаа чӱрексеем. Öме улуғ полған. Че экскурсия чахсы ирт парған, мин, тiзең, кӱс алынып алған осхас полғам. Полған на наа экскурсия хоза опыт пирче, син читпестернi санға алчазың, нимедеңер чоохтабин салғаныңны оңарчазың, анаң ол искiрiгнi чыыпчазың. Кiзiлер сағынчалар, экскурсия орында ла иртiрiлче тiп. Кöзiдiмге, СШГЭС-сар читсе ле, экскурсия апарылча тiп санапчалар. Сынында, тiзең, ол Ағбанда автобусха одырзох пасталча. Пiс, чол пара, Хакасиядаңар, Ағбаннаңар, чолдағы орыннардаңар – «Чiгiрең ат» ат комплексiнеңер, Хубачардаңар, Хойбал чазызынаңар, анда, тiзең, чоохтаӌаң ниме кöп, ол санда кöллер, оросительнай каналлар, арбузтар öскiрiлгенi, аннаңар арбузтығ тохтағ олаңай ла турбинча, анаң алюминий заводтарына читчебiс, Саяногорсктың тархынынаңар, хайзы I Пётрдаң пасталча – прай чоохтапчабыс. Полған на искiрiгнi, удур-тöдiр палғалыстырып, туристтерге сiлiг читiр пирерге кирек.

Мин туристтернi Хакасиянаң таныстырчатхан пастағы кiзi полчам тирге чарир, аның ӱчӱн минiң пöгiнiм – аннаңар сiлiг, татхыннығ чоохтап пирерi, оларның пiстiң чирiбiссер айланар кöңнi халарға кирек. Олох туста тархын, культура ис-пайына паза чир-чайаанға ӱрег идiлбезiн хайығда тударға кирекпiн. Туристтер аймах-пасха полча. Хайа-тастарда хоостирға, ызых орыннардаң тас суғынып аларға хынчалар.

Орындағы чуртағӌылар удаа чапсыпчалар: «пос чирiн, аның тархынын пiлчебiс тiп сағынчабыс, чорыхта, тiзең, пiр дее ниме пiлбинчеткенiбiстi оңарчабыс». Кiзiлер кöп наа ниме пiлiп алғанынаң ӱлесчетселер, мин öрiнчем.

– Хакасиязар тöремiл чöрчеткен туристтер кöп пе?

– Мин республиказар килчеткен туристтернi iкi öмее чарчам. Пастағы öме чайғызын Шира аймаанзар ниикке чöрӌең транспорттығ кил парча. Ол Хызылчар крайынаң, Томск, Новосибирск, Кемеров областьтарынаң, Алтайдаң паза Иркутсктаң даа кил парчатхан чорыхчылар. Олар Шира аймаандағы кöллерде паза Орджоникидзе аймаанда тынанарға килчелер, республиканың пасха город-аймахтарында полбинчалар. Пiр чайғы Оңно тағларында экскурсия иртiргенде, туристтернең чоохтасханда, пiлiп алғам, олар Хакасиядағы кöп саблығ орыннаңар испееннер дее: Салбых кӱргенiнеңер, Оғлах тағдаңар, Хуртуйах тастаңар паза пасхазынаңар.

Iкiнӌi öмее республиказар самолёттығ учух килчеткен кiзiлернi кирчем. Олар Хакасияның паза Хызылчар крайының ӱстӱнзархы чирлерiнең, чапсых орыннарынаң танысчалар: СШГЭС-наң, Сустағы музейнең, Хуртуйах таснаң, Казановнаң, Оғлах тағнаң паза пасхазынаң.

– Оғлах тағ заповедник чирiне кiрче, андағы тархын хумартхылары паза чир-чайаан хазна хадаанда. Андар туристтернi паза чуртағӌыларны пойли кирбинчелер. Хайди кiзiлер Сiрернi таап алчалар?

– Оғлах тағзар экскурсияа парарға сағынчатханнар удаа «Хакасский» заповедниктiң сайтынзар кiрчелер. Анда заповедникте аккредитация ирткен гидтернiң пiчии пар. Пiске заповедник чирiнзер иртерге чаратчатхан пiчiк пирiлче. Хакасияның туристтерге искiрiг кiнiнiң сайтында республиканың аттестациялығ гидтерiнiң пiчии пар. Кöбiзi пiстi пу iкi сайт пастыра таап алча. Аннаң пасха, визиткалар полысчалар.

– Аттестация алып аларға сидiк пе?

– Наа оңдайӌа экскурсиялар апарарға сағынчатхан кiзее хайди даа öнетiн ӱгредiг алып аларға киректелче. Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедiнде ол кöстеге хоза ӱгренiп аларға чарир. Анаң аттестацияа сыныхтағ иртiбiзерге киректелче. Аны Хакасияның экономика тилiзi министерствозы иртiрче. Сыныхтағ iкi чардыхтаң пӱтче: пастап тест оңдайынӌа пiлiстер сыныхталча, андар кöп сурығлар кирiлген; iкiнӌi чардығы практикаа чарыдылған – билетте кöзiдiлген кöстегӌе чарғы кiзiлерiне экскурсия иртiрерге киректелче. Сыныхтағ иртчеткен кiзi кöрiлген тусха туристтернiң хайиин тарт полчатханын, чир-суубысты паза аның тархынын чахсы пiлчеткенiн кöзiт пирерге кирек.

– Полған на гид экскурсияа искiрiгнi позы чыыпча паза хайдаң аларын таллапча полар?

– Анзы андағ. Пiлдiстiг, искiрiг интернеттең нимес, наука литературазынаң алыларға кирек. Iди салыл парған, пiстiң сöбiреде наука литературазы, ол санда тархыннаң палғалыстығ, хаӌан даа кöп полған. Ол библиотеканы хозып одырчам. Пу наада Лидия Белоусованың Ағбанның тархынынаңар ӱс томнығ сығарызын алып алғам. Ағбанзар тоғыс хоостыра килген кiзiлер Хакасияӌа чöрерге маңнанминчалар, аннаңар олар городнаң танызарға хынчалар.

– Сiрер iдöк туристтерге Ағбанӌа экскурсия тимнирге пöгiнче поларзар?

– Хакасияның туристтерге искiрiг кiнi андағ чолларны тимнеп салған, ол чоллар таныхталған приложение дее пар. Экскурсияларны ағаа тöстенiп иртiрерге чарир, че пос чолын тимнир сағыс парох. Мин, хакас хыс, пос чонын кöдiрерге кӱстенчем. Пасха даа гидтер анзын итчелер, че мин артых ла тирбiс. Экскурсияларға хакас чонның кип-чоохтарын кирчем, чуртас оңдайларынаңар хынығ чоохтапчам, соонаң оларның «Казановка» музейдегi хакас аалда пол килер кöңнiлерi полар ӱчӱн.

– Пу наада идiнӌек Елена Бурнакованаң чоохтасхабыс. Ол чоныбыс кухнязын кöдiрер ӱчӱн «ағырча». Сiрер хакас чиизiнеңер экскурсияларда чоохтапчазар ба?

– Минiң экскурсиялар мындағ пӱдiстiглер: чорыхха сығыбысса, Хакасиядаңар, чолдағы чапсых орыннардаңар чоохтапчам, кöрiлген орында экскурсия иртiрiлче, нандыра айланчатсабыс, тiзең, хайди даа хакастардаңар, чуртас оңдайларынаңар, кибiрлiг чуртынаңар, кип-азаа паза чазанӌыхтарынаңар, кибiр-чозахтарынаңар паза ас-тамаанаңар чарытчам. Туристтерге, хынығ полза, хайда азыранып аларға чöп пирчем. Паза иң артых сувенир талған конфеттерi полчатханынаң ӱлесчем. Ас-тамах тадиинаң кiзi наа чирнi сағыста ӱрге артыс салча.

– Туризмде Сiрер нинӌе чыл тоғын парирзар?

– Тöрт чыл öткiн тоғынчам. Аның алында ол минiң хынған киреем полған полза, амды ол – ööн киреем. Пiрее арғыстарым тiпчелер, пiс экскурсиядаң экскурсияа тööй искiрiгнi читiр полбасчыхпыс. Минiң iкi-ӱс кӱн изере СШГЭС-сар экскурсия полча. «Хайди майыхпинчазың пiр ле ниме чоохтирға?» – тiпчелер мағаа. Че ол андағ нимес. Полған на экскурсияа пасха-пасха кiзiлер килчелер, удаа постары сурығлар пирчелер. Чоох-чаахнаң пiс аймах-пасха сурығларға теелчебiс, ӱзӱрчебiс, сағыс-кöрiстерiбiснең ӱлесчебiс. Мин тöремiл позым на чоохтан парбинчам. Най кöп кiзi ле полза. Че мин позым даа туристтерге хайдағ-да сурығлар пирчем, оларның хайиин тартар ӱчӱн.

– Чон хайиин аймах фестивальлар, форумнар пастыра тартарға чарир...

– Пӱӱнгi кӱнде кöп фестиваль паза форум Асхыс паза Алтай аймахтарында иртiрiлче. Пу аймахтар iдöк туризмнi тилiдерiнӌе чахсы тоғыс апарчалар. Полған на аймахта гидтер пар. Öткiн тоғынчатхан гидтер аразында Орджоникидзе аймаандағы гидтi таныхтирӌыхпын. Ол аймахтағы чапсых орыннарны сабландырарға кӱcтенче. Пу наада ла Ах хыс таста чонны чыған. Тиксi тилекейдегi туризм кӱнiне чарыдып, республикада тикке экскурсиялар паза пасха чапсых киректер иртче. Ол iдöк пу чöрiмге хозылған. Таныхтирға кирек, Орджоникидзе аймаа иң алтынзар орныхча, аннаңар андар экскурсияа iкi кӱнге чöрерге кирек, Шира кöллерiнде тынанчатханнарға пiр кӱн читкiӌе. Пiрдең, аймахта кöрiп алар чапсых орыннар уғаа кöп: Сӱлек пiчии, Cыралығ Ӱӱстегi «чашалар», пастағы гидростанция паза пасхазы.

– Хайдағ орыннарӌа чонны экскурсияа ал чöрчезер?

– Пастап мин этногид поларға сағынғам, чӱреем Асхыс аймаанзар чатхан, ол саринзар чорыхчыларны ал чöрерге пöгiн тутхам. Че пасха салыл парған. Туроператор ööнiнде СШГЭС-сар чорыхтар кирексiпче, асхыстағылар, тiзең, постары öткiн тоғынчалар, уламох «Хуртуйах тас» музейдегiлер. Аннаңар амды ööнiнде туроператорның чахығларынӌа тоғынчам.

– Чайғызын туристтер öткiн чöрчелер. Аннаңар, 2024 чылның турист тузын чаап, салтарлар идерге чарир?

– Мин реклама чох тоғынчам, хаӌан тоғынарын позым кöрчем, туроператорлардаң чахығлар алчам, iдöк посха тынанар тус артыс турарға кирек. Чайғызын туристтер кöп ле полча, че часхы-кӱскӱде республикада кöп марығ иртче, школа ӱгренӌiлерi марығласчалар. Пiс оларны Хакасиянаң таныстырчабыс. Каникуллар тузында орындағы школа ӱгренӌiлерi чöрерге сағынчалар.

– Республика ӱлгӱлерi искiриинең, халғанӌы чылларда, ол санда пӱӱл, туристтер саны пiлдiрте хозыл парған. Сiрер, Илона Валерьевна, анзын сизiнчезер бе?

– Анзы сын. Кöрiнче, чуртағӌылар Россияӌа чöрерге хынчалар. Кöбiзi пасха хазналарда пол килген, амды пiстiң хазнанаң танысча. Олар чирiбiс хай-хай сiлiг паза пай полчатханын таныхтапчалар. Хакасиязар килген туристтер мында кöп кiзi чоғылына ӱрӱкчелер паза öрiнчелер. Кöзiдiмге, Оғлах тағзар пастағы öме полза. Олар тағ пазында чалғызан пол парғанына öрiнчелер. Анда кiзi «iзi» чоғыл тирге чарир. Кiзiлер аннаң парарға ынабин сыхчалар. Ол орын чабых полчатханы – орта чарадығ. Андағ полбаан полза, анда ниме поларӌых?!

Сом Илона Сунчугашеваның архивiнең