27 ӱртӱнде – Воспитатель кӱнi. Пу кӱннерде Хазан городта Россия синiндегi тöреен тiлiн апарчатхан иң артых воспитательлернiң марии ирткен. Анда хазнабыстың 33 регионынаң араласчылар полған. Хакасия ӱчӱн марығда Светлана Чебокчинова турысхан. Пӱӱн аннаң сала чағын танызып аларбыс

– Светлана Андреевна, позыңардаңар чоохтап пирiңер.

– Мин Пии аймааның Киндiрлiг пилтiрi аалында тöреем-öскем. Андағы школада 9 классты тоозып, Алахтайларда 10-11 класстарда ӱгренгем. Анаң ХГУ-зар пасталығ класстар ӱгретчiзiнiң специальнозын аларға кiргем. Институтты тоозып, тöреен аалымзар айланғам. Анда толдыра нимес кӱн полчатхан группада школаа парарға тимненчеткен палаларнаң тоғынғам. Киндiрлiг пилтiрiнде 5-че чыл iстенгем.

Анаң сöбiремнең Асхыссар кöскебiс. «Чахайах» олған садынзар тоғысха кiрiп алғам. Анда ӱзiнӌi чылы iстен парирбын. Хада хонғаным Ағбанда пӱдiрiгде тоғынча, тимiр хабыстырӌаң ус полча. Пiстiң 3 хызыӌах. Оларны ӱгредер, тилiдер оңдайлар Асхыста кöп арах, аннаңар андар кöзерге чарадығ алғабыс.

– Ноғадаңар ӱгретчi профессиязын таллаазар?

– Мин кiчiгдеңöк сығара, пиӌе-туңмалар, хонӌыхтар палалары чыылыссабыс, прайзын одыртып алып, ӱгредерге хынӌаңмын. Прайзының алнына сығып, чардыда пазып, хоостап турғам. Iди ӱгретчi поларына тартылғам, пу специальностьха институтсар кiргем. Олғаннарнаң айғазары, ойниры кöңнiме кiрче. Минi пасталығ класстар ӱгретчiзiне парарға хығырғаннар, че школа алнындағы группада тоғынған соонаң кiчiг палаларнаң тоғынары кöңнiме кiр парған. Школазар парарым килбинiбiскен. Олған садында позымны таап алғам.

– Ciрер хакас тiлi апарылчатхан группада тоғынчазар? Хайди палаларны тiлге ӱгретчезер? Нимее хайығ айландырчазар?

– Я. Палалар ортын группаа парарға читселер, хакас тiлiн ӱгренчеткен группаны таллирға чарир. Анда прайзы хакас тiлiн ӱгренче, занятие неделяда пiр хатап иртiрiлче. Таныхтирға сағынчам, олғаннар аны хынып ӱгренчелер. Тiл ӱгренерге хынминчатхан пала чоғыл, iӌе-пабалары даа тоғыр ниместер.

Амғы туста палалар хакас тiлiн чахсы пiлбинчелер, аар чоохтасчалар. Группада нинӌе-де ле пала чоохтасча. Минiң кöрiзiмнең, паланың тiлi ибдең, сöбiредең сыхча. Ибдегiлер тöреен тiлнең чоохтасчатсалар, пала аны iдöк пiлче. Чоохтаспинчатсалар, олған садынзар килiп, ол аны пасха хан тiлi чiли ӱгренче. Оларға аар. Пiс оларны иң удаа тузаланылчатхан сöстерге ӱгретчебiс: изеннер, пар, одыр, иртiңер, азыраныңар.

Олған садынзар наа ла килгенде, улуғ группадағы палаларнаң тоғынғам. Ирткен ӱгредiг чылында олар школаа тимненер группаны тоозыбысханнар. Ол палаларнаң хада аймах марығларда араласхабыс. Пiстiң садта кiчiг музей тимнел парған, анда хакас чонның ибiӌегi пар. Олғаннарны андар ал чöрiп, чоныбыстың культуразынаң таныстырчабыс. Iдöк оларға ӱлӱкӱннердеңер чоохтапчабыс.

Олған садыбыста прай хакас ӱлӱкӱннерiн иртiрчебiс. Iӌе-пабалар полызиинаң олғаннарға сигедектер тiктiрiп алғабыс. Палалар оларны паза поғоӌахтарны хынып кисчелер. Iдöк олар, пiрее хакас ӱлӱкӱнiн иртiрчетсе, хайди даа ойыннар ойнирыбысты пiлчелер. Анзын чидiкпин сахтапчалар. Олғаннар хол пазызарға, хазых ойнирға паза пасха даа ойыннарға тың хынчалар. Пiс «Родничок» олған садынаң хазыхтарӌа марығ иртiргебiс. Пастап пу ойынӌа позыбыстың школаа тимненер группаның олғаннары аразында иң кӱстiглернi тапхабыс, олар пасха олған сады палаларынаң тоғыр сыхханнар. Мындағ оңдайнаң ирткен марығ олғаннарның кöңнiне кiрген. Амды пiс аны кибiрлiг идерге пöгiнчебiс. Анда аралазарға палаларны ортын группадаң пасти тимнирбiс.

– Сiрер пӱӱл тöреен тiлге ӱгретчеткен воспитательлер аразындағы марығда республика синiнде чиңiс тутхазар. Ағаа тимненiс хайди ирткен?

– Марығ пастап аймах синiнде Ӱс чулда ирткен. Анда хайди утып алғанымны сизiнмин дее халғам. Тың майых парған полғам. Марығ салтарларын искiрчеткеннерiнде, чиңiсчi полыбысханымны пiл тее полбаам. Сыйыхтас тузында хада тоғынчатханнарым чоо öрiнчеткеннер. Аймахтағы синнi иртiбiскенде, республика синiне таллағ ирткем. Анда мин олған садында палаларымнаң хайди занятиелер апарчам, iдöк кöзiткем. Марыға öнетiн ниме тимнебеем. Аның алнында Чыл пазына чарыдылған занятие иртiрген полғам. Ӱс чулзар парчатханда, аны кирiбiскем, палаларға ол хынығ полған. Республика синiнзер килчеткенде, тiзең, ол тема сооп парған. Аннаңар мин чоныбыстың аалӌыларны удурлир кибiрлерiнеңер чоохтирын алып алғам. Кiчiг палаӌахтарға хынығ ползын тiп, Нюша ойнаӌахты алып, хакас ибiӌегiнiң македiнде аның иртiрiлчеткенiн кöзiткем.

Мин жюризер тың кöрбеем, аннаң хорыхпаам. Занятиенi палаларға ла хынығ ползын тiп иртiрерге кӱстенгем. Марығда хайди даа утып аларға тiп пöгiн турғыспаам. Аралас кöрер, пасхазының занятиелерiн кöрiп алар, позымның олғаннарнаң тоғынчатханымны кöртiс пирер сағыснаң парғам.

Минiң занятием искiрiг-коммуникация технологияларынаң палғалыстығ полған, аны интерактивнай досканаң тузаланып иртiргем. Аны Ӱс чулзар, соонаң Ағбанзар хада ал чöргебiс. Палаларға мындағ оңдайнаң тоғынарға хынығ. Пiс оларнаң доскада От иненi азыраабыс. Анда ас-тамахтың хоозынзар пазыбысчазың, ол öртсер парыбысча. Iди хакас чонның отты азырир кибiрiнең танысхабыс. Палаларның кöңнiне кiрген. Пасха даа сервистернең тузаланғам. Амғы туста прай палалар телефоннарға, ноутбуктарға тартылчалар нооза.

Аннаңар даа наа технологияларнаң тоғызымда удаа тузаланчам. Кöзiдiмге, мин QR-код тимнеп салчам, оларны iӌе-пабаларға пирчем, аны сканировать полып, олар палаларнаң хада ибде ойнапчалар. Ас-тамах темазын ӱгренген ползабыс, аннаң палғалыстығ ойыннар пирiлче. Пала, ойнап ала, хакас тiлiн ӱгрензiн тiп андағ ниме сағынып алғам. Тiл пiлбинчеткен iӌе-пабалар даа мағаа палаларнаң хада ӱгренчебiс тiп чоохтапчалар.

Хакасия синiндегi марыға тимненчеткенде, сағыссырабаан ползам, Россия синiне сығарға чочыныстығ полған. Мағаа прай республиканың ады ӱчӱн турызарға килiскен нооза. Позымны тың чӱрексiбеске тiп кöстеп турғам. Республиканы турыстығ кöзiт пирер ӱчӱн, чахсы тимненiбiзерге кирек полған. Кöп тоғыс идерге килiскен. Визитканы суурарына ла нинӌе кӱс парыбысхан. Ол марығның пастағы чардығы полча. Анда нинӌе-де балл алып аларға чарир. Пiс Ивановскай кöллерзер чöргебiс. Визиткада Хакасияның прай сiлиин кöзiдерге сағынғам. Чолға, анда чуртирға ахчанаң хабас пирер спонсорлар тiлирге килiскен. Сыйыхтар-сувенирлерге Асхыстағы устарзар айланғабыс.

Республика синiне мин позым тема таллаан ползам, Хазанда мағаа «Профессия» тема хоостыра занятие иртiрерге килiс парған. Аны пастағызынаң тимнирге килiскен, анда прай позымның технологияларымнаң тузаланғам.

– Марыға тимненiсте кем Сiрерге полысхан?

– Марыға тимненчеткенде, хада тоғынчатханнарым чахсы полысханнар. Олған садының устағӌызы Ольга Араштаева, Ағбанзар килчеткенде, досканы паза пасха даа кирек ниме-нооны ағылчатханда, полысхан, марығ тузында хада пол турған. Улуғ воспитательiбiс Лилия Чебочакова iдöк уғаа маңат полысхан. Мин хайдағ­да ниме тимнеп алчам, хада тоғынчатхан арғыстарыма кöзiт пирчем, олар аны хайди уламох чахсы идiбiзерге чарир тiп чöптер пирчелер. Хакасияның ӱгредiг тилiзi паза квалификация кöдiрерi институдының методизi Наталья Трунова полыс пирерге хаӌан даа тимде. Ағаа хайдағ даа туста сығдырадарға чарир, ол, чöптер пирiп, орта кöстеглер пирче. Мындағ улуғ марыға чалғысханға тимненерге уғаа аар поларӌых.

– Анда араласханыңар хоостыра сағыстарыңнаң ӱлес пирзер.

– Анда сыйыхтығ орын ал полбаан ползам даа, мин позыма кöп наа ниме алып алғам, кiзiлернең танызып алғам. Пасха регионнардағы воспитательлернiң тоғынчатханнарын, хайдағ ӱгредiг оңдайларынаң тузаланчатханнарын кöрiп алғам. Чапсыхтарынаң амды позымның тоғызымда тузаланарбын. Тиксi алза, марығда араласханы кöңнiме уғаа тың кiрдi.

Сағынчам, марығларда аралас турарға кирек, олар кiзее тилир оңдай пирчелер. Пiр орында ла одырзаң, наа нимее ӱгрен полбассың. Мында, тiзең, позыңны пасха чирде, пасха чон аразында тудынарға ӱгренчезiң, пiлiстер дее кöдiрiлiп одырча.

– Тоғыста пöзiк чидiглерге чидер ӱчӱн ӱгретчi хайдағ поларға кирек?

– Иң пурун, позыңның кöңнiң тоғызыңа чадарға кирек. Айғасчатхан кирекке, олғаннарға хынарға. Ол чох кiзi чахсы тоғын полбас, тоғысты чахсыландырар оңдайлардаңар сағыстар даа кiрбес. Пiр чирде турбасха кирек. Мин дее пастап сағынғам, пу нименi ит полбаспын, андар пар полбаспын тiп. Че алнынзар ла парчатсаң, турғысхан пöгiннi чуртасха кирер ӱчӱн туртухпин хаалапчатсаң, прай ниме иткедег полтыр. Пiстiң хакас чон кöп чоохтанмас, уйатчыл. Че хылыхтың ол сарин пазынып, сала öткiн поларға кӱстенерге кирек. Мин пастап республика синiнде утып аларбын тiп позым даа киртiнминчеткем. Минiң кöрiзiмнең, мында мағаа занятиелернi палаларға хынығ иртiрерге, прай чӱреемнең оларға азых поларға кӱстенгенiм полысхан.

– Чоохтазығ ӱчӱн улуғ алғызым читiрчем. Сiрернi паза хада тоғынчатхан арғыстарыңны ӱлӱкӱнiңернең алғыстапчам. Прай сағынған сағыстар толзын, чидiглерiң артыхтаң артых ла полып одырзыннар.

СÖС СОО: Россияда «Тöреен тiлнiң паза тöреен литератураның иң артых ӱгретчiзi» марығ 2022 чылдаң иртiрiлче. Тöстегӌiзi хазнабыстың Просвещение министерствозы полча. Аны иртiрер ӱчӱн Тöреен тiллер институды нандырча. Пӱӱл марығ Татарстанның ööн городында ирткен. Пеер Россия чоннарының 37 тiлiнең чоохтасчатхан 112 марығ араласчызы килген. Таныхтирға кирек, оларның саны чылдаң чылға öзiп одырча. Марығ Хазанның «Адымнар» школазында паза 99 № олған садында ирткен. Аның салтарларынӌа ӱгретчiлер аразында Светлана Раданжапова иң артых полыбысхан, ол Бурятиядаң. Iкiнӌi паза ӱзiнӌi орыннарда пол парғаннар татар тiлi ӱгретчiзi Лейля Гарифзянова (Татарстан) паза орыс тiлi ӱгретчiзi Ольга Мазурова (Липецк облазы). Воспитательлер аразында чиңiстi Алия Ишдавлетова (Башкортостан) холға кирген.

Сом Дмитрий Сунчугашевти