Пiлiзiп, ынағлазып чыллар тобырчалар
25.09.2024
Хабарлар
Светлана Степановна паза Георгий Михайлович Шапошниковтар
Хакасия – прайзыбыстың ибi. Пiстiң республикабыста аймах чон чуртапча, полғанының на позының тiлi, культуразы паза киртiнiзi. Пасха-пасха чон аразында чииттер хоных тӧстепчелер, ынархас уламох пик полча
Пӱӱнгi кӱнде андағ хоныхтар удаа тоғасчалар, хайзында iҷе-пабазы пасха нациядаң полча. Олар хайдағ кибiрлерге паза хайдағ чонның культуразына тудынчатханнаңар пiлiп аларға чапсых полған. Андағ сӧбiрелернiң пiрсi – Георгий Михайлович паза Светлана Степановна Шапошниковтар. Олар 1972 чылда хоных тӧстееннер, ынағлазып, пiлiзiп, 52 чыл чуртап парирлар.
Георгий Шапошников Уйбат пилтiрi аал чӧбiнзер кiрген Томыҷахтар аалында хакас сӧбiрезінде тӧреен. Ағбандағы национальнай школаны тоосхан. Iстенiс чолын 1964 чылда «40 лет Октября» колхозта пастаан. Институтты хызыл дипломға тоозыбызып, Ағбандағы ит-консерва комбинадында тоғынған. Анаң комсомольскай, партийнай паза ӱлгӱнiң толдырығлығ органнарында iстенген. 1987 чылда ХакНИИЯЛИ-ның экономика пӧлиинде тоғынып пастапча, тоғыс чыл пӧлiк устағҷызы полча. Хада тоғынчатханнары Георгий Михайловичтiң пайрамнығ чазына аның тоғыстарынаңар улуғ нимес брошюра сығарыбысханнар. Г.М.Шапошниковтың 140 азыра наука публикациязы сыххан, ол санда 17 монография. Аның ӧткiн аралазиинаң Хакасияның муниципальнай пӱдiстерiнде тиксi сигiс наука-практикалығ конференция иртiрiлген.
Наука киреен Георгий Шапошников педогогиканаң палғалыстырған. Хакас хазна университедiнде паза Кемеровтағы ас-тамах промышленнозы институдының Хакас гимназияда орныхчатхан филиалында «Аал хонии промышленнозы комплексiнiң», «Аал хонии комплексiнде ниме-ноо сығарызын тӧстирi» курстарҷа лекциялар хығырған.
Хонғанының чидiглерiнеңер Светлана Степановна чоохтаан:
– Хонғанымның чидiглерiнеңер чоохтирға минiң кӧңнiме кiрче. Пiс студент тузында хада ӱгренгебiс, 50 чыл азыра хада чуртап парирбыс, пала-пархаларыбыстың чидiглерiне ӧрiнчебiс. Наука-iстезiглiг тоғызында пӧзiк салтарлары ӱчӱн Георгий Михайлович Хакасияның Ӧӧркi Чӧбiнiң алғыстас пiчиинең; республиканың наука паза ӱгредiг, ас-тамах паза аал хонии экономика тилізі министерстволарының Аарластығ пічіктерінең; Хакас чонның Улуғлар чӧбiнiң «Чахсы киректері ӱчӱн» орденiнең таныхтатхан. Георгий Михайлович пос кӧңнiнең Республикадағы хан кiнiнде ханын пирче. Ол «Россияның аарластығ доноры» атха турысхан, ағаа кӧксiне хазанҷаң танығ читiргеннер, – хонғанынаңар поғдархап чоохтаан Светлана Шапошникова.
Светлана Степановнаның хыс фамилиязы Баханова полча. Иркутск облазындағы Усть-Орда посёлокта тӧреен. Кiчiгдең ӧткiн тудыныстығ паза спортнаң айғасчаң, саналығ чыларында iкiнҷi разрядха читкен. Школа тоозыбызып, ӱгренерге сағыныбысхан, аннаңар Улан-Удэдегi Iскеркi Сибирьдегi технология институдынзар кiрiп алған. Светлана чахсы ӱгренҷең паза группада староста полған, хада ӱгренчеткен ӧӧрелерiн пiлiстерiн тыыдарға паза чахсы паалағлар аларға кӧӧктiрҷең. Светлананаң Георгий студент тузында танызып алғаннар, оларның кӧӧленiс оды тӧреен.
Георгий Михайловичтең сурғам, хонғаны ниме ӱчӱн кӧңнiне кiрген паза пасхаларынаң нименең артых пiлдiрген?
– Отличница! Комсомолка! Спортсменка! – кӱлiмзiреп чоохтаан Георгий Шапошников. – Светлана абахай, ӧткiн, чахсы ӱгренген, че кiзее ӧнетiн пiр нименiң ӱчӱн хын полбассың. Анзы кiзiнiң чӱреенең парча, пiс чахсы пiлiсчең полғабыс, тусты хада чахсы иртiрҷеңміс. Ол мағаа паарсаҷаң, мин ағаа паарсаҷаңмын, iди кӧӧленiс оды тӧреен.
Георгий Шапошников Светланадаң ӱс курсха улуғ ӱгренген. Институтты тоозыбызып, Хакасиязар айланған. Iкi чыл пазынаң Светлананаң хоных хонарға чӧптезiбiскеннер.
Чииттернiң хоных хонғанын Таштып аймаандағы ЗАГС пӧлиинде санға алғаннар. Георгий Шапошников ол туста аймахта комсомол райкомының хачызы полып тоғынған. Тойны олар Томыҷахтар аалында Георгий Михайловичтiң iҷе-пабазының туразында туған-чағыннарынаң хада иртіргеннер, Светлананың iҷе-пабазы тойға килгеннер.
– Хоных хонардаңар пiс 1972 чылда август айда чӧптезiбiскебiс. Светлана андада, тӧртiнҷi курсты тоозып, Ульяновскта практика иртчеткен.
Пiс 1969 чылның кічіг хырлас айында пастағы курстағыларны студентке кирчеткен иирде танызып алғабыс. Ӱс чыл чӧптес чӧргебiс. Светлана Степановна диплом алып алғанда, «Изыхский» хара тас аныпчатхан разрезте экономист полып iстенген. Тынаға сығар алнында Хубачардағы чонға коммунальнай хабазығ пирҷең организацияда тоғынған, – сағысха кирген Георгий Шапошников.
Шапошников ирепчi Хубачарзар 1976 чылда кӧс килген. Олар ӱс пала ӧскiр салғаннар, сағам палаларына алты пархаҷаан ӧскiрерге полысчалар. Прай палаларына пӧзiк ӱгредiг пиргеннер: улуғ оолғы – имҷi, кiчии – юрист, хызы – экономист. Георгий Михайлович паза Светлана Степановна аға-ууҷа орай полғаннар, че анзы оларны хомзындырбинча, пархаларын ӧскiрерге уламох чахсы полызарға кӱстенчелер.
Кӧп нациялығ сӧбiре
Шапошниковтарның сӧбiрезiнде аймах национальностьтығ туған-чағыннар.
– Минiң хонғаным Светлана пӱрӱт чонынаң, позым хакаспын. Улуғ оолғымның ипчiзiнiң iҷезi – орыс, пабазы – узбек, хызым парған оолның пабазы – пӱрӱт, iҷезi – тува. Пiс ынағлазып, пiлiзiп чуртапчабыс, хаҷан даа ааллас чӧрчебiс, – чарытхан Георгий Шапошников.
Светлана Степановна нациязынҷа пӱрӱт полза даа, чирiнде ӧспеен, пос чонының аразында тилем полбаан, чуртас тооза Хакасияда чуртап салғаннаңар, хакас кибiрлерiн паза хакас чонны чағынға санапча. Хакастардаңар чоохтаза, «пiстiң чоныбыс», «чоныбыстың кибiрлерi» тіпче. Сӧбiреде позына паза хонғанына хакас чонның кӧгенектерiн, сигедектер, кип паза поғо тiктiрiп алған. Олар прай холнаң хоосталғаннар. Палаларына паза оларның хонғаннарына iдӧк чоныбыстың кип-азаан тiктiр салтыр.
– Пу иң аарлығ паза турыстығ кип-азах, хайраллаңар аны. Олар прай холнаң хоосталғаннар. Пӱӱнгi кӱнде мындағ оңдайнаң тiгiлген кип-азахты тилем таппасың даа. Олар стилизованнай ниместер, мының алнындағы чiли тiгiлгеннер. Оларны тойларға, пайрамнарға кис чӧрерге кирек, – чоохтапча Светлана Шапошникова.
Шапошниковтар сӧбiрезiнде хайдағ чонның кибiрлерiне тудынчатханнаңар сурғам.
– Cӧбiреде ӧӧнiнде хакас чонның кибiрлерiне тудынчабыс. Сыбыра Чыл пазын, Ӱртӱн тойын паза Тун пайрамны таныхтапчабыс. Ӱлӱкӱн иртiрiлчеткен чирзер хакас чонның кип-азаан кизiп алып чӧрчебiс. Ӱлӱкӱнге парарға килiспин парза, ибде постарыбыс пайрамнапчабыс. Светлана хакас паза пӱрӱт чоннарының чиистерiн чахсы тимнепче. Ӱлӱкӱнге хой садызып алчабыс, Светлана хан урыбысча, мӱн хайнатча. Чағыннарыбысты хығырып, пай стол салып, удурлапчабыс. Тросин ӱлӱкӱнде потхы сыбыра хайнатча паза талғаннаң тадылығ конфеттер ит салча. Хакас чонның ас-тамаан уғаа татхыннығ тимнепче, – чоохтаан Георгий Шапошников.
Светлана Степановна пӱрӱт чонының чиистерiнеңер чарытхан. Оларны тимнирге iҷезi Ксения Санголовна ӱгрет салтыр. Ол сӧбiрезiн ол чиистернең азырапча.
– Минiң iҷем пӱрӱт сарыннарын уғаа чахсы сарнаҷаң, аны истерге хынҷаңмын. Ол «Зутараан чай» итчең, мин аны iзерге хынҷаңмын, амды аны пiрееде тимнепчем. Унны хайахта хаарчазың, аны оттардаң тимнелген чейзер хозыбызып, чахсы иде пулғастырыбызарға. Андар сӱт хозыбызып паза кӧмес тус тооладыбызып, порағны хайнадыбызарға. Ол чей татхыннығ паза тосхымнығ пол парча. Iдӧк iҷем саламат тимнеҷең, хакас чонда ол потхы тiп адалча. Хынҷаңмын позы тимнезе, татхыннығ чиис. Мының алнында чиистернi сын ас-тамахтаң тимнеҷеңнер, оларның тадии уғаа татхыннығ полҷаң, кiзi хазиина даа олар чахсы теелҷеңнер, – чоохтаан Светлана Шапошникова.
Светлана Шапошникова аймахтың Культура туразындағы ипчiлернiң хакас хорында кӧглеҷең. Аймах концерттерде ырлаҷаңнар. Тынаға сых парғанда, ибдегi тоғыстардаң маңнанып алза, ол «NIKKЕN» компанияда тоғыс апарҷаң. Оларнаң тоғынып, США-дағы Калифорния штадында полған, Голливудты кӧр килген. Ол компания чабыл парғанда, «АртЛАЙФ»-сар кiрiбiскен. Анда тоғынып, Индиядағы Гоа штатсар чӧр килген. Сағызында Дубайзар чит пар килерге. Хайди чоохтапча Светлана Степановна: «Пӧгiннер турғызарға кирек, олар толчалар».
Шапошников ирепчiнiң Байкал кӧлзер чӧрерi кибiрге кiр парған тирге чарир. Мының алнында пос машиназынаң андар пар килҷеңнер, амды халых транспортынаң чӧрчелер. Анда студент тузында полған чирлерҷе пар килчелер. Георгий паза Светлана Болгариязар тынанарға чӧргеннер, iдӧк – Крымзар, Тывазар, Бурятиязар паза Алтайзар. Оларның хонҷых регионнарзар чорыхнаң чӧрерi – кибiр. Андағ чорыхтарға ирепчi чӧрерге хынадыр. Чыл сай чайғызын хайди даа Тува кӧллерiнде паза чир-суубыстың Тус паза Пiлӧ кӧллерiнде тынанып алчалар.
Георгий паза Светлана Шапошниковтар пос туста iдӧк ӱӱҷiк тамаан салчалар. Анда хынып айғасчалар. Улуғ нимес ӱӱҷiкте чистектiг ағастар ӧсчелер паза оох-теек чир тамаа одыртылча.
Сомнар сӧбiре архивiнең алылған
(Хакасияның правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы полызиинаң сығарылча)
Автор :
Наталья Тюкпеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
| 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
| 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
