Пiр сӧбiре полып чуртапчалар
28.08.2024
Хабарлар
Гаджи паза Сапият Амирарслановтар
Хакасия – прайзыбыстың ибi. Каспийскай талай хазында сiлiг Дагестан Республика орныхча. Анда аймах тiллiг чон чуртапча: аварлар, даргиннер, кумыктар, табасараннар, лезгиннер, рутуллар, цахурлар, ногайлар паза пасхазы. Хакасияда Дагестаннаң 25 чыл мының алнында кӧскен сӧбiре чуртапча
Гаджи Расулович паза Сапият Казанаповна Амирарслановтар даргиннер полчалар. Олар Дагестан Республиканың Сергокала аймаандағы Мюрего аалда тӧрееннер, андох ӧскеннер. Iҷе-пабалары пик ынағласчаңнар. Оларох 1973 чылда чииттернi хондыр салғаннар. Андада Сапият ӱгретчiлер училищезiн тоосчатхан, Гаджи аал хонии институдында ӱгренчеткен. Гаджи Расулович, профессия алған соонаң, агроном полып iстен сыххан, Сапият Казанаповна – пасталығ класстар ӱгретчiзi.
– Андада тоғыснаң аар полҷаң. Декрет отпускына парыбысхан ӱгретчi орнына тоғынғам. Ол сыхханда, олған садынзар iстенерге парғам. Чал ахчазы кiчiг полҷаң. Анаң Ростов облазынзар кӧскебiс. Анда тӱрче чуртап, чир-суубыссар нандыра айланғабыс. Оолахтарыбыс тӧрееннер. Улииның ады – Омарасхаб Гаджиевич, очызының – Алиасхаб Гаджиевич, – сағысха кирче Сапият Амирарсланова.
Сӧбiре Хакасиязар 1999 чылда кӧскен. Пу тус аразына пик орнығып алғаннар. Итсе, пастағы тустарда наа чирде чуртирға сидiк полған.
– Омарасхабнаң Алиасхаб часнаң тиң арахтар, аралары пiр ле час. Олар армияда пiр туста служба ирткеннер, улии – Санкт-Петербургта, очызы – Хакасияда. Ол чылларда пiс оолларыбысты армияа позыдарға хынминчатхабыс. Андада Чечняда чаалазығлар парчатхан. Че олар талазып парыбысханнар. Мобильнай телефоннар чох полған, пiчiктер пазысчаңмыс, пiрееде телеграфнаң сығдырадыбысчаңмыс. Олар службаны чахсы иртiбiскеннер, аннаңар палаларымның ӱчӱн поғдархапчам, ӧрiнчем, – чоохтапча iҷе кiзi.
Алиасхаб, Хакасияда служба иртчедiп, iҷе-пабазын пеер чуртирға хығырған. Арса, пабазына мындағы кии чарап парар теен. Гаджи Расулович астманаң тың хыйалланған, имҷiлер дее полыс полбааннар. Ол ағырығдаң оозып алар ӱчӱн, Узбекистанда, Туркменияда чуртаанох. Iди оолғының чӧбi хоостыра Хакасиязар кӧcкеннер. Пеер улуғ хырлас айының 31-ҷi кӱнiнде Наа чылға удур читкеннер.
– Пастап чуртты арендаа суурғабыс. Пасха республикада уғаа аар полған. Андада хайдар тоғысха кiрерiн дее пiлбеебiс, пiске пiрдеезi чӧптер пирбеен. Мин Ағбанда Пушкин орамазындағы «Саяны» ӧдiк фабриказы хыринда 17 муң салковайға контейнер садызып алғам. Анда-мында сала ниик паанаң капуста, яблах алып, оларны сатчаңмын. Пiр хырғыс ипчiнiң полызиинаң пирогтар идiп, сат сыххам. Андада оолларым армияда полғаннар, хонғаным ағырчатхан. Кӱннiң сай iкi час хараазын турып, пирогтар хаарып, иртен оларны садарға сыхчаңмын. Анаң пазох ол-пу ниме-нооны алып, пирогтар итчеңмiн. Iди аренда ӱчӱн тӧлеҷеңмiн, чииске ахча халҷаң. Сыдас парыбысхабыс, – сағысха кирче Сапият Казанаповна.
Соонаң Гаджи Расулович пӱдiрiг киреензер тоғысха сығыбысхан. Ооллары, армиядаң айланып, iдӧк iстен сыхханнар. Кӱлӱк харындастар, ахча тоғынып алып, хыдат рыногында iҷезiне орын ал пиргеннер. Сапият Амирарсланова кип-азах садиинаң айғас сыххан. Товар соонҷа Новосибирсксер, Хызылчарзар чӧрҷең.
Пандемия пасталыбысханда, сӧбiре хыдат рыногындағы орынны чабысхан. Садығ кирее чахсы парбиныбысхан. Улуғ эконом садығ туралары азыл сыхханнар.
– Амды пiстiң саңай пасха чуртас. Кӧместең-кӧместең Харатас город хыринда улуғ тура пӱдiрiп алғабыс, дачабыс пар, пенсия алчабыс. Ам даа тоғыс чох одырбинчам. Иб хыринда «Хуторок» садығ туразы пар. Аның кiчiг кухнязында пельменнер итчем, уғаа татхыннығлар. Ағбаннаң аларға ӧнетiн килчелер, – ӧрiнicнең чоохтапча Сапият Амирарсланова.
Пӱӱнгi кӱнде Гаджи Расуловичтiң паза Сапият Казанаповнаның тун оолғы Омарасхаб Гаджиевич Хызылчарда чуртапча, сӧбiрелiг. Очы оолғы Алиасхаб Гаджиевич Ағбанда iҷе-пабазынаң пiр турада чуртапча, iдӧк сӧбiрелiг.
– Очы оолғыбысха ипчiнi тӧреен чир-суубыстаң, Дагестаннаң, ағылғабыс. Пастап худалирға чӧргебiс. Соонаң, пазох парып, той иткебiс. Олар амды iкi пала ӧскiрчелер. Умахан оол пархам 14 частығ, Зухра хыс пархам 12 частығ.
Дагестандағы чоннар аразында поралас парған сӧбiрелер илееде тоғасча. Пiстiң тун оолғыбыс Омарасхаб орыс хыснаң чуртап салған. Ӱр ниместе хакас хысты ногай ипчее алған. Ол хыс мечетьте ислам киртiнiстi алған. Мында лезгиннер хыстарын таджикке пирiбiскеннер. Чииттер хада Хызылчарда ӱгренчелер, улуғ хыныста сӧбiре тӧстееннер, – тiпче Сапият Казанаповна.
Пӱӱнгi кӱнде Амирарслановтар сӧбiрезi Хакасиязар килген чир-суғҷыларына наа чирде орнығарға хайди даа полысчалар.
– Узбектернең, хырғыстарнаң пик ынағласчаңмыс. Олар пiстi постарының ӱлӱкӱннерiне, тойларға хығырҷаңнар. Пiс тее, улуғ оолғыбысты хондырчатханда, тойны Хакасияда иткебiс, аймах тiллiг чонны хығырғабыс. Ураза-байрамны, Курбан-байрамны хада таныхтаҷаңмыс, пай стол салҷаңмыс. Че пандемия соонаң палғалызыбыс ӱзiл парған.
Хакас чонның республика синiнде иртiрiлчеткен пайрамнарына удаа чӧрҷеңмiс. Ам, частаныбысханда, тың чӧрбинчебiс. Пала-пархаларыбыс пiр дее ӱлӱкӱннi иртiрбинчелер, – тiпче Сапият Казанаповна.
Амирарслановтар сӧбiрезi тӧреен чир-суғларынаң ырах таа чуртазалар, пос культуразын, тiлiн, кибiр-чозахтарын хайраллирға кӱстенчелер. Пархалары, Хакас чирiнде тӧреен палалар, iҷе тiлiн матлама пiлчелер. Олар ибде саңай даргин тiлiнең чоохтасчалар.
– Ураза-байрамда прайзы 30 кӱн чағбан тутча. Анаң ӱс кӱн ӱлӱкӱн парча. Андада чииттер улуғларзар ааллап парчалар. Курбан-байрамда хой сохчалар, анаң иттi чир-суғҷылар аразында ӱлестiрчелер.
Мының алнында ирге парчатхан хыс тойында пулуңда одырҷаң, аны стол кистiне иртiрбеҷеңнер. Iдӧк сырайы чабых полҷаң. Пӱӱнгi кӱнде рестораннарда тойны ойнапчалар. Хыстың сырайы толдыразынаң чабых полбинча. Паза ол ирiнең хости одырча, – чонының кибiрлерiнең таныстырча Сапият Амирарсланова.
Хакасияда чуртапчатхан дагестаннар удур-тӧдiр удаа ааллап чӧрчелер. Кемнiң пос тузы пар, ол стол тимнепче. Хыранаң айғасчатхан идiнҷектер чайғызын тың маң чохха тӱсчелер. Чылығ тоғазығларда столда ачығ суғ полбинча.
– Пiреезiнiң Дагестанда чағын туғаны ӱреп парза, пiс мында аның ибiнзер парчабыс, полысчабыс. Хайзы тӧреен чир-суунда палазын, той идiп, хондыр салза, пiс iдӧк мында аның ибiнзер парчабыс, ӧрiнiзiнең ӱлесчебiс. Пiс прайзы пiр сӧбiре полып чуртапчабыс. Ааллап парза, ачығ суғ албинчабыс, чарабас. Палаларға тадылығ нимелер, cӱзӱннер, арбуз паза пасха даа фрукттар алып алчабыс. Мин столға хайди даа хинкали салчам. Ол тестодаң паза иттең идiлче. Чуду пызырчам. Ол – чуға тестодаң паза иттең идiлген пирог. Яблахнаң ит хайнадыбысчам, – чоохтапча Сапият Казанаповна.
Сапият Казанаповна хакас тiлiн оңарча. Хакас тiлiнең пазылған нименi хығырза алай «Хабарлар» телепрограмманы кӧрзе, нимедеңер чоохталчатханын пiл полча. Ол садығнаң айғасханда, хырғыстарнаң чоох алысчаң, ағаа хоза, азербайджан паза кумык тiллернi оңар полча, аннаңар хакас тiлiн пiлiп аларға сидiксiнминче.
Сапият Казанаповнаның хада тӧреен пиҷелерi Хакасиязар iкi-ӱс хати ааллап кил парғаннар. Гаджи Расуловичтiң харындазы мында полғанох.
Аның чооғынаң, Хакасияда Дагестаннаң прай он азыра ла сӧбiре чуртапча. Аварлар Магомед Магомедов, Абдулла Гурбанов, Гусейн Алиев, лезгин Лямит Сулейманов, табасараннар Садулах Гусейнов, Умахан Ханмагомедов ӱӱҷiк тамаанаң айғасчалар. Улуғ гектар чирлерде яблах, капуста, муксун, морковь, свекла паза пасха даа ас-тамах одыртчалар. Даргиннер Арсен Саидов паза Шамиль Амиров кресен-фермер хониин тутчалар. Аварлар Али Алиев – мебель итчеткен идiнҷек, табасаран Рустам Шихгафизов – тiс имҷiзi, даргин Рашид Магомедов – идiнҷек, лакец Махач Гусейнаев – нефтяник.
Дагестан чоннары
Таныхтирға кирек, 2020 чылда Хакасияда «Родина гор» Дагестандағы чоннарның культураларын паза кибiрлерiн хайраллаҷаң кiн тӧстелген. Аның устағҷызы Якуб Магомедов полча. Ӧткiн оол илееде чыллар iҷе-пабазынаң хада Хызылчарда чуртаан. Анда оларның пос кирее полған, мебель сығарызынаң айғасханнар. Товарны Хакасиязар читiрҷеңнерӧк. Амды Якуб Магомедов палаларын школаа тимнирге Дагестанзар парыбысхан. Аның сӧбiрезi анда, аннаңар халых организациязы устағҷызынаң телефон пастыра палғалысхабыс.
– Ӱлӱкӱннерде туған-чағыннарнаң чыылызып алай нанҷыларнаң хада олаңай тоғазып, чоох-чаахнаң одырзабыс, пiс пiр сағыс-кӧрiске читкебiс – Хакасияда чуртапчатхан пасха чоннар чiли, позыбыстың халых организациязын тӧстеп аларға кирек. Андада пicтiң прай культура, спорт паза пасха даа мероприятиелерде араласчаң оңдайыбыс пар полар. Iди орындағы даа чон пiстеңер пiлер. Пiс хакас чонның культуразын паза кибiрлерiн пiлерге, улуғлирға, че iдӧк позыбыстың чилегелерiбiстi чiдiрбеске кирекпiс. Андағ сағыснаң «Родина гор» кiннi тӧстеебiс, – таныхтапча Якуб Магомедов.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти паза Якуб Магомедовти
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Татьяна Тютюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
