Тӧреен чирінең Америкаа читкен
10.07.2024
Хабарлар
Василий Суриковтың хоозы
Асхыс аймаана – 100 чыл. Пайрамнығ кӱнге удур Асхыс аалда тӧреен саблығ кізілернің чуртас чолларынаң таныстырарын узаратчабыс. Мында андағларның пiрсі
Мында чоох парар Хызылчардағы пай П.И.Кузнецовтың оолғынаңар. Пётр Ивановичтiң оолғы Иннокентий Петрович Кузнецов-Красноярский Асхыс аалда 1851 чылда тӧреен. Пабазының чолын пазып, алтын аныпчатхан. Че аннаң пасха Иннокентий Петрович чахсы меценатха саналҷаң, археолог, этнограф полған, тархын сурығларынаң айғасчаң. Наукаа чарыдылған книгалары полған.
Ортымах ӱгредігні Иннокентий Кузнецов-Красноярский Санкт-Петербургтағы Келлернің гимназиязында алған. Итсе, ол аны тоозарға хынмин салған. Олох арада гимназияда англия тіліне чахсы ӱгреніп алған. Андох ол чайаачы тоғысха тартылған, литератор полыбысхан. Ағаа хоза, археология сурығларынаң хынып айғасхан. Анзы чиит кізее Асхыс аал хыриндағы пурунғы кӱргеннерні хазарында, анда табылған нимелернi iстезерінде полысхан полар.
1860 – 1880 чылларда Асхыс аалда пай П.И.Кузнецовтың резиденциязы полған. Пётр Иванович аалның кидеркі саринда ікi чоон тура, ат хазаазын, аңмарлар паза пасха даа кирек пӱдiріглер тимге сығарған. Аал ортызындағы ікі хадыллығ тура, тізең, тун оолғы Иннокентий Петровичти полған. Анда ӧӧнiнде аалҷылар тохтаҷаңнар.
«Резиденцияда» алтын аныпчатханнарға кирек ниме-ноо хайраллалҷаң. Оларны Минсуғ округындағы Хызас, Аңзас, Узун Чул паза Кузнецк округындағы приисктерҷе таратчаңнар. Иннокентий Петровичтiң, тізең, Немир суғ хазындағы Богородскай прииск ле полған. Аны пабазы сыйлап пирген.
Пай П.И.Кузнецов уғаа аллығ чӱректіг кізі полған. 1869 чылда ол Асхыстағы пір туразын паза библиотеказын аалдағы приходской школаа сыйлап пирген. 1877 чылда, тізең, ӱр чыллар чыылған пурунғы ниме-нооларны Пётр Иванович Минсуғдағы музейде тоғынчатхан нанҷызы Мартьяновха сыйлап пирген. Че иң не ӧӧні – соонаң саблығ хоосчы пол парған Василий Суриков Санкт-Петербургтағы хоосчылар академиязында ӱгренчеткенде, аның ӱгредии ӱчӱн Пётр Иванович сыбыра тӧлеен.
1866 чылда Иннокентий Петрович Алтынзархы Америкаҷа паза Скандинавия чирлерінҷе чӧр килген. Чорыхтаң ол индеецтернiң тудынҷаң-хабынҷаң ниме-нооларын илееде ағылған. Соонаң прай ол нимелернi Томсктағы университеттің музейіне сыйлап пирген.
Иннокентий Кузнецов пабазының Хызылчардағы туразында чуртапчатханда, 1886 чылда 20 кӱргенде ол Американың саблығ путешественнигі Джордж Кеннаннаң паза хоосчы Фростнаң танызып алған. Пу ікӧлең Сибирьнең танысчатхан. Хоосчы Фрост Иннокентий Петровичтің хыс туңмаларынаң чахсы танысхлап алған, тың ӧрінген, оларны махтир ла сӧстер таппинчатхан.
Джордж Кеннан (1845 – 1924 чч.), Американың саблығ чорыхчызы, журнализі паза писательі Сибирьзер ызыға ыстырғаннардаңар материал чыыпчатхан. Соонаң ол Сибирьдеңер, ызығдағы кізілердеңер книга сығарған. Анда автор революционерлернiң кӧрiстерінең чарасчатханын чазырбинчатхан.
1885 чылның сілкер айынаң пасти 1886 чылның орғах айына теере Джордж Кеннан хоосчы Джордж Фростнаң хада пазох Сибирьҷе чорых чӧргеннер. Амды олар Россияда Сибирьзер политика сурығлары хоостыра ызыға ыстырғаннар хайдағ оңдайда чуртапчатханнарын ӧнетін кӧріп-сыныхтап алар пӧгіннең килген полғаннар. Сибирьзер сiлкер айында чидіп, чорыхчылар чылығ тусты орта паза толдыразынаң тузалан халарға харасханнар. Санкт-Петербургтаң Екатеринбургсар олар тимір чолҷа чидіп алғаннар. Аннаң сығара чорыхчыларға сыбыра аттарнаң тузаланарға киліскен: Тюмень – Омск – Павлодар – Семипалатинск – Усть-Каменогорск – Барнаул – Томск – Ачинск – Хызылчар – Иркутск – Верхнеудинск – Чита – Нерчинск – Сретенск – Кара.
Америказар нандыра айланғанда, Джордж Кеннан «Сибирь паза ызыға ызар оңдайлар» книга сығарыбысхан. Че пу аның чайаачы тоғызы, пастап сыххан чыындылары чiли, хығырығҷылар хайиин тың на тартпаан. Таныхтирға кирек, чорыхчы Д.Кеннанның англия тілінең пазылған Сибирьдеңер книгалары кӧп аймах тiллернең сых турғаннар. Уламох хынып алҷаңнар чол танығларынаңар, олаңай кізілернің чуртазынаңар пазылған книгаларын.
1880 чылларда Иннокентий Петрович алтын анир тоғыснаң айғаспиныбысхан. Ол наукаа, iстезігліг тоғысха тартыл сыххан. Маң туста аңнап чӧрерге хыныбысхан. Часхызын паза кӱскӱзін Асхыс аалдағы ікі хадыллығ туразында чуртаҷаң. Асхыс суғда палыхтаҷаң. Чайғызын, ізіг кӱннер пасталыбысса, Нимірдегі прииcкінде чуртаҷаң. Аңнирға паза палыхтирға хынҷаң. Алай книгалар пасчаң. Иирде, тізең, астрономиянаң айғасчаң, кічиҷегес телескоп ӧтіре тигiрдегі чылтыстарны кӧрҷең. Хысхызына ол Томск городсар парыбысчаң, андағы библиотекалардаң сыхпаҷаң даа.
Иннокентий Кузнецов-Красноярский палыхтирға уғаа тың хынҷаң. Аннаңар Пуланнығ кӧлзер палых кирерге чарадыбысхан. Ағбан суғдаң аймах палыхтарны тутхлап алып, хаңааларзар чоон-чоон ідiстер турғызып алай аттар тартар ӧнетiн cӧзірткiлер тимнеп, палыхтарны Пуланнығ кӧлзер тартчаң. Пілдіcтіг, аның тоғынҷыларына кӧп ирее-чобағ кӧрерге киліcчең. Че аның алнында палых чох кӧлде ала пуғалар, сортаннар, пазырлар, хара палыхтар ээленібіскеннер, кӧптең кӧп полыбысханнар.
1880 чылларда Иннокентий Петрович Минсуғ округында тағ инженері полып ӱр нимес тоғынарға маңнанған. Iди тоғыс хоостыра Минсуғ округынҷа чорыхтарға сығып, ол археологияның хумартхы тастарына хайығ айландырған. Олар ӧӧнінде Хакас-Минсуғ ойымнарында орта полчатханын санға алған.
Анзы тикке парбаан. Минсуғда музей директоры Мартьяновтың сурынызы хоостыра И.П.Кузнецов Асхыс аал хыринда, Немир паза Узун Чул приисктердең ырах нимеc пурунғы кӱргеннерні хазып, iстезiп пастаан. Че кӱзін тик хоратпас ӱчӱн, ӧӧн хайиин Асхыс аал хыриндағы аймах кӱргеннерні хазарына салған. 1884 чылда ол пастағылар санында карасук культураа теелчеткен кӱргеннерні хас сыххан. Сала соонаң арах тiлег-icтезігліг тоғыстарны И.Т.Савенковнаң хада апар сыххан. Андағ оңдайнаң Иннокентий Петрович Сибирьдегі археологтар аразында сабланып пастабысхан.
Пурунғы кӱргеннерні хазып, наука саринаң, істезігліг тоғыстар апарғанын ікі чардыхха чарыбызарға чарир. Пастағызы: 1880 – 1890 чылларда пурунғы кӱргеннерні хасханы; ікінҷізі: 1890 – 1915 чылларда аймах-пасха кӱргеннерні хазып, істескені, обаа тастарны наука саринаң сыныхтааны, тағлардағы аймах-пасха пӱдiріглерні істескені, хайа-тастарда пазылған пурунғы пічіктерні санға алғаны. Науканаң айғасчатхан ученайларның танығлары хоостыра Иннокентий Петрович Кузнецов-Красноярский пурунғы кӱргеннерні хазарын даа, пасха даа іcтезігліг тоғыстарны уғаа пӧзік синде иртірҷең полтыр.
1888 чылда И.П.Кузнецов-Красноярский ученай Д.А.Клеменецтің істезіглiг тоғыстарын алынҷа книганаң позының ахчазына чарыхха сығарыбысхан. Ол «Минсуғ музейiнің пурунғызы» адалча. Книга Томскта чарых кӧрген. Анда аймах-пасха хоостығ 21 cтраницалығ атлас хоза пирілген. Хоостарны Польшаның чайаачы узы А.Станкевич тимнеен.
1888 – 1891 чылларда Иннокентий Петрович Томсктағы университеттiң имнег факультедiнзер ӱгренерге кіріп алча. Ол анда пос кӧңнінең лекцияларға чӧрчеткен студент полыбысча.
И.П.Кузнецов-Красноярский чииттең сығара хоосчы В.И.Суриковнаң нанҷыласхан. Василий Ивановичтің кӧңніне аның наукадағы кӧрістері паза чидіглері, тастындағы иптіг кӧрімі, чахсы тонанчатханы, чон аразында маңат тудынчатханы, кізілернең піліп чоохтасчатханы тың кірҷең.
1892 чылда чайғызын саблығ хоосчы Василий Суриков позының улуғ чайаачы тоғызына килiстiре омалар кӧрглепчеткен. Аннаңар ол аймах этюдтар тимнеглеен, хакастарнаң кӧп тоғасхан. Василий Ивановичтiң улуғ хоозы «Ермактың Сибирьні чиңені» адаларға кирек полған. Чаалазығ тузында, тiзең, хайзы даа саринаң кӧп кізі араласхан нооза. Ол даа сылтағнаң хоосчы Иннокентий Петровичтің чарадии хоостыра Узун Чул приискте чайаачы тоғыснаң айғазарын тохтадыбысхан. Пабазы Пётр Иванович Кузнецов ӱреен соонда аның парчан ис-пайы оолғы Иннокентий Петровичтің холына кірген нооза. Ол тусха орта Иннокентийнің туңмазы Александр даа ах чарыхтаң парыбысхан полған.
И.П.Кузнецов-Красноярскийнің Узун Чулдағы резиденциязы iкi хадыллығ улуғ, чарых тура полған. Ол чалбах холның сіліг кӧрімніг чирiнде орныхчатхан. Аның кистiнде хойығ ағастығ хыраңастар пасталчатханнар.
Хайдағ-да хайхастығ оңдайнаң Василий Суриковтың 1892 чылда 3 от айында іҷезiне пасхан пiчии хайраллал халтыр: «Изеннер, аарлығ iҷеҷеем паза Саша! Амды мин Иннокентий Петрович Кузнецовтың Узун-Джулдағы чайлаанда чуртапчам. Мында татарларның омаларын хоостапчам. Илееде кӧп этюд тимнеп салдым. Чайлағда уғаа арығ кии. Итсе, пастап Минсуғда тохтабысхан полғам. Че андағы музейде тыхтағ тоғыстары пасталыбысханнар. Аннаңар мағаа кирек экспонаттарны кӧріп алҷаң оңдай чоғыл. Нандыра айланчатса, хайди даа тохтирбын. Сағам пу адресче пас: Минсуғ, Немир, Узун-Джул хыринда, И.П.Кузнецовтың резиденциязы, мағаа пирерге кирек. Мында ам даа ікі неделяҷа чуртирбын. Ермактың омазына уғаа килiстіре кізі таап алғам. Iҷеҷеем, сірернi охсанчам, хазых полыңар. Сашаны iдӧк охсанчам. Синің В.Суриковың».
Хоза танығ – Саша ол В.И.Суриковтың харындазы – автор.
Василий Суриков сынап таа Узун Чулда ікі неделя чуртаан. Атха мӱніп алып, альбомнығ паза этюдниктіг чолға сығыбысчаң. Андағ чорыхтар чайаачы усха уғаа тӱзімніг полғаннар. Узун Чулда ол илееде кӧп этюд хоостап салған: «Тайға суу Нимiрҷе ингені», «Хам», «Хакастың пазы», «Минсуғ татарларының кӧрiмнері», «Охчаадаң атчатхан кiзi», «Чалаң кізі чазыда», «Хаас татарлар», «Хакастарның холлары», «Иргi чаа тирігліг чалаң», «Чалаң» паза даа пасхазы.
1905 чылда Иннокентий Петрович Асхыс аалда ирткен чыылығда «инородецтернiң cходының» кнезiне табылған. Пу кӧзiдім ол халых-чарыдығлығ чуртаста араласчатханын маңат киречілепче.
Иннокентий Петрович ӱр чыллар Томск городта чуртаан. Анда ол школаларның пасталығ ӱгредіг пірігізінің попечительлер чӧбiнің араласчызы полыбысхан. Ол пiрiгiс аның ахчазына ла тудылҷаң. Че анзы ағаа асхынах пілдірібіскен. Иннокентий Петрович позы ӧткін араласчатхан пірігістегiлерні ӱгредігде киректелчеткен ниме-ноолар музейін тӧcтеп аларға чӧптебіскен. Ағаа хоза, И.П.Кузнецов-Красноярский Томск городта этнография сурығларына чарыдылған кӧзідіглер иртір сыххан.
Хызылчарда, тiзең, ол городтағы уезд училищезінің аарластығ смотрительі полыбысхан. Олох арада город пазының чӧпчізіне табылған. Иннокентий Петровичтiң полызии паза ӧткін араласханы сылтаанда «Справочный листок Енисейской губернии» паза «Ким» газеталар сығып пастааннар. Пу кирек 1895 чылда полған. 1905 чылның от айынаң улуғ хырласха теере ол «Сибирь крайы» адалған. Иркутск городта ол «Сибирь архиві» газетаның хабарҷызы полған. Соонаң ол газета «Сибирь летопизі» адалған.
Иннокентий Петрович Кузнецов-Красноярский тархын сурығларына чарыдылған тузалығ книгалар паза чыындылар чарыхха сығарарға маңнанған. Олар ӧӧнінде археологияа, чон кибірлерiне чарыдылчалар. Мында хай піреезін адағлап таа пирерге чарир: «Минсуғ округының пурунғы кӱргеннері» (1889 ч.), «ХVII чӱс чылның тархын пічіктері. Сибирьнің тархын (1633 – 1690 чч.) материаллары» (1890 ч.), «Асхыстың чазы думазының архиві» (1892 ч.), «Адриановтың Томск паза Ким губернияларынҷа 1883 чылда чайғызын чорых чӧргені (критикалығ очерк)» (1895 ч.), «ХVII чӱс чылның тархын пiчіктері (1630 –1699 ч.). Сибирьнің тархын материаллары» (1897 ч.), «Ким губерниязының ӱстӱнзархы чардыхтарының тархыны» (1908 ч.), «Минсуғдағы пурунғы тус. Чис-хола паза пасха даа чыллар» (1908 ч.).
Томсктағы университеттің археология музейіне ол позының тузаланчатхан 700 артиинаң ниме-ноозын сыйлап пирген. Оларның санында Америкадаң ағылған индеецтернің паза Скандинавиядаң ағылған ниме-ноолар полғаннар. Иннокентий Петрович ах чарыхтаң парыбысханда, Томсктағы университеттің археология музейiнзер аның чыындызынаң 1722 ниме-ноо хоза пирілген.
И.П.Кузнецов-Красноярский 1916 чылда 13 кӱргенде Томскта ах чарыхтаң парыбысхан. Иннокентий Петрович ӱреен соонда аның пай библиотеказын Минсуғдағы музей алып алған. Ибдегi библиотеказын Томсктағы университетке пирiбіскеннер. Археология чыындызын, тiзең, Томсктағы университеттің музейi алып алған.
Автор :
Маина Чебодаева, искусствоведение кандидады, ХакНИИЯЛИ-ның улуғ наука тоғынҷызы
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
