Хакас чонның cӧбіре кибірлері хайраллалзын
19.06.2024
Хабарлар

161 кізі пір саңай чатханнаң ойнаан
Тун пайрам-2024. Пу ирткен чечіме кӱнде Асхыс аймааның Сағай чазызында хакас чонның иң хынған ӱлӱкӱні – Тун пайрам – ирткен! Анда кӱрес мариинда иң ӧӧн сыйыхты – автомобильні – чиит сӧбіре пазы утып алған. Кем? Анзын соонаң піліп аларзар!
Ізігні ізіг тібин...
Полған на сай Тун пайрам аймах-пасха кӧстеглерге чарыдылча. 2022 чылда ол Россиядағы чоннарның культура ис-пайы паза Хакасиядағы Археология чылына чарыдылған полза, пу чыл – сӧбірее. Аннаңар ӱлӱкӱн «Тун пайрам. Сӧбіре кибірлері» адалған.
Пайрамның ӧӧн чардығы хандыхтың 15-ҷі кӱнінде ирткен. Андар парарға сағынчатханнар кӱн хайдағ турарын азынада хайығда тутханнар. МЧС службазы 35 градусха теере ізіг полар тіп республика чуртағҷыларына искіріглер ысхлаан. Анзы тиктең полбаандыр. Тун пайрам ирткен кӱнде иң ізіг кӱн турғанға тӧӧй полған. Ӱлӱкӱнге пӧрік паза суғ чох килгеннерге хатығ чуххан. Чалаас азахтарны даа кӱннең чазырарға киліскен, олар мына-мына кӧй сығар осхас полғаннар. Садығҷылар, тізең, суғлар паазын ӱс-тӧрт хати аарлыға сатханнар, холодильниктегі суғның паазы, тізең, улам пӧзік полған.
Че хакас чонны ізігнең паза соохнаң хорғыт полбассың. Тун пайрамға хынчатхан кізі хайдағ даа кӱнде килер. Иртен иртӧк Сағай чазызында идінҷектер садығ апарарға тимненчеткеннер, артисттер сарын-теелбектерін хати-хати толдырчатханнар. Сағай чазызында хонғаннар, тізең, иртеезін азыранғлапчатханнар. «Голоса земли моей» площадка хыринда Хакасиядағы диаспоралар чыылысханнар. Анда оларға ӧнетін сцена турғызылған, чайаачыларын кӧзіткеннер.
Тувадағылар пайрамға 14 хандыхтох килтірлер. Аннаңар тува чонның «Энерел» халых пірігізінің кнезі Болат Сат чоохтап пирген. Азынада таныхтирға кирек, диаспораларның кӧбізі, пайрамда палаткалар турғызып, пай культуразын кӧзіткен. Тувадағылар, тізең, ікі пик юрта турғысханнар!
– Піс 14 хандыхта, обед тузында киліп, харааға теере ікі тура турғысхабыс. Анаң хараа тооза чиис тимнеебіс. Ӧнетін Тун пайрамға Тувадаң улуғ юрта ағылғабыс. Аны піс пӧле харындазымнаң сурап алғабыс. Ол аны пирерге ӱр ынабаан, кӧп чӧптирге киліскен. Аның хойлары кӧп, оларны ол чазыда хадарча. Ізігде юрта чох аар. Аны пеер ағыларға, анаң нандыра апарарға улуғ машина чаллирға киліскен, ахчазы 30 муң салковай азыра сых парған, – чоохтапча Болат Игоревич.
Юртаны піди ирееленіп ағылғанҷа, ахча хоратханҷа, пасха диаспоралар чіли, ноға палатка ла турғызып албаазар тіп сурғанымда, ол піди нандырған: «О, чох-а! Мындағ улуғ ӱлӱкӱнге прай республика чыылча. Сырайыбысты чідірбин, уйатха кірбин, позыбысты турыстығ кӧзіт пирерге сағынчабыс. Піс прайзыбыс нанҷыбыс! Хада-пірге тудынарға кирекпіс. Тиктең нимес піс Хакасияда халых организациязын тӧстеп алдыбыс. Пістің чон мында ай-пораан полыбысса, оларны пос аразында хатығлапчабыс. Кӧзідімге, ӱр ниместе пістіңнер удур-тӧдір тың тудызыбысханнар, мағаа олох туста Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозынаң сығдыратханнар. Ол кӱнде мин городта чох полғам. Чир-суғҷыларыма сығдырадып, ниме пол парғанын піліп алғам. Сурығны пос аразында пӧгібіскебіс. Аннаңар, тирге сағынчам, пір-ікі кізінің ӱчӱн прай чонны хомайлирға чарабас», – теен ол.
Пайрамның ӧӧн сценазында, тізең, ӱлӱкӱн пасталыбысхан. Театр ойыны «Тилекейнің тадии – айранның тадии» адалған. Анда чир усхунғанын, чииттер кӧӧленізін, харбазығны, ынағласты кӧзіткеннер. Ӧӧн матыр, пілдістіг – айран. Ол кізі хазиин тыытча паза кӱс пирче. Ойында улуғ хазандағы «айран» сцена алнында турған. Аны кӧріп, хыримда одырчатхан кічіг орыс хызыҷах «Где они такую большую ванну нашли?!» тіп хайхапчатхан. Айраннығ хазан ибіре олғаннар паза чииттер улуғ солярнай танығ чіли турыбысханнар, сустары, тізең, иң кічіглері полғаннар. Кӧрерге чапсых полған!
Чоохтирға кирек, Тун пайрамның чайаачы программазын чииттер тимнееннер. Андар илееде наа ниме кирілген. Кӧзідімге, чатханнаң ойнапчатханнарны кӧрерге уғаа морсыныстығ паза поғдархастығ полған. Хакасияда пастағызын на чатхан ойнапчатханнар, пір орында чыылызып, пір кӧг толдырғаннар! Анда 161 кізі ойнаан. Олар прай республикадаң чыылысханнар. Иң кічии 6 частығ. Аның ады – Максим Тинников. Ол Ағбанда чуртапча.
– Мин чатханнаң ойнирға пір чыл ӱгренчем. Тун пайрамда ойнаан кӧгні улуғларыбыс пілчеткеннер, піске, тізең, аны ӱгренібізерге читі ле кӱн пирілген, аннаңар мин хорыххам,– чоохтаан оолах.
Иң улуғ частығ Шира аал чуртағҷызы Алексей Васильевич Кобежиков полған. Ағаа 83 час. Ӧмені чон узы Сергей Чарковнаң композитор, ырҷы Тамара Чустеева тимнееннер.
Тиксі алза, концерт, ойыннар иртірерінде 400 азыра кізі араласхан. Ол сарынҷылар, теелбекчілер, чайаачы ӧмелер паза даа пасхазы.
Алғыстастар, сыйыхтастар
Танығлығ кӱнде республика чуртағҷыларын, аалҷыларын Тун пайрамнаң Хакасия пазы Валентин Коновалов, Ӧӧркі Чӧп кнезі Сергей Сокол алғыстааннар. Валентин Олегович чооғында пастағы сӱттің пайрамы, 100 чыл мының алнындағыох чіли, пос чонының кибірлеріне паза чир-чайаанны улуғлирына кӧстегліг тіп таныхтаан. Чуртаста, тилекейде ниме дее полза, кізі чирні улуғлирға кирек, ол аны паза аның сӧбірезін азырапча нооза.
– Хакасияның пай культуразын паза тархынын хайраллиры – ол Хакасия правительствозының ӧӧн кӧстеглерінің пірсі. Пістің чонның кибірлеріне хабазып, азахта пик турчабыс. Аннаң андар республика ӱчӱн кӱстенерге тимдебіс, хада піс аны тилідербіс паза ӧңнендірербіс. Сірерге пик хазых паза ырыс алғапчам! – чоох тутхан Валентин Олегович.

Хакасия пазы Валентин Коновалов прайзын Тун пайрамнаң алғыстаан
Ідӧк Хакасия пазы Валентин Коновалов аарластығ сыйыхтар читірген. Іди Асхыс поселок пазы Сергей Энграф «Россия Федерациязының орындағы пос устанызының cаблығ тоғынҷызы» аарластығ ат алған. Чоохтирға кирек, пу хазна сыйии Россия президенті чарадии хоостыра пу ла чылдаң читіріл сыхты. Пу тусха Россияда аны 100 муниципалитеттернің 100 служащайы алған, Хакасияда – пастағызы! Ол пӧзік чидіглерге читчеткеннерге, муниципальнай пӱдістерні чахсы тилітчеткеннерге пирілче. Сергей Михайлович андағлар санында. Тиктең нимес Асхыс поселок чуртағҷылары аны табығларда 2011 чылдаң сығара сыбыра таллапчалар.
– Уғаа ӧріністіг, мындағ пӧзік сыйых алғанда. Ол мағаа тоғынарға наа кӱс пирді. Асхыс поселокты піс тӧреміл тилідерге кӱстенчебіс. Стадион, парк пӱдіргебіс, чоллар иптепчебіс. Амды пістің асфальт таа тӧзир чол халбаан! Оларны ам иптіг ле тудып одырарға кирек. Изелчеткен туралардаң чуртағҷыларны кӧзірер программа хоостыра килчеткен чылда піс пис хадыллығ ікі тура пӱдіріп пастирға пӧгінчебіс. Кирек пічіктер тимде. Итчең тоғыс кӧп, – чӱрексініп чоохтаан Сергей Энграф.
Ідӧк Асхыс аймаандағы Ӱс чул аал чӧбі пазы Занета Ананьевна Ултургашева Хакасияның аарластығ пічиине турысхан.
Чыл кізізі-2023
Чыл пазы ӱлӱкӱнде республиканың Улуғлар чӧбі кибірли, ирткен чылларның cалтарларын идіп, артыхтарны таныхтапча. Че пӱӱл Чыл пазы алнында Москвадағы Крокус Сити холлда хорғыстығ теракт пол парған сылтаанда, пайрам иртірілбеен, сыйыхтар даа ээлеріне читірілбеен.
Амды пу читпес тӱзеділді – Тун пайрамда хакас чонның Улуғлар Чӧбінің кнезі Пётр Воронин ирткен чылда чалтырама чидіглерге читкен чуртағҷыларны таныхтаан.
Сыйых алғаннарның аразында Григорий Артонов полған. Ол Асхыс аймаандағы полицияның пӧлік устағҷызы полып тоғынча. Ирткен чылда полиция подполковнигі устапчатхан пӧлік 400 азыра сайбағны паза пір муң азыра административнай правонарушениені ілезіне сығарған. 2023 чылда Григорий Ивановичтің подразделениезі республикада артых полыбысхан.
Елизавета Бейльман Асхыс аймаандағы Катанов аалда чуртапча, школа директорының орынҷызы полча. Елизавета Афанасьевна ӱс паланың іҷезі полча, ирткен чылда ол сӧбірезер ідӧк ӱс пала ӧcкірерге алып алған.
Анжела Саражакова ідӧк сӧбірезер пала ӧскірерге алған. Аның позының ікі кічіг пала пар. Ирткен чылда ол хада хонғанынаң сӧбірезер хоза пис пала алып алған.
Cыйыхты Хакасияның физическай культураҷа паза спортча саблығ тоғынҷы, аар атлетикаҷа тренер Владимир Еркибеев алған. Аның спортсмені Татьяна Бастаева пылтыр Выборг городта ирткен Россия первенствозында чиңісчі полыбысхан. Татьяна спорт узы полча.
«Казановка» музей-заповедниктің директоры Виктория Кулимеева ирткен чылда республика синіндегі ікі мероприятиені иртірген: «Часхы тулуптары» паза «Алтын ас». Ағаа сыйых хакас чонның кибірлерін хайраллирына паза тилідеріне улуғ хозым итчетчеткені ӱчӱн пирілген.
Юрий Нербышев ӧнетін чаа операциязының ветераны полча. 2022 чылдаң Луганск паза Донецк Чон республикаларында ирткен чаалазығда араласхан. Ол пулеметчик, «Штурм» 35-ҷі гвардия бригадазында автоматчик полған.
Эдуард Райков Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназияны 1989 чылда тоосхан, соонаң – Тюменьдегі чаа инженер училищезін. Контртеррористическай операцияларда пір ле хати араласпаан, амды ідӧк СВО-да махачызын кӧзітче. Полковник Райковтың «За храбрость», «За отвагу», «Орден Мужества» медальлары, «Участник специальной военной операции», «За укрепление обороны страны» танығлары пар.
Надежда Сагалакова паза Вера Чепчигашева ирткен чылда Хакасияның иң артых хакас тілі ӱгретчізі паза воспитательі полыбысханнар. Олар республика адын Россия синінде турыстығ кӧзіткеннер.
ХГУ-ның преподавательі, «Шейк» студенттер ансамбльының тӧстегҷізі Анна Тинникова 2023 чылда республика синіндегі пайрамнарны иртірген. Аның чайаачы ӧмезі Луганск Чон Республиказының чуртағҷыларына концерт кӧзіткен.

«Чыл кізізі» атха турысхан чуртағҷылар
Марығлар, салтарлар
Пайрамның ӧӧн чардығы ирт парғанда, ӱлӱкӱнге килгеннер концерт кӧріп одырғлааннар. Ӧӧн сценазар республиканың прай муниципалитеттерінің артисттері, чайаачы ӧмелері теестезіп сыхханнар. Ідӧк анда аймах марығларның араласчыларын паза чиңісчілерін таныхтааннар.
«Чайлағ» марығда сыйыхтығ орыннар алғаннар: 1-ғы орын – Пии аймаа, 2-ҷі орын – Шира аймаа, 3-ҷі орын – Сорығ город. «Хакас чонның ас-тамаа» марығ чиңісчілерін адааннарох. Іди ханны иң артых Мария Ачитаева (Пии аймаа) тимнепче, потхыны – Фаина Барахтаева (Асхыс аймаа), чарба ӱгрені – Лариса Тюмерекова (Таштып аймаа), талғанны паза айранны – Татьяна Кобелькова (Ағбан пилтірі аймаа).
Пу паза даа пасха марығларда араласханнарға паза сыйыхтығ орыннарға турысханнарға прайзына дипломнар паза ахчалығ сертификаттар читірілген.
Алыптығ нымах хараазы
14 июньда Асхыс аймаандағы Сағай чазызында С.П.Кадышевтің адынаң алыптығ нымах толдырчатханнарның ІІ республика марии ирт парған.
Аның ӧӧн пӧгіні хакастарның алыптығ нымахтарын, ідӧк чииттерні хакас чон кип-азахтарын паза хакас чонның кӧг тиріглерін, хайраллап, тилідері полча.
Алыптығ нымахтар чоохтир марығда 6 частаң сығара хайдағ даа улуғ частығларға аралазарға чарадылған. Ідӧк оларға, ӧӧнінде улуғларға, хакас ат-солаларнаң аданарға чарадылған.
Марығ араласчыларын тӧрт кӧрім пастыра – «Аттығ нымах», «Чазағ нымах», «Ыр нымах» паза «Хай нымах» – паалааннар. Алыптығ нымахтар чоохтир кізілер 6 – 18, 18 – 41 частығларға паза 42 частаң даа улуғларға чарылғаннар.
Алыптығ нымахты чоохтиры 6 частығларға 5 минутадаң асхынах нимес, 18 – 41 частығларға 20 минутадаң асхынах нимес паза 42 частаң улуғларға 30 минутадаң асхынах нимес тустар пирілген. Піреелері, ӧӧнінде улуғлар, сала ла пірер часча чоохтанмааннар.
Алыптығ нымахтың мариин Хакасияның саблығ артизі Инна Майнагашева паза Хакасияның чон артизі Кирилл Султреков хынығ апарғаннар. Олар, марығ оңдайларын чоохтап, чарғыҷыларны адааннар. Андағ ӱлӱс тӱскен Кучен Ай Чарых Сайынға (Вячеслав Кученов), ол ідӧк чарғыҷылар кнезі полған, ікінҷі чарғыҷызы Россияның саблығ артизі паза Хакасияның чон артизі Евгений Улугбашев паза ӱзінҷізі Россияның писательлер, журналисттер паза театр тоғынҷылары пірігістерінің араласчызы, Хакас Республика культуразының саблығ тоғынҷызы Илья Топоев.
Марығны пастааннар 6 – 18 частығ олғаннар паза чииттер. Иң пурун ӧӧн алайзар сығарға ӱлӱс тӱскен Асхыс аймаанаң Владимир Бурнаковха. Ол позына Сайгу Тағ харға сола ат адантыр. Оолах, чатханнаң ойнап, С.П.Кадышевтің алыптығ нымағының ӱзігін чоохтап пирген. Хомай нимес толдырған паза хайлаан. Аның соонаң сыххан Ангелина Тохтобина (Ай арығ Ах чыстар). Хызыҷах сарнап ала ыыхнаң ойнаан. Ол Семён Шулбаевтің алыптығ нымағының ӱзігін толдырған. Ӱзінҷізін сыххан Диана Асочакова. Чоохтирға кирек, пу хызыҷах тахпахтар мариинда араласханох. Анзы чахсы, хаҷан, кӧп марығда аралазып, чииттер постарының чайаачы хылыхтарын алғытчалар. Пу ӱзӧлең «Аттығ нымах» кӧрімде араласханнар.
Анаң 6 – 18 частығлар «Чазағ нымах» кӧрімде араласханнар. Мында нымах чоохтирын пастаан айтыста араласхан Тимур Арыштаев (Арастай Тимир хырғыс). Ол Павел Боргояковтың «Хара аттығ Хара Молат» алыптығ нымағының ӱзігін кӧг тирии чох олаңай чоохнаң искірген. Аның соонаң алайзар Пии аймаандағы Маткичіг аалдағы олғаннар Екатерина Потылицына, Максим Сагалаков, Анатолий Иптышев сыхханнар. Олар Валентина Татарованың «Алып Айра суғ» поэмазын ойын пастыра толдырғаннар. Пу кӧрімнің халғанҷызында сыххан Индіркі Тӧӧ аалдаң килген хызыҷах Аселия Боргоякова. Ол чарых ӱннең, пір дее туртухпин, Павел Боргояковтың алыптығ нымағының ӱзігін чоохтаан.
Олғаннарның соонаң 19 – 41 частығларның аразында марығ пар сыххан. Олар ідӧк «Аттығ нымах» паза «Чазағ нымах» кӧрімнерде араласханнар. Чииттер аймах кӧг тиріглерінең тузалан турғаннар. Пу кӧрімде таныс чииттер полғаннар – Антонида Чебочакова (Тӱлбер Пӧгечі), Дмитрий Сафьянов (Сапыйан Ах хасха), Вячеслав Асочаков (Тагир Ах Чистан ас). Оларның кӱстіг хайлапчатханы сах андох кӧрінген.
Андағох улуғ харбазығ парған 42 частығ паза аннаң улуғ частығ кізілер аразында. «Чазағ нымах» кӧрімде ӧӧн талас парған полар Владимир Доржуның (Мирген Иргит) паза Алефтина Карамашева ууҷаның аразында. Олар Макар Добровтың паза Комотай Бастаевтің алыптығ нымахтарын сала пір часча чоохтабааннар. Оларны истіп, сағынчазың: «Хайди олар андағ улуғ нымахты чаҷынзар даа кӧрбин чоохтапчалар?»
Іди прай чибіргіҷе кізі марығда аралазып, алыптығ нымахтар чоохтиры 16.00 частаң сығара 1.00 час харааға теере ирткен. Кӧрігҷілер дее, сыдазып, истіп одырғаннар. Чарғыҷыларға даа тоғыс кӧп киліскен. Оларға олох хараазын чиңісчілерні адирға кирек полған. Іди ӱзӱріглер идіп, чарғыҷылар мындағ салтарларға читкеннер.
«Аттығ нымах» кӧрімде 6 – 18 частығларның аразында пастағы орын алған Ангелина Тохтобина, ікінҷі орынға сыххан Владимир Бурнаков паза ӱзінҷі орын алған Диана Асочакова.
«Чазағ нымах» кӧрімде 6 – 18 частығларның аразында пастағы орын алған Аселия Боргоякова, ікінҷі орынға сыххан Тимур Арыштаев, ӱзінҷі орынға – Екатерина Потылицына, Максим Сагалаков, Анатолий Иптышев.
19 – 41 частығларның аразында «Аттығ нымах» кӧрімде пастағы орын алған Вячеслав Асочаков, ікінҷі орынға сыххан Елена Турбаевская, ӱзінҷі орында пол парған Дмитрий Сафьянов.
«Ыр нымах» кӧрімде 19 – 41 частығларның аразында пастағы орын алған Кристина Токоякова, ікінҷі орынға сыххан Елизавета Аёшина. Пу кӧрімде ікі ле кізі араласхан.
Анаң «Чазағ нымах» кӧрімде 42 частығ паза аннаң улуғ кізілер аразында марығ чиңіcчілері полыбысханнар: Алефтина Карамашева – пастағы орын, Владимир Доржу – ікінҷі орын, Анна Шадрина – ӱзінҷі орын. Че «Аттығ нымах» кӧрімде Николай Разумов, чалғызан аралазып, пастағы орын алып алған. Ідӧк «Хай нымах» кӧрімде Рустам Канзычаков, чалғызан полып, пастағыох орын алып алған.
Че пу марығда иң улуғ сыйыхты, Гран-прині, чарғыҷылар Антонида Чебочаковаа пирібіскеннер. Ол 150 муң салковайға сертификат алып алған. Пасха даа чиңісчілер 50 – 70-ар муң ахчалығ сыйыхтар алғаннар. Марығ араласчыларының ӧрінізіне утхан ахчаны олох хараазын пирібіскеннер. Аннаңар даа полар ол хараа тооза Сағай чазызы ӱстӱнде ыр-кӧг чайылған.

Евгений Улугбашев, Антонида Чебочакова паза Кучен Ай чарых Сайын
Піди кӧргенде, паза полар алыптығ нымахтар ызар марығда кізілер кӧп арах аралазар, неке. Ол оңдайнаң нымахчылар саны хозылып одырар.
Аттар чарысханнар, хойлар хырығылғаннар
Сағай чазызындағы сценаларда ырлар сарналчатханда, ат чарызына хынчатханнар ипподромзар маңзырааннар. Анда Хакасия пазының, Асхыс аймаа пазының, Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозының, «Ипподром» ГКП-ның паза Асхыс аймааның аал хонии устанызының сыйиина чарыдылған ат чарыстары ирткеннер. Ахчадаңар чоохтаза, пис ат чарызының тиксі ахчалығ сыйии 300 муң салковайға тиңнелген!
Сарығлар аал чуртағҷызы Тун пайрамға сыбыра кил турча одыр. Иң пастап ат чарызын кӧрерге маңзыраан. Пӱӱл аннаң хада ікі оолах килген. Пу аттарға хынчатхан табаннар тіпче ирен, оолахтарзар кӧзідіп.
– Пасха республикалар ат чарызын пӧзік синге кӧдірібіскеннер. Марығларны удаа иртірчелер. Пістің дее андағ полған полза, чахсы поларҷых. Чон чахсы чыыл турарҷых тіп сағынчам. Сыйыхтар турыстығ пол турзын. Амды оолахтар аттығ чӧріп тее пілбинчелер нооза, – тіпче ирен.
Пастағы чӱгӱріс Асхыс аймаа пазы сыйиина полған. Анда 21 кізі араласхан, прайзы Асхыс аймаа чуртағҷызы. Аттар 1600 метрге халыхтааннар. Пас меетке иң пурун читкен пис аттың ээзі – чиңісчілер! Олар – Виктор Топоев, Владимир Султреков, Евгений Мамышев, Анатолий Майнагашев паза Алексей Табурчинов.

Ат чарызы тузында
Ікінҷі ат чарызы Хакасия пазының сыйиина полған. Анда Станислав Бугатин, Максим Трошкин, Амри Иргит, Вячеслав Боргояков чиңіс тутханнар.
Ипподром хыриндох хой хырығарынҷа мастер-класс ирткен. Хойларны Полтах аалның чуртағҷызы Евгения Топоева пирген. Тиксі тоғыс хой. Кӧрігҷілерге мастер-классты Евгения Гавриловнаның Аян оолғы паза София хызы кӧзіткеннер. Олар хойны маңат хырыхча одырлар. Тӱрчедең іҷе оларны хой хырығарынҷа марығда араластыр кӧрерге пӧгінче. Мастер-класста, тізең, хой хырых кӧрерге илееде кізі чыыл парған.
Алыптарның ойыннары
Спорт ачығынзар кізілер азынада чыылысханнар. Кӱстіглер паза чапчаңнар марығласчатханын кӧрерге хынығ нооза. Ағаа хоза пӱӱл иң чахсы кӱресчее ниикке чӧрҷең машинаны читірерлер. Ол Хакасия пазының сыйии. Нап-наа, аппағас автомобильні Хызылчардаң ағылғаннар. Турчатхан паазы – пір миллион артиинаң салковай. Кем аны холға кирер ни?
Арға-мӧрій 12.00 часта пайрамни азылған. Чыылған чонзар Хакасия пазының орынҷызы Богдан Павленко айланған. Богдан Сергеевич спортсменнерге чиңіс тударға, кӧрігҷілерні сіліг кӱреснең ӧріндірерге алғаан. Ідӧк чоох тутханнар спорт министрі Сергей Кочан паза Асхыс аймаа пазы Абрек Челтыгмашев. Аарлығ аалҷылар санында полғаннар Луганск Чон Республиказының спорт ӧмезі: cуғҷа чӱзерінҷе СССР-ның спорт узы, саблығ тренер Галина Охрименко, аның ӱгренҷілері Виолетта Гайдучик паза Андрей Бурмистров. Олар Хакасиязар Сибирьнің кубогында аралазар пӧгіннең читкеннер.
Спорт программазынаңар чоохтаза, ол алыспиндыр. Андар 2022 чылдағы чіли тобит, хапчаң тас, кӱрес, ағаснаң тартыс паза охчаадаң таңма атары кіргеннер. Иң пурун пас меетке чичең харахтығлар паза хыйға сағыстығлар сыхханнар. Олох туста кибісте кӱресче таллағ парған. Охчаадаң таңма атары – кибірліг марығ. Хакасияда пу спорт кӧрімі тренер Юрий Аёшиннің кӱстенізінең тиліпче. Юрий Ильич кічіглернең, улуғларнаң паза хазии уйан улуснаң тоғынча. Марығ оңдайларынҷа cпортсменнер 20 метрдең таңма атарға кирек полғаннар. Иң кӧп сан чыып алған араласчы чиңіс тутча. Истегі школаның ӱгренҷілері Лиана Толмашованаң Азалия Топоева – ӧӧрелер. Ікізі дее ӧткін, школада чахсы ӱгренерге, аймах секцияларға чӧрерге маңнанчалар. Азалия 8-ҷі класс тоос салған, ол охчаадаң атарынаң ӱзінҷі чылы айғас парир. Лианаа 12 час, Тун пайрамда пастағызын на кӱзін сынапча. Хайди хызыҷах таныхтаан, пос туста ідӧк теелбектенерге, футбол ойнирға хынадыр. Сизінгенде, Лиана позын турыстыра кӧзіт полбас тіп сағыссыраан. Тиктең чӱрексінтір. Ипчілер аразында ол кӱмӱс медальны холға кирген. Пастағы орынға сыххан Евгения Тумоякова, Лариса Тихонова ӱзінҷізі полыбысхан. Ир кізілернің аразында Сергей Тумояков чиңіс тутхан, ікінҷі орынға Евгений Чебокчинов сығып алған, ӱзінҷі орынға – Юрий Топоев. Хазии уйан спортсменнердең Иван Аёшин прайзын ас парыбысхан, Александр Рамбургернің кӱмӱс медаль, Алексей Боргояков – хола призер. Абахай Дина Адыгаеваа чалғызан марығда аралазарға киліскен. Ол сылтағнаң алтын медальны Пилтір аалның чуртағҷызына пирібіcкеннер.
Тобитке хынчатхан улусты махтирға кирек. Олар полған на марыға чахсы чыылысчалар. Пастағы кӧріске, тобитте астыхчаң ниме чоғыл, че удаа кирек сағыбаан оңдайнаң парыбысча. Часха прайзынаң кічіг спортсмен чемпионға сығып алар оңдайлығ. Сағыстарынаң Денис Кучугешев ӱлескен. Ол теен:
– Мин Асхыс чоғархы аалдаңмын. Тун пайрамда тобитче марығда ӱзінҷі хати араласчам. Ікі чыл мының алнында чиңіс тутхам. Пӱӱн утыр салдым. Пасталығ класста ӱгренчеткен палалар хай-хай артых ойнапчаттырлар. Пыром позымда. Тимненерге кирек полған. Итсе, хакас ойынның таңдағызы парына ӧрінчем. Олғаннар ойназыннар.
Кучугешевті чапсытхан Самир Тухтамишов спортха хынчатхан сӧбіредең. Аның тай пабазы Валерий Сагалаков Истегі школада физкультура ӱгретчізі полып істенче. Валерий Васильевич узын хайдағ спорт кӧрімінде сынабаан: кӱресте, тобитте, ағаснаң тартызарында. Виктория хызы тобитче марығларда аралазарға кӱстенче, Владимир оолғы – ағаснаң тартызарында. Харындас-пиҷе пір ле хати нимес чиңіс тутханнар. Амды пархаларының теезі читті. Самирнің харындазы Матвей тобитте хыйғазын кӧзіткенӧк, че сыйыхтығ орын чох халған. Ир кізілернің аразында тобитте чиңісті Самир Тухтамишов тутхан, Валерий Сагалаков ікінҷі орында, ӱзінҷізі Моисей Шулбаев полыбысхан. Абахайлардаң Айана Бутонаева алтын медальны холға кирген, кӱмӱс призер – Анастасия Юрченко, улуғ опыттығ спортсмен Валентина Епишина ӱзінҷізі полыбысхан.
Хайдағ даа чонда ир кізінің кӱзін аар нимені кӧдіртіп сыныхтаҷаңнар. Хакастар аразында алыпха Еремей Чебодаев саналҷаң. 1930 чылларда чир-суғҷыбыс, чоон кӧзеені кӧдіріп, аны пір пазынаң чирге хазаҷаң одыр. Чыл ирт парза, кӧзеені, айландырып, чирге ікінҷі пазынаң хазаҷаң. Специалисттернің таниинаң, ол кӧзее 450-ҷе килограмм пасхан. Амғы туста айдастар, хапчаң тасты кӧдіріп, устарын кӧзітчелер. Анда ӧӧні – кӧрілген тус аразына аар пасчатхан тасты хол узунына кӧдіріп, иңні азыра тастабызары. 2022 чылда тирігнің кӧдірімі 59 килограмм полтыр. Пӱӱл спортсменнер, тізең, 52 килограмм пасчатхан тасты иңнілері азыра тастааннар, кӧрілген тус – 3 минута.
Сынны чоохтаза, пӱӱл марығ хомзындырды. Ноғадаңар? Арға-мӧрійге 10 кізі пазын салған, араласхан 8 спортсмен. Ол сылтағнаң кӧрігҷілернің кӧбізі хапчаң тасча марығны сизінмин халған, неке. Че салтарлар хомай нимес. Ағбан пилтірі поселоктың чуртағҷызы Андрей Кляузов тасты 45 хати тастабысхан. Ол Тун пайрамның рекордына саналча. Кӱмӱс медальны утхан Данил Коршунов. Чиит кізі хапчаң тасты 36 хати иңні азыра тастабысхан. Кляузовнаң Коршунов ӧрт ӱзірҷеңнер полып істенчелер. Гиревик Дмитрий Леденёвтың тасты 26 хати силібізер кӱзі читкен. Чиит спортсменні таныхтирҷыхпыс. Аның позының кӧдірімі – 80 килограмм, ол прай араласчылардаң асхынах пасхан. Кӧзідімге, Кляузовтың кӧдірімі – 128 килограмм, Коршуновтың – 100 килограмм.
Ағас тартызарында кізі cаны кӧп арах полғаннаңар, спортсменнерні кӧдірімнері хоостыра ӱс ӧмее чарыбысханнар: 70 килограммға теере, 85 килограммға теере паза 85 килограммнаң аар пасчатханнар. Кибір хоостыра пу спорт кӧрімінде «чылтыстарға» гиревиктер саналча. Пастағы кӧдірімде Андрей Власов чиңіс тутхан. Ол Боград аймаандағы Бородино аалдаң. Аның тренері – Александр Шипилёв. Александр Николаевичтің чооғынаң, аалдағылар Тун пайрамға улуғ ӧменең килгеннер. Командада 10 кізі. Оол-хыстар прай марығларда араласханнар. Хайди таныхтаан тренер, олар национальнай спорт кӧрімнерінҷе арға-мӧрійлерні иртірбеске кӱстенчелер. Анзы чииттерге сағыс-кӧрізін алғыдарға, пасха чоннарнаң танызарға оңдай пирче. Харатастағылар Тун пайрамда араласханнарох. Степан Гаврилин ікінҷі орынға сыххан, Дмитрий Леденёвтың хола медаль. Иң аар пасчатханнарның аразында Данил Цыганковха оң полған, улуғ опыттығ Александр Тимирёв ікінҷізі полыбысхан, Константин Абатулин ӱзінҷі орында.
Хакасия пазының сыйии
Тун пайрам пазох 1980 чылдаң иртіріл cыххан. Андада, таң, кибір cалылған: ӱлӱкӱн тахпах-сарыннарнаң пасталча, кӱреснең тоозылча. Ол син тус аразына кибір пір дее алыспиндыр. Пасха ачыхтарда кізі халбаан, спорт площадказында чон тығырама. Прайзы кӱресті харах албин кӧрче.
Саннар тілінең, пӱӱл арға-мӧрійде 112 спортсмен кӱзін cынаан. 2022 чылда 93 араласчы полтыр. Иң кӧп кӱресчі – 54 кізі – Асхыс аймаа ӱчӱн турысхан. Марыға пасха регионнарның айдастарын сағааннар. Че аалҷылардаң тувалар ла полғаннар. Кибіске cыххан улус аймах харбазығларнаң айғасчаттыр. Кӱстіглер паза чапчаңнар читі кӧдірімде устарын кӧзіткеннер: 52 килограмм, 58 килограмм, 66 килограмм, 73 килограмм, 81 килограмм, 90 килограмм паза 90 килограммнаң аар пасчатханнар. Ідӧк спортсменнер абсолюткада кӱстерін cынааннар.
Марығ оңдайларынҷа тоғазығ 4 минута парған. Опыттығ спортсменнер, харбазығны пастирға маңанмин, «ыырҷыны» учаландырыбызарға харасчаңнар. Итсе, тоғазығ тооза «хуҷахтан салып» турчатханнар полғаннарох. Чарғыҷыларның таниинаң, иң кӧп кізі 66 килограмм кӧдірімде полған. Мында медальлар ӱчӱн 26 кӱресчі харбасхан. 73 килограмм кӧдірімде 13 ле спортсмен полған, че оларның аразында пис кізі – Россияның спорт узы.
Кӱресчілердең Василий Толмачёв кӧңніме кірген. Хакас оол, харбасчатса, машинаа тӧӧй полтыр. Кибіссер сыхсох, Толмачёв, «ыырҷыларына» оңарарға пирбин, оларны чабыра пасча. Аны чиңіс тудар тіп пірдеезі ікінҷілебеен. Финалда хан пырлаанҷа Гаврил Анжигановнаң Виталий Канзычаков харбасханнар. Чарғыҷыларға, тоғазығны тохтадып, имҷіні хығырарға киліскен. Ікізінің дее узы пӧзік, ікізі дее тӧдір пазынарға сағынминча. Оларны кӧріп, чон тынминыбысхан тирге чарир. Салтарында Анжиганов, мике идіп, Канзычаковты учаландырыбысхан.
Абсолюткада прайзы Михаил Болгановтың ӱчӱн «ағырған». Чир-суғҷыбыс олаңай кӱресче Россияның спорт узы, халғанҷы чылларда аймах оңдайлығ харбазығларнаң айғасча. Азах меетке ол сумоист Мерген Монгушнаң сыххан. Михаил «ыырҷызына» сыдабас тіп сағынғабыс. Че хакас алып тӧреен чирі ӱчӱн турысхан. Анзы кӱс пирген полбас па.

Автомобиль махачы харбасчатхан Гаврил Анжиганов аны утып аларын «сахтапча». Че матырыбыс чиңісчі полыбызарын сағам пілінгелек
Кӱресте чиңіс тутханнар Аяс Топоев (52 кг), Василий Топоев (58 кг), Роман Сагалаков (66 кг), Гаврил Анжиганов (73 кг), Василий Толмачёв (81 кг), Виталий Толмачёв (90 кг), Айдын Монгуш (90 артиинаң кг) паза Михаил Болганов (абсолютка). Сыйыхтас 18.00 час тустарында ирткен. Чемпионнарға паза призерларға медальлар паза ахчалығ сыйых читірілген. Че Хакасия пазының сыйии – Lada Granta автомобиль – ээзі чох турча. Кем тимір аттың «тінін тут парар» ни? Спорт министерствозының таниинаң, пастап машинаның ээзін, чиңісчілерні ӱлӱc (жребий) тартырып, таллирға пӧгінгеннер. Че чарғыҷыларнаң чӧптескен соонда оңдайларны алыстырыбысханнар. Автомобильні Тун пайрамның иң чахсы кӱресчізіне сыйлап пиргеннер. Ол Гаврил Анжиганов!
Пу чарадығнаң прайзы чарасхан. Арғыстары, спортсменнің ӱчӱн ӧрініп, аны ӧменең, ӧӧр тастап, холда чайхааннар. Таныхтирға кирек, Гаврил Анжигановтың чидіглері илееде. Ол Киндірліг пилтірі аалдаң. Спортта пабазы Герасим Анжигановтың чолын пасча. Хакас ирен 2022 паза 2024 чылларда грек-рим кӱрезінҷе Россия чемпионадында хола медальлар утхан. Ідӧк хакас кӱрезінде узын тӧреміл сынапча. Аның пастағы тренері – Радион Иванович Мылтыгашев. Амғы туста Анжиганов Хызылчарда чуртапча, тренер Владимир Петрович Покояковтың холында узын таптапча. Чир-суғҷыбыс сӧбіреліг, ол ікі хызыҷахтың часкалығ пабазы. Чоох тутханда, саблығ спортсмен Хакасияның правительствозына, спорт министерствозына национальнай спорт кӧрімнерін хайығда тутчатхан, чахсы сыйыхтар идерге оңдай таапчатхан ӱчӱн алғызын читірген.
Тиксі алза, Тун пайрамда тоғыс чайаачы площадка тоғынған. Оларда концерттер, марығлар, кӧзідіглер, мастер-класстар ирткеннер. Чонға хорғыс чох поларына алынҷа хайығ салылған. Пайрамда прай 40 муң азыра кізі пол парыбысхан. Олар иптіг-амыр тынанып алар ӱчӱн, МВД-ның аймах подразделениелерінің тоғынҷылары хадағда турғаннар. Ӧӧн тоғыстаң пасха, олар ідӧк удур-тӧдір чідір салғаннарны тілирге, концерт площадкаларын табарға паза автомобильлерні турғызарға полысханнар. Хакасияҷа істіндегі киректер министрі Владимир Генералов полицейскайлар хайди служба апарчатханын кӧріп аларға позы Тун пайрамға кил парған. Сыныхтағ тузында ол служба апарчатханнарға чоннаң иптіг чоох алызарға, оларға полызарға паза посты хайраллирға чахығ пирген.
Пӱӱл ідӧк ӱлӱкӱнге килгеннерге пастап металлодетекторҷа иртерге киліскен. Прай 12 арка турған. Я, мындағ ізіг кӱнде пірдеезінің теесте турар кӧңні чох полған, че ӧӧні – ол кізілернің хазии паза чуртазы!
Имҷілер кізілер хазиин хайығда тутханнар. Пайрам ирткен кӱнде Асхыстағы имнег туразының специалисттері иртеннең иирге теере дежурство апарғаннар. Хайди чоохтапча имҷі Алёна Субракова, Тун пайрамда терапевттер, фельдшерлер, хирургтар, медсестралар тоғынғаннар. Тиксі пис экипаж.
– Ізіг кӱн турғаннаңар, піссер пӧзік давлениеліг кӧп кізі айланған. Кӧбізі ортын частығ. Оларға имнер пиріп, хан кӧдірілгенін тӱзіріп ал турғабыс. Пір хыстың пазы кӱнге ізіп парған, пір оолахтың пурнынаң хан аххан. Паза айланыстар полбаан, – чоохтапча Алёна Субракова.
Пайрамға килгеннер хакастарның ыр-кӧглерін истіп алғаннар, теелбек салғаннар, ат чарызын, кӱресті паза пасха даа арға-мӧрійлерні кӧргеннер, туған-чағыннарынаң, хаҷаннаң кӧріспеен нанҷыларынаң тоғасхлап алғаннар. Аның ӱчӱн кӧбізі Тун пайрамға килче полбас па?! Иирзер кӱнге кӧйглеп парған чуртағҷылар ибзер парғлапчатханнар. Оларның соонаң тозын пӧзік кӧдіріліп ле хал турған. Чонда майығыс пілдірчеткен дее полза, ӧріністіг сырайларынаң, кӧйчеткен харахтарынаң пілдістіг полған, хайди олар пайрамға сағын парғаннар паза хайдағ оларның кӧңнілері.
Пӱӱл Тун пайрам грант полызиинаң иртірілген. Аны «Культура» национальнай проекттің «Чайаачы кізілер» федеральнай проектінҷе «Российский фонд культуры» тиксі Россиядағы халых-хазна организациязы позытхан.
Сомнар Альбина Чистогашевани паза centr-kadisheva.ru сайттаң
Автор :
Оксана Котюбеева, Илья Топоев, Майя Кильчичакова
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде