Тайға ӧзімнерінең чыылған мӧӧт аарлалча
29.05.2024
Хабарлар
Иван Карамашев
Аал хонии. Амды тайға-арығ паза чазы ӧзімнерінің кӧбізі чахайахтанчатхан туста аарлар матап хайынчалар. Оларның маң чох тус пасталыбысхан
Таштып аймаандағы Чоғархы Ибіг аал чуртағҷызы Иван Карамашев 1997 чылдаң сығара аарлар тутча. Аннаң аарлар тудар кирее хайди парчатханнаңар чоохтазып алғабыс.
– Иван Владимирович, аарлар тударынаң хайди айғас сыххазар?
– Ағам паза пабамның харындазы аарлар тутчаңнар, мин оларға полысчаңмын. Аарларнаң айғазарға кӧңніме кірген. Іди пу кирекке тартылғам. Соонаң ӱгрен парыбысхам. Аарлар чуртазын кӧрерге дее хынығ пілдірген, оларның ырай сыхханын, аар тӧріпчеткенін, трутеньнер, уйалардаң сӱрдірібізіп, пір чирде чыылыс парғанын. Позым аарларны тудып пастаанымда, книгалар хығырҷаңмын. Анаң, интернет пол килгенде, анда оларны хайди тударын кӧріп алҷаңмын.
– Пӱӱл хайди хыстап парыбысхазар?
– Чахсы хыстап парыбысхабыс – 40 азыра уйадаң ікі ле уйа хыстап полбаан. Аарларны наа ла тудып пастаанда, минің ікі ле уйа полған. Оларны хыстат полбаам, прайзы ӧл парған. Анаң аарларны хатап садысхам. Чиитте опыдым чох полған.
– Аарлар хайда хыстапчалар?
– Олар тасхар хыстапчалар. Харнаң кӧӧм салчам. Ӧӧні соохтар нимес, азых ла читкіҷе ползын. Часхызар олар рамкадаң чыл париғанын кӧр салзам, анзы азых тоозыл париғанын таныхтапча. Андада аарларға канди тимнепчем. Канди – ол мӧӧттең тимнелген тесто. Че унның орнына сахар пудразы. Хай пірее уйаларда мӧӧт читкіҷе полча, оларға канди пирбинчем.
– Пӱӱл аарланы уйадаң хаҷан позыдыбысхазар?
– Чылығ кӱннер турыбысса, киинің чылии 8 – 10 градус полза, хар хайылғалах таа полза, аарларны позыдарға чарир. Мин оларны кӧрік айының халғанҷы кӱннерінде позыдыбысхам. Хысхы тооза тасхын чӧрбинчелер нооза. Аннаңар ол кӱнні сағыпчалар. Аарларға уйаларны пенопласттаң итчем. Олар аар ниместер, ағас уйаларнаң тиңнестірзе. Амғы туста аар уйаларын аймах ниме-ноодаң тимнепчеттірлер. Пенопласт ағастаң артых ла.
– Амғы туста сірер хайдағ аарлар тутчазар? Оларның тӧлі пасха-пасха полча тіп искем.
– Пастап орындағы аарларны тутхам. Анаң интернет пол килгенде, хайдағ аарлар парын піліп алғам, тӧлліглерні садызып алғам. Ағбандағы питомниксер Майкоптаң аарлар ағылчатханын піліп алғам. Андартын садысчаңмын. Че Майкопта часхы ирте полча, аннаңар оларға хыстағдаң ирте сығарға кирек. Амды мин Абаза городта Сидоров фамилиялығ кізідең Карника аарларны садысчам. Ол пу аарларны Европадаң ағылған. Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозынаң аарлар тударына гранттарны ікі-ӱсче хати алған.
– Тӧлліг аарлар орындағылардаң тың пасхалалчалар ба?
– Мының алнында олар пасхалалбинчалар тіп сағынҷаңмын. Аарларны ибдегі малларнаң тиңнестірерге чарир. Тӧлліг інектер кӧп сӱт пирчелер. Аарларның ідӧк, тӧлліглер матап тоғынчалар, мӧӧт кӧп чыып алчалар паза амыр хылыхтығлар. Мының алнында минің уғаа хазыр аарлар полғаннар. Сетка паза ыстаҷаң чох оларзар пастырҷаа чох полған.
Аарларның чуртазын кӧрерге уғаа хынығ. Аар, тӧрізӧк, тоғынып пастапча. Пастап ол соталарны арығлапча. Анаң аар сӱдінең матканы алай аар палаларын (личинкаларны) азырапча. Анаң ол, перга тимнеп, личинкаларны азырапча. Соонаң аның харнында воск ӧс парча. Восктаң соталар пӱдірче. Аның соонда мӧӧт чыыпчатхан аарлардаң нектар алчатхан полып тоғынча. Ол нектардаң мӧӧт тимнепче. Нектарда суғ кӧп полча, аны хурудыбызарға паза ферментировать поларға киректелче. Андада ла ол мӧӧт пол парча, нинҷе-де чӱс чыл ачыбинча. Анаң аар уйа хадағҷызы полча. Уйазар чалаас аарлар алай пасха аарлар мӧӧт оғырлирға килчелер, аннаңар уйаны хадарарға киректелче. Аарның ханаттары тыып парза, ол учух чӧрче, мӧӧт чыыпча. Пір аар чуртазында пір кічіг самнах мӧӧт чыып салча. Ол пір ле ай чуртапча. Анаң ханаттары чызыл парчалар, паза учух полбинча.
Трутеньнер хайдағ даа уйазар кірер оңдайлығлар. Олар, уйазар кіріп, азыранчалар паза тынанып алчалар. Че олар, іди истіг паза чырғап, орғах айының 14-ҷі кӱніне (Медовый Спас кӱніне) теере ле чуртапчалар. Ол кӱн соонаң ӧзімнер чахайахтан парчалар. Аарлар мӧӧт чығбиныбысчалар. Аннаңар трутеньнерні сӱрібісчелер. Матка тӧрт-пис чыл чуртапча.
Аарлар иптіг оңдайнаң чуртапчалар. Іди полбаан полза, пу тусха теере чіт парарҷыхтар.
– Пӱӱл пастағы мӧӧтті хаҷан ибірерге пӧгінчезер?
– Ам ах пас, чистектіг ағастар чахайахтанчалар. Аарлар олардаң пастағы нектар чыыпчалар. Чылығ кӱннер турза паза киинің чылии +15-че градустаң тӧбін полбаза, хандых айының пастағы кӱннерінде мӧӧтті ибіріп пастирбын.
Анаң от айының 10-ҷы кӱніне теере сымзырых полар. Ӧӧн мӧӧт орғах айының 14-ҷі кӱніне теере чыылча. Аарлар рамкаларны чаап салғаннарын кӧрчем, аны суурчам. Оларға хыстирға 10 килограммарҷа мӧӧт артыс пирчем.
– Иң кӧп нинҷе мӧӧт ибіріп алғазар?
– Аарларның сӧбірелері пасхалалча, піреезі улуғ арах полча. Часхыда сӧбіреде 20-ҷе муң аар полча. Ол кӧп нимес. Соонаң ол ікі-ӱс хати ӧс парча. Пір уйадаң иң кӧп 70-ҷа литр мӧӧт полған, прай уйалардаң – 1000-ҷа литр. Мында кӧп мӧӧт чыып аларға сидік. Олар ӱс ле неделя аразына ӧӧн мӧӧтті чыып алчалар. Минің кӧрізімнең, Алтайда рекордтар турғысча поларлар. Оларның таарылчатхан хыра илееде. Хырадаң хыразар кӧс чӧрчелер. Пістің аарларыбыс тайға-арығлардаң на мӧӧт чыыпчалар. Че ол мӧӧт аарлалча, анда витаминнер кӧп арах полча. Мындағы аарлар киик одынаң, ырғайдаң, кӧӧк паза киик чахайахтарынаң, нымырттаң паза пасха даа ӧзімнердең мӧӧт чыыпчалар. Мин Улуғ Пор аал полған чирні арендаа аларға пічіктер тимнепчем. Анда чирні алып аларға киліссе, аар уйаларын кӧзірербін. Пу минің чазыт сағызым.
– Аарларны тударынаң пасха хоза пірее кирекнең айғасчазар ба?
– Мин ідӧк герефорд тӧлліг маллар тутчам. 2009 чылдаң фермер полчам. Хониим тилізіне хазна хабазиин алғам. Ол ахчаа сапхы садызып алғам. Ікінҷі грантха – трактор. Інек саны 50 пас полған. Че ам мал санын 15 пасха теере хызырыбысхам. Пір саңай ікі кирекнең айғазарға сидік полыбысхан. Аннаңар ӧӧнінде аарларнаң айғазарға чарат салғам.
Сом Альбина Чистогашевани
Автор :
Чоохтасхан Оксана Челтыгмашева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
