Тилiс чолынӌа. Амғы туста пiстiң республиканы, ол санда прай хазнаны тилiдер сурығлар политиканаң кöнi паза пик палғалысчалар. Iди пастап Хакасия пазының, анаң Россия президентiнiң табығлары ирткен соонда, хазнаның паза регионнарның экономиказын пöзiк синге кöдiрер сурығлар ӱлгӱлер алнында хайди даа турыбысчалар.

Россия синiнде

Халғанӌы кӱннер Россияның политика-экономика чуртазында иртчеткен алызығларға уғаа пай полды. Россия президентiнiң табығлары ирткен соонда, табылған президент Владимир Путиннiң инаугурациязы 7 сiлкерде ирт парған. Ол кӱннең сығара хазнаның правительствозы отставкаа парыбысча, че наа правительство тöстелгенӌе, иргi устағӌылар, министрлер постарының тоғыстарын узаратчалар. Ӱлгее кiрiбiскен президент правительство кнезiн турғысча, ол Михаил Мишустин поларында пiрдеезi iкiнӌiлебеен полар. Премьер-министр Михаил Мишустин наа правительство кiзiлерiнiң аттарын Хазна Думазының ӱзӱриине кирген. Кӱс блогының кiзiлерiн турғызардаңар президент позы Федерация Чöбiнең чöптесче.

Мында пiс, политика сурығларына теелбин, хазнаның паза регионнарның экономиказын öскiрерiне теелчеткен алызығларны кöрiбiзербiс. Пiди кöргенде, иң сағыбаан алызығ пол парған Россияның арачыланыс министрiне Сергей Шойгуның орнына вице-премьер полған Андрей Белоусовты турғысханы. Андағ алызығ поларын пiрдеезi сағыбаан полар. Правительствода ам 10 вице-премьер паза 21 министр тоғынар.

Хайди эксперттер санапчалар, ам наа тöстелген правительство Россияның экономиказын наа оңдайнаң тилiдер. Ӱлгӱлер хазнаның ööн отрасльларын тилiдерге пöгiн тутчалар – промышленностьты паза технологияларны, транспортты паза аал хониин. Макроэкономиканы холда тутхан Андрей Белоусов амды пасха тоғысха парыбысханда, аның полномочиелерi вице-премьер Александр Новакка пирiл парған. Мының алнында ол аныпчатхан отрасльларнаң на устаан, че амды ағаа хазнаның технология суверенитедiнең айғазарға килiзер. Ағаа хоза, пастағы вице-премьерге турғызылған Денис Мантуров технологияларны тилiдерiне прай кӱзiн салар.

Мантуровты пастағы вице-премьерге турғысханы паза министрлер кабинедiндегi мындағ алызығлар хазна экономиказын наа тилiс чолынӌа апарарын киречiлепче. Амды производстваа наа пöзiк технологиялар паза инвестициялар киректелче. Россияда сығарылчатхан товарлар кöп полза, инфляция синi дее хызырылар. Ам ол товарлар саны чидiспинчеткенде паза пасха хазналардаң оларны аймах оңдайларнаң ағылчатхан сылтаанда, инфляция пöзiк синде тудылча.

Правительстводағы наа кiзiлердеңер чоохтаза, анда пис ле наа кiзi, оларның тöртi – киӌеегi губернаторлар. Iди Калининград облазының губернаторы Антон Алиханов амды промышленность паза садығ министерствозынаң устир, Кемеров облазының губернаторы Сергей Цивилёв энергетика министрi полыбысхан. Курск облазының губернаторы Роман Старовойт – амды транспорт министрi. Хабаровск крайының губернаторы Михаил Дегтярёв ам спорт министрi полыбысхан. Вице-премьерге турғызылған Дмитрий Патрушевтiң орнына аал хонии министерствозынаң аның орынӌызы полған Оксана Лут устир.

Хара тас аныпчатхан регионның пазы полған Сергей Цивилёв энергетика министрi полыбысханы Хакасияа даа чахсы хабар полған. Пу отрасльны ол чахсы пiлче, аннаңар даа, арса, пiстiң республиканың кирексiнiстерiн пiле, пiске хайдағ-да оңдайнаң хабазарына iзенерге чарир. Хайди ол таныхтаан, хазнаның тöстее – регионнар, топливо-энергетика комплексi – экономиканың öзенi.

Россияның президентi Владимир Путин хазнаның арачыланыс министрiне правительствоның пастағы вице-премьерi полған Андрей Белоусовтың кандидатуразын сығарған. Пу министерствонаң устаан Сергей Шойгу амды Россияның Безопасность Чöбiнiң хачызы полча. Хайди искiрген президенттiң пресс-секретарьы Дмитрий Песков, мындағ хаалағ кӱc cтруктураларының экономиказын хазнаның прай экономиказынаң палғалыстыр салар пöгiннең идiлген.

Амғы öнетiн чаа операциязы иртiрiлчеткен туста правительствода мындағ алызығлар кирiлгенi тиксi фронтта пiстiң чааӌыларға чиңiстi чағыннадарына хабазарына паза хазна экономиказын улам тилiдерiне iзенербiс.

Республика тилiзi

Хакасияда ирткен табығлар соонаң iдöк правительствоны хатап тöстирге килiскен. Ам анда 15 министерство орнына 17 министерство тоғынар, ағаа хоза пiр устаныс (ГО, ЧС паза ПБ) хазна комитедiне айландырылған. Итсе, правительствода алызығлар кöп полбаан, аннаңар анда тохтирға даа кирек чоғыл.

Россиядаң тоғыр ӱзiгi чох кöп санкция кирiл парғанда, олар прай даа регионнарның экономикаларының тилiзiне теелчелер. Андағ санкциялар паза аймах тудығлар полза даа, Хакасияның экономиказы хомай нимес тилiс кöзiтче. Илееде кöстегӌе öзiс кöзiдiмнерi пар. Алынӌа кöрiмнерӌе республика Сибирьдегi регионнар аразында даа, Россия синiнде дее чахсы кöрiнче. Iди республиканың ӱрге кöрiл парған проекттерiн кöрзе, 2030 чылға олардаң Хакасия 14 миллиард салковай тоғынып аларға пöгiнче.

Хайди искiрген Хакасияның экономика тилiзi министрi Роман Ковтун, ирткен чыл оой полбаан, че регионның прай тилiзiн алза, республикада сығарылған ниме-ноо (ВРП) пiр процент öзiс кöзiткен. Пiр кiзее ВРП синi 700 муң салковайӌа килiс парча. ВРП-ның прай пӱдiзiнде 50 азыра процент промышленностьха килiсче. Экономикада сидiксiнiстер кöп сығысчатса даа, республиканың чуртас-экономика тилiзi чахсы саринзар айланча. Чал ахчазының синiн алза, Хакасия Сибирьде 6-ӌы орында турча, хазнада – 41-ӌi орында. Чонның пiр кiзее килiсчеткен парыстарын кöрзе, инфляцияны даа санға алза, олар iдöк öзiс кöзiткеннер. Пу кöзiдiмӌе Хакасия Сибирьде 3-ӌi орында, Россияда – 18-iнде. Чонның парыстары öсчетсе, ол товарларны iдöк кöп ал сыхча. Iди розница садииның кöзiдiмнерi öсче, анзы пос киреенең айғасчатханнарның тоғызын тилiтче.

Промышленность производствозын кöрзе, анда даа, социальнай сферадағы чiли, öзiс кöрiнче. Иң чахсы öзiс кöзiтчелер электроэнергетика паза пасха товарлар сығарчатхан отрасльлар, ööнiнде металлургия производствозы. Промышленностьтың тӱзiмнiг тоғызы предприятиелернiң инвестициялар кирерiне чахсы теелче. Халғанӌы пис чылда ла инвестициялар синi, пiр кiзее саназа, 2,2 хати öс парған. Мында iдöк промышленностьтың хозымы улуғ.

Россиядаң тоғыр санкциялар кирiлгенде, республиканың ööн отрасльлары сидiксiнiстерге урунған. Iди алюминий сығарчатхан отрасльларның товарларына паалар öс парған, анзы пасха хазналардаң сырьё алар орыннар чiдiрiлгенiнең палғалысхан. Ағаа хоза, США Россиядаң килчеткен алюминийге пошлинаны 200 %-ке кöдiр салған. Хара тас экспортха тöбiн пааӌа ызыл сыххан, Хакасияа iскер хара тасты ызарына квота хызырыл парған.

Амды бюджеттiң парыстығ чардығын толдырарына мындағ хаалағлар идерге кирек: бюджеттi толдырчатхан отрасльларға хабазарға; инвестиция тоғызын айныдар пöгiннең республиканың улуғ предприятиелерiнең хада-пiрге тоғыс апарарға; пасха товарлар сығарчатхан производстволарға полызығны тöремiл пир турарға; инвестициялар тоғызын алғыдарға; федеральнай кiннең ахча тартарға; чазынып тоғынчатхан бизнестi чарыхха сығарарға; кiчiг паза ортын бизнестi тилiдерге.

Бюджеттi толдырарына хара тас отрасльы чахсы хабасча. Пылтыр «РЖД» ОАО хара тасты iскер апарар чöптезiгнi прай толдыр салған – 6,1 миллион тоннаа. Пу чылға андағох чöптезiг идiлген – iскер 6,5 миллион тонна апарарға. Хара тасты iскер тартары пiске ам улуғ туза ағылча. Пӱӱл ол бюджетке хоза 400 миллион салковай кирер. Пылтыр Россия правительствозы хара тас экспортына пошлина кирген, анзы хара тас аныпчатхан предприятиелерге хоза налог пол парған. Че федеральнай правительствонаң тоғыс апарылған соонда, пу чылға экспорт пошлиназы хыйа идiлген. Анзы бюджетке хоза 270 миллион салковай кирер.

Республиканың чуртас-экономиказын тилiдерiне улуғ хозым итче алюминий промышленнозы. Кöп алюминий товарын сығарар пöгiннең, республиканың правительствозы «РУСАЛ» компаниянаң хада «Хакас технология ойымы» алынӌа экономикалығ орын (ОЭЗ) тöстир тоғыс апарчалар. Ағаа 23 миллиард салковай инвестиция кирерi кöрiлче, iдöк анда тоғынӌаң 503 орын тöстелер. ОЭЗ регионның экономиказын тилiдер уғаа улуғ проект, аннаң чыл сай 2025 – 2030 чылларда, налог льготаларын санға алып, бюджетке НДФЛ-ӌа ла 381 миллион салковай кiр турар.

Пылтыр Хакасияның килкiм предприятиелерi пiрге бюджетке налогтарӌа 17 миллиард салковай киргеннер. Оларның инвестиция проекттерi чуртасха кирiлзе, пӱӱл пiрге бюджеттiң парыстығ чардығына 900 миллион азыра салковай кiрер. Олардаң пасха инвестиция проекттерiн чуртасха кирчеткен улуғ нимес инвесторлар пар. Оларнаң Инвестицияларны тилiдер агентство тоғынча. 2021 чылда республикада Промышленностьты тилiдер фонд тöстелген, пылтыр промышленностьха 167 миллион салковай льготалығ займ пирiлген.

Республикада промышленность инфраструктуразын тилiдер тоғыс узарадылча, «Ташеба» индустрия паркы паза «Черногорский» промышленность паркы, тöcтелiп, тилiпчелер. Республикада полған на ӱзiнӌi кiзi кiчiг паза ортын пос киреенде (МСП) тоғынча. ВРП-ға 20 % МСП пирче, чылдаң чылға пу кöзiдiм öзiп ле одырча. Амды Хакасияа алынӌа программа тимнирге киректеңер пiчiкте Россия президентi паза премьер-министрi хол салыбысханнар.

Нацпроекттер

Хысхаӌахти национальнай проекттердеңер чоохтаза, Хакасия 12 нацпроекттi паза 43 регион проектiн чуртасха кирерiнде араласча. Оларның ööн кöстеглерiнеңер пiди чоохтирға чарир: «Демография» нацпроект палалығ сöбiрелерге хабазарына, оларға тоғыс табарына, хазых чуртас оңдайын апарарына, физкультуранаң паза спортнаң айғазар оңдайлар пирерiне паза узах чуртас апарарына кöстелче; «Хазых хайраллиры» нацпроект палаларның хазиин хайраллирын тилiдерiне, имнег тураларына наа оборудование читкiӌе пирерiне, санавиацияны тилiдерiне, прай аалларда ФАП-тар тöстирiне, имӌiлерге паза пациенттерге онлайн-сервистер пирерiне, онкология паза чӱрек-тамырлар ағырығларын имнирiне кöстелче; «Ӱгредiг» нацпроект наа оборудованиелiг школалар пӱдiрерiне, таланттығ палаларны iлезiне сығарарына, палаларны профессияа паза патриотизмге кöнiктiрерiне, ӱгретчiлернiң профессиязын тилiдерiне кöстелче; «Культура» нацпроект амғы туста кiзiлернiң чайаачызын тилiдер хоза оңдайлар тöстирiне, культура учреждениелерiн нааӌылирына, чайаачы пастағларға хабазарына кöстелче; «Чурт паза город ибiркiзi» нацпроект халых чон полчатхан орыннарны паза туралар ибiре чирлернi иптирiне, кiзiлернi изелчеткен туралардаң кöзiрерiне, чуртағӌыларға iсчең арығ суғ пирерiне кöстелче; «Кiчiг паза ортымах идiнӌектер кирее» нацпроект кiчiг паза ортымах бизнеске прай саринаң хабазығ пирерiне кöстелче; «Чоннар аразындағы кооперация паза экспорт» нацпроект сығарған товарларны экспортха ызар мероприятиелернi чуртасха кирерiне хабазарына кöстелче; «Туризм паза аалӌыларны удурлир индустрия» структуразын тöстирiне кöстелче; «Хорғыс чох чахсы чоллар» нацпроект прай чолларны чахсы ит саларына паза чолларӌа чöрiстi кiзiлерге хорғыс чох идерiне кöстелче; «Экология» нацпроект ибiркiнi хайраллирына кöстелче; «Тӱзiмнiг тоғыс» нацпроект кiзiлернi тӱзiмнiг тоғындырарға прай оңдайлар пирерiне кöстелче; «Саннығ экономика» нацпроект искiрiглiг технологияларны прай чуртас сфераларына кирерiне кöстелче.

Сом интернеттең алылған

(Хакасия правительствозы, национальнай паза территриальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)